Владимир Пугачёв Ростов уобалаһын биир кыра бөһүө­лэгэр төрөөбүтэ. Ити 1962 сыллаахха этэ. Аҕата өйө-төйө суох арыгылыыра уонна ийэтин кырбаан тахсара. Биирдэ ийэтин көмүскэһээри гыммытыгар аҕата ньүөлүтүүлээх соҕустук кэтэххэ охсон кууһуннарбыта нэдиэлэни быһа ыалдьыбыта. Онтон ыла Володя улахан дьон иирсээннэригэр орооһуоҕун куттанар буолбута.        Оҕо сылдьан биир ынырык түбэлтэни хаһан да умнубат гына өйдөөн хаалбыта. Сэттэ саастаах, оскуола боруогун саҥардыы атыллаабыт кэмэ этэ. Итирии-кутуруу дьалхааныгар ийэтэ аҕатын куукуна быһаҕынан супту анньан өлөрбүтэ. Ону барытын түүл-бит курдук өйдүүр: хайа эрэ дьон киирэллэрэ-тахсаллара, милииссийэлэр ийэтин ханна эрэ тутан илдьибиттэрэ. Ийэтин онтон ыла көрбөтөҕө.Володяҕа детдом олоҕо саҕаламмыта. Аҕыс кылааһы нэһииччэ бөрөөн баран, икки сыл устата детдомҥа тэлбистээбитэ, онтон айаҕын булуна барбыта. Нөҥүө сылыгар кү­лү­гээннээн, усулуобунай бол­дьоҕу ылбыта эрээри уһаа­батаҕа: эмээхсини халаабытын иһин, урут «усулуо­бунайдааҕын» учуоттаан, икки сылга холуонньаҕа утаарбыттара.Икки сыл «субонуоктан субонуокка диэри» толору олорон тырахтарыыс-массыньыыс бырааптаах хаайыыттан босхоломмута. Пугачёв атын «браткалартан» биир сүрүн уратыта диэн – арыгыга төрүт чугаһаабата. Баҕар, ол оҕо эрдэҕинээҕи иэдээнин кытта ситимнээҕэ биитэр этэ-сиинэ ураты оҥоһуулааҕыттан буолуо – аһыы утаҕы көрүөн да баҕарбат этэ. Онтун иһин хайа да хампаанньа чугаһаппата, бэйэтэ даҕаны оннук дьонтон дьалты туттара. Бары кэриэтэ кинини «бырахтарыылаах» киһи диэн сэнии саныыллара.Мелиорация биир тэрилтэтигэр үлэҕэ киирбитэ, бульдозерист идэтин бэркэ баһы­лаабыта. Үтүө суобаһынан үлэлиирин, арыгыны төрүт испэтин иһин начаалынньыга өрө тутара. Оробуочайдар бары кэриэтэ арыгыга төбөлөрүн оройунан түһэр эбит буоллахтарына, Пугачёв чыҥха атын этэ. Ол иһин салалта мэлдьи бириэмийэлиирэ. Биригээдэтин дьоно «итиччэ бириэмийэни ылар эрээри биирдэ да арыгы туруорбат» диэн сөбүлээбэттэрэ, сэнэбил курдук ылыналлара. Биирдэ сүүнэ улаханын иһин Бычара диэн ааттаабыт тырахтарыыс киһилэрэ Пугачёву «үөрэтэ» түһэр санааламмыта. ...Охсуһуу кэнниттэн Бычараны атастара общагатыгар нэһиилэ көтөҕөн илдьибиттэрэ. Хас эмэ хонукка суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Оттон Пугачёв туох да буолбатаҕын курдук, барбах аҕай сыыһын-буорун тэбэнэн баран, тыраахтарын хаһыспытынан барбыта. Ити түбэлтэ кэнниттэн биригээдэ дьоно дьаарханар буолбуттара.