“Аармыйаҕа мантан инньэ икки сыл сулууспалыыр буолбуттар” диэн сураҕы оскуоланы бүтэрэ илик сылдьан истибиппит.        Уол барыта даҕаны үөрбүтэ быһыылааҕа. Арай саҥардыы диэмбэллэнэн кэлбит тастыҥ убайым аах ону сөбүлээбэт курдуктара. “Икки эрэ сыл сулууспалаан баран, аармыйа олоҕун биллибит диэри гынаҕыт дуо, пахай даҕаны” дииллэрэ сэнээбиттии көрө-көрө. Кинилэр үс сыл сулууспалыахтаахтарын “балаһыанньа ыараата” диэн, өссө сыл аҥаара уһатан биэрбиттэр этэ. Онон улаханнык ночоотурбут, атаҕастаммыт да курдук тутталлара. Онуоха таайым Ньукулай, ньиэмэстэри кытта сэрии кэнниттэн сэттэ сылтан ордук Сахалиҥҥа, абыйаассыйаҕа сулууспалаабытын санатан, маат ыыталыыра.Диэмбэл уолаттар радиотехническай чааска, ол аата ПВО-ҕа, сулууспалаабыттарын кэпсииллэрэ да, мин, тиэхиньикэҕэ быстар мөлтөх киһи, соччо-бачча өйдөөбөт буоларым. Арай уулусса нөҥүө дьиэлээх Ылдьаампый түөһүгэр араадьыйа успуордугар бастакы спортивнай эрэсэрээт значогар ымсыырарым. Киһиҥ кэпсээнэ сүрдээх: “Аармыйаҕа эрэсэрээти баҕас түргэнник иҥэрэллэр”, – диэн, онто да суох нэһииччэ сылдьар киһини эбии күөртээн биэрэр. Араадьыйа успуорда диэннэригэр бастакы эрэсэрээттээх киһи оройуон үрдүнэн буолуохтааҕар бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ да суох буолуохтаах дии саныырым.Ылдьаампыйы сонно олохтоох буостаҕа арадьыыһынан ылбыттара. Киһи барыта “аармыйаттан идэни баһылаан кэлэр тоҕо үчүгэйэй” диэн сөхпүттэрин биллэрбиттэрэ. Үргүлдьү хаһааҥҥыта эрэ тааҥкаҕа сулууспалаабыт Бүөтүр диэн сопхуоска тырахтарыыстыыр киһини холобурдаабыттара – таҥкыыстаабатаҕа буоллар, хантан тыраахтарга үлэлиэ этэй диэн. Ол быыһыгар Туллук диэн хос ааттаах, салгын десаныгар сержант сыбаанньаламмыт мору-мотоҕор ыччаты “аптамааттана-аптамааттана, үс сыл устата боросуутунан ыстаҥалаабыта манна, дьэ, туохха туһалаата?” диэн хомуруйаллара. Бөһүөлэккэ стройбакка сылдьыбыт биэс-алта киһи баара. Бары Тиксиигэ сулууспалаабыттар. Хата, олортон Түмэппий диэн табаарыстара үс сыл кыраныапсыктаан, балтараа тыһыынча солкуобайы аахсан кэлбитин бэркиһиир этилэр. Ол стройбаттара дьикти сулууспа үһү: бинтиэпкэ-аптамаат диэни саараама харахтаабакка, дьэҥкэччи тутууга үлэлээн тахсар эбиккин. Ол эрээри мин да, бииргэ үөрэнэр табаарыстарым да ону ончу ахсарбат этибит. Саха сиригэр сулууспалаабыт да диэхтээн. Дьэ, Онуупуруй диэн миигиттэн алта хас сыл аҕа уол, боксуор бэрдэ, Германияҕа сулууспалаабыт! Хаарыаны, биһиги ыра санаабыт да тиийбэт, өссө хаһан харахтыахпыт да биллибэт Москубабытын ааһан, инньэ ньиэмэс судаарыстыбатыгар – ГДР-га – сылдьан кэллэҕэ.