Пугачёв намыһах гынан баран киппэ көрүҥнээҕэ. Кылаабынайа – баабый күүстээҕэ. Кинини кытта күүһүнэн, ама, ким тэҥнэһиэй! Айылҕа барахсан күүһү-уоҕу хадаҕалаабыт киһитэ этэ. Анаан-минээн эрчиллибит да киһи итиччэлээх күүһү ылар кыаҕа суоҕа. Күүстэринэн кыайбакка гынан баран, өһү-сааһы сити­һэргэ арааһы бары боруобалыы сатыыллара. Биирдэ, утуйа сыттаҕына, хайалара эрэ бульдозерын баагар кумаҕы куппута, боруобатын быспыта, итинтэн да атын араас баакаһы оҥороллоро. Пугачёв сыралаһан туран тулуйбута эрээри кыатамматаҕа: Халымаҕа көмүс үлэтигэр барыан баҕалаах дьону хомуйуу буолбутугар үөрүүнү кытта онно суруйтарбыта. Кинини ким тутуо баарай – оҕо-уруу суох киһитэ буоллаҕа.Севернэйгэ чымадааннаах эрэ киһи кэлбитигэр Отраднай диэн бөһүөлэккэ, саамай улахан бириискэ баар сиригэр, анаабыттара. Сэбиэскэй кэм саҕана бөһүөлэк сүрдээх баай этэ. Араас табаарынан толору хааччыйаллара, маҕаһыыҥҥа ас-таҥас мэлдьи толору буолара. Маннык өлгөм ас-таҥас баарын Доннааҕы Ростовка олорон, түһээн да баттаппатаҕа. Бу дойдуга, бэл, киһи барыта ымсыырар дисиинсэтин булуохха сөбө. Туох да диэбит иһин, сэбиэскэй бырабыыталыстыба дойдуга наадалаах сырьёну хостуур үлэһиттэригэр бэркэ кыһанара.Пугачёву үчүгэй бульдозерист диэн саамай ыарахан, ол гынан баран үрдүк хамнастаах үлэҕэ анаабыттара. Киһилэрэ хайа да ыар үлэттэн чаҕыйбатаҕа, хара сарсыардаттан халлаан хараҥарыар диэри тиргиччи үлэлиирэ. Салалта хоһуун үлэһиккэ уопсай дьиэҕэ туспа хос биэрбитэ, инньэ гынан дьону кытары алтыһар кыһалҕата төһө эмэ быһаарыллыбыта. Бастакы хамнаһын ылан баран, соһуйан өлө сыспыта – Ростовка сыл аҥаара үлэлээн ылар суумата! Мантан санаата көтөҕүллэн, Пугачёв аны араас былааны оҥостор буолан барбыта. Туох-ханнык иннинэ Ростовка кэпэрэтиибинэй кыбартыыраны атыылаһыа, онтон, баҕар, массыына ылыныа, үчүгэй дьахтары ойох ылыа, элбэх оҕолонуо.Хамнаһын олоччу сбер­ки­ниискэҕэ угара, туттарыгар быыкааны эрэ хаалларара. Биригээдэтин дьоно ким эмэ төрөөбүт күнэ үүннэҕинэ, оҕо төрөөтөҕүнэ биитэр бохоруонаҕа харчы хомуйар буоллахтарына, Пугачёвка чугаһыы да барбат этилэр – көрдөһөн да туһа суох. Дьахтар аймахха төрүт чугаһаабата. Буҕалтыарыйаҕа кинини «киһи ымсыырар күтүөтэ» диэн ааҕаллара, ол иһин дьахталлар кыыһынан кырдьан эрэр дьүөгэлэрин суорумньулуу сатаабыттара да, соторунан тохтообуттара.Пугачёв бириискэҕэ сэттэ сыл үлэлээн, балай эмэ харчыны муспута. Били, байар-тайар былаанын хайдах олоххо киллэрэр туһунан толкуйдаталыыр буолбута. Ол эрээри ити ыра санаата начаас тохтубута. Үрүҥ-хара көлөһүнүн харыстаабакка муспут үбэ бөх курдук буолан «умайбыта». Уодаһыннаах 90-с сыллар сабардаабыттара. Дойдуга дьиикэй хапыталыыһым кэмэ бүрүүкээбитэ.   * * *    Хобдох күннэр субуспуттара. Хамнас хастыы эмэ ыйы быһа кэлбэт буолбута, маҕаһыыҥҥа ас-үөл чордоммута, килиэп, туус эрэ ордон хаалбыта. Били, урукку дэлэй ас-таҥас сиик курдук симэлийбитэ.Дьон бөһүөлэктэн барыталаабыта: ким эрэ – оройуон киинигэр, сорох – сылаас дойдутугар. Дьэ, онтон биир күн бириискэ салалтата дьону муспута уонна «тэрилтэ бакаа сабыллар, онон, үлэһиттэр, буҕалтыарыйаҕа киирэн орос­чуоккутун аахсыҥ» диэн иһитиннэрбитэ.Били, хас эмэ сыл үлэ­лээбит оросчуота Пугачёв Ростовка айаннаан тиийэригэр эрэ сөп буолара. Онуоха толкуйдаан-толкуйдаан баран, бөһүөлэккэ хаалар санааламмыта. Кини хохуол Петр Черновал диэн оробуочайы кытта кэпсэппитин санаабыта. Ол киһи ыкса киэһэ, Пугачёв үлэтиттэн дэлби сылайан кэлэн аһаары олордоҕуна, киирэн кэлбитэ. Хос хаһаайына тоҥуйдук көрсүбүтэ уонна тугу да саҥарбакка киэһээҥҥи аһылыгын бэлэмниирин кубу­луппатаҕа.– Володя, эйиэхэ кэпсэтиилээх кэллим, – Черновал киһитин сирэйэ-хараҕа хайдах уларыйарын кэтиирин быы­һыгар эппитэ, – үлэ таһынан эбии өлгөм харчыны өлөрөр кыах баар...– Мин онто да суох элбэх хамнаһы аахсабын, – Пугачёв быһа түспүтэ. Кырдьык, үлэтэ оннук уустук, ыар буолан, барыларыттан элбэх хам­настааҕа. – Миэхэ холтуура харчыта наадата суох.– Володя, биһиги дуона суох харчыга үлэлээн сору көрөбүт, доруобуйабыт да алларыйар, судаарыстыба эн биһиккини көлүйэн сытыйа байар, – Черновал сирэйдиин-харахтыын уларыйан салгыы кэпсиир, – «саһархай кыылы» сэмээр атыылыахха сөп, атыылаһааччы баҕас көстүөҕэ. Бу үлүгэрдээх харчы эбээт! Эйиэхэ харахпын хатаабытым ыраатта, эйигин кытта төһө баҕарар дьыаланы оҥоруохха сөп. Сөбүлэс.– Кэбис, Петр, айакка, онто да суох ыт курдук сылайабын... Утуйуом этэ, – Пугачёв Черновал хоспуттан бардын диэн таайтаран эппитэ.– Ити этиибин сыта-тура толкуйдаа, дьиҥэр, эйигиттэн оннук элбэх ирдэммэт даҕаны, – диэбитэ Черновал тахсаары туран.Ити иллэрээ сыллаахха этэ. Черновал бөһүөлэккэ олороро, ханна да барар санаата суоҕа чахчы. «Былаана да уларыйа илик буолуохтаах» дии санаабыта Пугачёв. Киһитэ бөһүөлэк уһугар, уһун баҕайы бороҥ бараакка бэйэтин курдук бырадьаагалары кытта олороро.– Петр, өйдүүр инигин, били, көмүс туһунан кэпсэтиибитин, мин ол туһунан кэпсэтэ кэллим. Үлэтэ да, харчыта да суох олорор уустук буолла.– Элбэҕи туһаммакка хааллахпыт, – Черновал арыгылаан, улаханнык өлөртөрө сылдьара, – эн бульдозерынан үлэлиир кэмҥэр «саһархай кыылы» илэ мэнээк хостуохтаах этибит. Билигин хара күүспүтүнэн «сиэмэх» буолан сылдьабыт, чугастааҕы үрэхтэргэ көмүс сууйабыт. «Ингуш-золото» диэни истибит буолуоҥ. Хапкаастар бу металл иһин харчыларын харыстаабаттар. Баҕарар буоллаххына, биһиэхэ кыттыс.