Бэл, аҕыс кылаас үөрэхтээх тастыҥ убайым Мэхээлэ Казахстан хайа эрэ уобалаһыгар үс сылтан ордук эмиэ ПВО-ҕа сулууспалаабыта. “Пахай даҕаны, Булуҥ оройуонугар, Тиксиигэ, стройбакка буола-буола, отой барыллыбат!” диэн санаа баһыйара. Саатар, ол дойдуларыгар буурҕата сүрдээх үһү: хаһаарымаларын олоччу тибэн, сарсыарда бэрт эрэйинэн хаары хаһан таһырдьа тахсаллар дииллэр. Самоволкаҕа арыгы атыылаһа барбыт уолаттар буурҕаҕа мунан өлбүттэрин саас хаар ууллубутун кэннэ хаһаарымаларын таһыттан булбуттар үһү диэн кэпсииллэрэ. Ынырыгын көр.Ол эрээри ийэм да, тастыҥ убайым Мэхээлэ да “эйигин баҕас аармыйаҕа ылбаттар, доруобуйаҥ аһаах” диэн, букатын даҕаны үрүҥ билиэттээх инбэлиит киһиэхэ тэҥнииллэрэ. “Билэн этэн эрдэхтэрэ” диэн, оскуоланы аалгабыраҕа “күһүҥҥүлэнэн” бүтэрбит киһи буоламмын, аармыйа туһунан санаабакка, сопхуос үтүөх-батаах үлэтигэр сылдьыбытым.Арай биирдэ табаарыһым Дьууруй: “Эйиэхэ, Боочоҕо уонна хас да уолга байаҥкамааттан бэбиэскэ кэлбит”, – диэн соһутта. Кырдьык, сэбиэт сэкирэтээрэ хонтуораҕа ыҥыртаран, илии баттатан баран ол бэбиэскэни туттарда. Онон оройуон киинигэр айанныыр буоллум. * * *    Байаҥкамаакка киһи толору, үөмэхтэһии бөҕөтө. Үрүҥ барааҥкалаах, портупеялаах, сылластыгас уостаах төрөлкөй лейтенант (испэр “Сыллай Луха” диэн хос ааттыы оҕустум) бэбиэскэлээх уолаттары таһырдьа таһааран устуруойдатта. “Дьэ, тоҕойдорум, мин кытаанах илиибэр киирдигит, мантан инньэ сөпкүтүн көрөрүм буолуо” диэбиттии, бурулус-ирилис көрүтэлиир. Онтун быыһыгар хайа эрэ уолга чугаһаан кэлэн “тэрилиҥ быган тахсаары гыммытыгар саба туттан тураҕын дуо?!” диэн ордоотоото. “Сэбиэскэй аармыйа эписиэрэ эрээри саҥата тугун баҕас быдьарай?” диэн, аны ол тойоммутун абааһы көрүөх санаам кэллэ.Устуруойунан РДК-ҕа (районный дом культуры) түһүүлэнэн олорор быраастар хамыыһыйаларыгар субустубут. Сүүсчэкэбит. Киин уулуссаҕа киириибитигэр “Сыллай Лухабыт” хамаандата сүрдэннэ: эдэр дьахталлар биһигини көрөн аҕай тураллар эбит. “Строевым марш!” диэн ордоотообутугар инники соҕус мадьаҕалдьыйан иһэр хайа эрэ нэһилиэк уола, саллаҕар хаатыҥкалаах атаҕын сыыһа-халты үктээн, улахан араллааны таһаарда: хас да уол бүдүрүйдэ, устуруой ыһыллан хаалла. Эписиэрбит, хараҕын үүтэ көстүбэт буолуор диэри үллэ кыыһыран, туох эрэ диэн буугунуу-буугунуу, ойоҕоспутунан аҕыластанан истэ. “Быраастар доруобуйабынан син биир сыыйаллар” диэн бигэ санаалаах сылдьыбыт бэйэбин хамыыһыйаҕа “годен” диэн кэбистилэр. Дьэ, бабат диэн, өмүрүү -соһуйуу буоллум. Уопсайынан, кими да сыыйбатылар быһыылаах.Байаҥкамааттар призывниктары мээнэ сырытыннарбаттар: араас тэрилтэҕэ бөлөх-бөлөх гына ыытан үлэлэтэллэр. Биир күн онуо буолан хайа эрэ сиргэ мас эрбии тиийдибит. Биэрбит эрбиилэрэ сыппаҕа сүрдээх, онуоха биир уолбут “туох аанньа сэптээх буолуохтарай” диэбитин истэн, хачыгаардара дуу, тиэхиньиктэрэ дуу кэлэн мөхтө. Өссө “нэрээт бэрдэрэн түүннэри үлэлэтиэм” диэн саанна. Арыгытын сыта аҥылыйан олорор. Ол да буоллар уонча уол эргийэн турарыттан дьулайда быһыылаах, ньим барда.Байаҥкамаакка астаапкаҕа тахсыбыт кырдьаҕас эписиэрдэри кытта көрсүһүү тэрийдилэр. Биирдэрэ – хапытаан, иккиһэ – ыстаарсай лейтенант. Бу оҕонньоттор, олуттаҕастык да буоллар, наар нууччалыы саҥаран тайтаҥнаһаллар. “Биһиги ортобутугар биир да нуучча суох эрээри, ити тоҕо нууччалыыллара буолуой?” диэн санаа охсуллан ааста. Хамандыыр тылын муоҕа-чуоҕа суох толорор эбээһинэстээххит диэн өйү-санааны уктулар. Хап-хатыҥыр эписиэр оҕонньоттор чинэҥкэлэһэн түһэн сүрдээхтэр.Бойоҥкуом – нуучча киһитэ, мойуор сыбаанньалаах. Идэтийбит байыаннай буолара сонно биллэр. Сулууспа туһунан кэпсээтэ, өссө байыаннай училищеҕа киириэ этигит диэн аҕытаассыйалаата. Оскуолабытын былырыын бүтэрбит икки табаарыспыт Бикиэнтийдээх Хаппытыан, ону кытта кылааһынньыктарбыт Балыарыйдаах Арамаан байыаннай училищеҕа буһа-хата сылдьалларын санаатым. Атаһым Боочо эмиэ сааһыары Уркуускайга, байыаннай лүөччүк үөрэҕэр тиийэн баран, тииһинэн сыыйыллан төннүбүтэ. Оройуон байаҥкамаатыгар хас да күн хамыыһыйаны ааһан баран, аны Дьокуускайдыыр буоллубут. * * *    Дьокуускайга айанныырга бүтүн биир сөмөлүөт наар аармыйаҕа барааччылар буоллубут. Күлүү-салыы, сэһэн-сэппэн, ол быыһыгар киҥинэйэн ыллааһын толору. Дьокуускай пуордугар туох эрэ оптуобус кэлбитигэр ыга симэн илтилэр. Куораты ахсыс кылааска үөрэнэ сылдьан көрбүттээх буолан, билэр сирдэрбин көрө сатаатым да, тумана сүрдээх. Син добуочча сахсыллан, саҥардыытааҕыта тутуллубут икки этээстээх дьиэлэрдээх сиргэ кэллибит. Оройуоннааҕы байаҥкамааттан арыаллаан аҕалбыт старшинабыт устуруойдата охсон, балай эмэ дуоспуруннаммыт дьону онно илтэ.Сүүмэрдиир пууннарын дьиэтигэр киирээт, букатын атын, дьыбарсыйбыт тыыннаах сиргэ кэлбиппитин биллим. Аан таһыгар нуучча лейтенана, ону кытта икки хас дьуһуурунай (эмиэ бэйэбит курдук призывниктар быһыылаах, нууччалар) тураллар. Саҥа кэлбит дьоҥҥо, биһиэхэ, көбүөлээн эрэр курдук саҥараллар, өссө дьэҥдьийээри гынар курдук тутталлар. Били, сөмөлүөккэ ырыа-тойук аргыстана испит дьон тымныы уунан сирэйгэ ыстарбыт курдук буола түстүбүт. Ол да буоллар старшинабыт лейтенаны кытта эйэ дэмнээхтик кэпсэппитин кэннэ, хас эмэ хоһунан тарҕаһыы буолла.Боочом биһикки биир хоско түбэстибит. Үрүт-үрдүлэригэр турар ороннордоох (онно матарааһы кытта ый-күн курдары көстөөрү гыммыт чап-чараас эргэ суорҕан сыыһа эрэ баар, сыттык, бырастыына мылыччы суох) балачча киэҥ хос эбит.Биһиги иннибитинэ хас эрэ хонуктаахха кэлбит оройуоммут уолаттара, баттахтарын күлтүччү кырыйтарбыт эрэттэр, “старик” буолан сыталлар. “Уолаттар, үрүсээккитигэр эттээх буоллаххытына, таһаара охсуҥ. Манна итиикэтэ бэрт, начаас буортуйуоҕа”, – диэн күө-дьаа буоллулар. Мин кэтэмэҕэйдии түһэн баран, дьонум буһаран укпут эттэрин – быйылгы идэһэбит киэнин – ороон таһаарбыппар сонно саба түстүлэр. Хата, үстээх оҕо сутуругун саҕа эппэр эрэ тииһэн хааллым. Сорохторго эттэрэ суох, ол оннугар алаадьылара, лэппиэскэлэрэ элбэх эбит.