Хаайыылана сылдьыбытын умнан, байыан-тайыан, үлэһиттэртэн туспа суолланыан-иистэниэн баҕарбыт киһи олоҕо ити курдук тосту уларыйбыта. Билигин Черновал бырадьаагаларын курдук «сиэмэх» кэккэтин хаҥаппыта.   * * *    Көмүс сууйбуттара хайыы үйэ төрдүс сезоннара этэ. Биригээдэ бастайааннай чилиэннэрэ төрдүө этилэр: Черновал Пугачёвтуун, ону кытта Миша уонна Костя, иккиэн Украина дьоно, Черновал биир дойдулаахтара.Көмүстэрин хапкаастарга атыылыыллара, баһаам харчыны аахсаллара, ол эрээри онтулара курдаттыы ааһа турара. Арыгылаан кэбиһэллэрэ, хаартыга да сүүйтэрэллэрэ, бэйэ-бэйэлэриттэн уорсаллара. Быһата, сезон бүппүтэ иккис ыйыгар «курдарын ыга тардыналлара», быраага эрэ иһэллэрэ: буоккаҕа харчылара суоҕа.Пугачёв харчытын мунньа сатыыра, ол эрээри чугас эргин сберкасса суоҕа, онон бүччүм сиргэ кистиирэ. Биирдэ тиийбитэ – харчыта да, пааспара да мэлийбит этэ. Оруобуна ол саҕана Черноваллаах буокка иһэн куйаардаллара, хаартылаан сардырҕаталлара. «Бу дьон уорбуттар эбит» диэн уорбалаан, түүн бараакка киирэн, хаартылыы олорор дьону уҥа-хаҥас биэртэлээбитэ. Харчыларын ааҕан көрбүтэ, дуона суох ордубут этэ. Били дьоно ынчык-хончук буолан, үнүөхтэһэр кэмнэригэр Пугачёвка уодаһыннаах санаа киирбитэ: «Таһыттан хатаан баран уматыахха уонна тэскилиэххэ, инньэ гымматахха, кинилэри кытта атаххын тэҥниэххэ да сөп». Ол эрээри ити былааныттан аккаастанарга тиийбитэ: «Барар-кэлэр суол бүөлэммитин кэннэ ханна сир өтүөмүй, саатар, пааспарым кытта сүппүт. Көмүс сууйуохха, ол эрээри сэрэниэххэ, барытын ылан иһиэххэ, кинилэр мантан инньэ миэхэ үлэлиир буолуохтара».Сарсыарда Черновалы кытта дьэбирдик кэпсэппиттэрэ. Былаас уларыйбыта – Пугачёв мантан антах барыларын хамаандалыыр буолбута. Бэҕэһээ Черновал Пугачёв охсуутун тулуйбатаҕа, инньэ гынан бас бэриммитэ.Аҕыйах хонугунан бөһүө­лэккэ милииссийэлэр баар буола түспүттэрэ уонна бары­ларын оройуон киинигэр илдьибиттэрэ. Черновалы биир дойдулаахтарын, өссө үс бырадьааганы кытары – милииссийэ отделыгар, оттон Пугачёву куттал суох буолуутун дьиэтигэр аҕалбыттара. Кэбиниэккэ киллэрбиттэригэр икки киһи баара. Биирдэрэ – куттал суох буолуутун начаалынньыга Бахарев, иккиһэ валюта отделениетыгар начаалынньыгы солбуйааччы Тарасюк диэммит диэн бэйэлэрин билиһиннэрбиттэрэ.– Дьэ, Отраднай «сиэмэхтэрин» пахана буоллуҥ дуо? Эн тускунан билбиппит ыраатта эрээри, илиибит тиийбэт этэ.Пугачёв, мэктиэтигэр, кирис гынарга дылы гыммыта. «Соторутааҕыта бэйэбит эрэ испитигэр буолбут түгэни хантан билбит баҕайыларый? Арааһа, бэйэбитигэр «тоҥсу­йар» киһилээх эбиппит быһыы­лаах», – дии санаабыта хайалара буоларын таайа сатыы олорон. – Эн хас хардыыгын билэбит, – диэбитэ куттал суох буолуутун начаалынньыга кириэһилэҕэ олорон астыммыт баҕайытык атаҕын оллооннуу уура-уура, – эмиэ түрмэҕэ барыаххын баҕардыҥ дуо?– Туох буруйум иһин манна аҕаллыҥ, начаалынньык, тугу да оҥоро илик этим, оттон былыргыны былыт саппыта ыраатта, көҥүлгэ сылдьыбытым уонча сыл буолла.– Ээ, көҥүлгэ олус уһуннук тэлбистээтиҥ быһыылаах, – аттыгар олорооччу Тарасюк аллараа сыҥаах буолбута, – наараҕа сытар кэмиҥ кэлбит курдук көрөбүн.Пугачёв, мэктиэтигэр, тыына хаайтарарга дылы гыммыта. Кэлтэгэй кэппиэйкэҕэ да остуойулаабат көлдьүн олохтоох да буоллар, зонаҕа барар санаа суоҕа. Кырдьыга баара, санаатыгар, атахпар туруом, «сиэмэхтэри» түүрэ тардан элбэх көмүстэниэм диэн иһигэр эрэл кыыма кылаҥныыра. Бу дьон хаайыыга ыытыахпыт диэн тоҕо куттуулларын, киниттэн тугу билэ сатыылларын төрүт өйдөөбөтөҕө. Онтон «алтынньыга кыһыл «Ниванан» кэлбит биир киһиэхэ көмүс атыылаабыккыт дуо?» диэн ыйыппыттарыгар соһуйан, ходьох гына түспүтэ. Аах-маах барбытын омунугар итини хайалара ыйыппытын да өйдөөбөтөҕө. Доппуруостуу олорор дьонун одуулуу сатаабыта да, дьүһүннэрин арааран көрбөтөҕө: бүтүннүү үрүҥ бээтинэ курдук өлбөөрөллөрө. Сүүһүттэн туустаах көлөһүнэ халыйан, хараҕын аһытара.Ол күнү үчүгэйдик өйдүүр. Черновал ол киһини икки күн устата күүппүтэ. Кэлбитигэр Черновал Пугачёву аттыбар баар буолаар диэн көрдөспүтэ, тоҕо диэтэххэ, албынныахтарын биитэр көмүспүн былдьаан да ылыахтарын сөп диэн дьаарханара. Уруулга хапкаастыҥы дьүһүннээх эдэр киһи олороро. Хата, барыта этэҥҥэ ааспыта, хайдах былааннаабыттарын курдук харчыламмыттара.«Мэлдьэһэн да туһа суох буолсу, мин билиммэтэхпинэ, атын хайа эрэ киһи кэпсээн биэриэҕэ, бу дьыаланы биригээдэ дьоно бары билэллэр, – диэн Пугачёв толкуйдаамахтаабыта, – мин атыылаабатах буоллаҕым, барытын Черновал дьаһайбыта, кини эппиэттээтин ээ».– Оннук буолбуттааҕа, биир уол кэлэ сылдьыбыта, Черновалтан көмүс атыыласпыта...– Ол уолгутун туппуппут, көмүһүн эмиэ ылбыппыт. Дьэ, онон түбэһээхтээтиҥ, түрмэҕэ барарга бэлэмнэн, – Тарасюк Пугачеву көхсүгэ таптайталаан ылбыта уонна сөхпүттүү, – көр эрэ, сиһэ кытааппытын, хайыр таас курдук дии! Эн тускунан араас үһүйээни кэпсииллэрэ мээнэҕэ буолбатах эбит. Тугуй, олус күүстээххин дуо? – диэн баран, маҕыйа түһээт, көхсүгэ охсон кууһуннарбыта.   Геннадий ГУРЬЕВ (Виталий Егоров «Адычанская трагедия» диэн сэһэниттэн тылбаас).
kyym.ru сайтан