Киэһэлик устуруойдатан остолобуойга аһата илтилэр. Хата, сүүмэрдиир пууммутуттан чугас “Айхал” диэн киинэ тыйаатырын таһа буолан биэрдэ. Туох эрэ минньигэс ас буолуо диэн эрэҥкэдийбитим – хоччорхой баҕайы перловка хааһы, хара килиэп, солоҕуран хаалбыт чэй. Күө-дьаа быыһыгар дэлби симиннибит: сарсыардааҥҥа диэри уонна тугу да аһаппаттарын кэннэ хайыаҥый.Сүүмэрдиир пуун буолан, хос аайы араадьыйа баар. Онтубут сотору-сотору хардьыгыныы түһэн баран биллэриини иһитиннэрэр. Холобур: “Болҕойуҥ! 13№-дээх хамаандаҕа киирбит призывниктар: Иванов Иван Иванович, Сунтаар оройуона... малгытын ылан маннык хоско түргэнник баар буолуҥ” диэн ис хоһоонноох.Сарсыардааҥҥы аһылык кэнниттэн тыбыс-тымныыга таһырдьа таһааран устуруойдаталлар, араас биллэриини этэллэр, сигэриэтэ, бөппүрүөскэ сотото ыһыллыбытын хомуйтараллар. Биирдэ бэтилииссэтигэр тааҥка эмбилиэмэлээх нуучча мойуора хайа эрэ уолу устуруой иннигэр сарахачытан таһааран үлтү мөхтө. Тылын тамаҕыттан өйдөөтөххө, Алдантан кэлбит ол сордоох били мойуору “фашискын” диэбит. “Сэриигэ элбэх фашиһы тааҥканан ныһыйбытым, ону бу салаага фашискын диэн үөхтэ” дии-дии кутта эбээт! Дыралдьыйан, кырдьык даҕаны, ньиэмэс эписиэригэр олус майгынныыр көрүҥнээҕэ. Ол уол сордооҕу сол дьиэҕэ баар хаайар хосторугар уктарда. Бука, хамаандаҕа киллэрэн илдьиэхтэригэр диэри тугу эрэ үлэлэтэр буолуохтара. Арыгы иһэн тутуллубут уолаттар көрүдүөр муостатын сууйар этилэр.Биир киэһэ эмискэччи түптэ-түрүлүөн буолла. Маатыра-куутура быыһыгар хайа эрэ уол хаһыытыыр: “Уолаттаар! Бары манна киирэ тардыҥ! Бу оройуон уолаттара киэптээн эрэллэр, саайталаан биэриэҕиҥ!” Туох-туох буолбутун билбэккэ да турар дьону, биһигини, кимнээх эрэ үтэн-түрүйэн ол хоско киллэрдилэр. Дьэ, сымарыттан аҕай тураллар эбит. Хата, ол дайбаһаары бэлэм турар уолаттартан – биһигиттэн уонна кинилэртэн – икки бөдөҥ уол өрөспүүбүлүкэ хамаандатыгар туста сылдьыбыт буолан, табаарыстыы эбиттэр. Саҥа аллайдылар. Аны эйэлэһэр аакка бардыбыт.Икки хас хонугунан, били, биир чааска түбэһэрбит буолуо диэн бигэ санаалаах табаарыспын – Боочону – ИДьМ чааһыгар Магадаан диэки ыыттылар. Нэһииччэ илии тутуһан, кыл түгэнэ быраһаайдаһан эрэ хааллыбыт. Кылааһынньыгым баран, арбы-сарбы буоллум. Хоско мин таспар сыппыт, чугастааҕы нэһилиэктэн сылдьар уол Чуумпу акыйаан флотугар түбэһэн эмиэ да үөрдэ, киэн тутунна, ол быыһыгар мунчааран да ылла. Үс сыл сулууспалыырыттан санаарҕаата быһыылаах.Кэмниэ кэнэҕэс хайа эрэ хамаанданы ааттаабыттарыгар ол испииһэккэ мин аатым иһилиннэ. Сүрэҕим битиргэччи тэптэ. Чахчы, аармыйалыыр буоллум. Ити – 1969 сыллаахха, оруобуна үйэ аҥаарын анараа өттүгэр этэ.   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан