Горнай улууһун Бэс Күөлүттэн төрүттээх, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар эстрадаҕа чаҕылхай сулус буолан тырымнаан дьон тапталын ылбыт Куонаан Ноговицын бу сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр, 35 сааһын туолаары сылдьан, ыарахан ыарыыттан Орто дойду олоҕуттан күрэммитэ. Аҕата кини 7 саастааҕар, ийэтэ устудьуоннуу сырыттаҕына суох буолбуттара. Бүгүн Куонаан олоҕун аргыһа, тапталлаах кэргэнэ Аленалыын, 12 сыл ыал буолан олорбут олохторун үктэлин ахтан-санаан аастыбыт. Көмүскэбит устун көҥүл сүүрэр харахпыт уутун харыстаабатыбыт, ытаһан да ыллыбыт. Алена, бырастыы гын дуу, күндү киһиҥ “уутун аймаан” кэпсэтиннэрбиппэр...    Бастакы көрүүттэн таптал      Биһиги Куонаанныын 2007 сыл балаҕан ыйыгар Чурапчы Чакырыгар дьүөгэм уруу киэһэтигэр билсибиппит. “Ту­та көрүүттэн таптал” этэ диэххэ сөп. Ол эрэн кинини ырыа­һыт уол сылдьар диэн бил­бэ­тэҕим. Оччолорго 21 саас­таахпын, ССТХА технолог идэтигэр 5-с кууруска үөрэх­пин бүтэрээри сылдьарым (кэлин иккис үрдүк үөрэхпин, ФЭИ-ни бүтэрэн, билигин бу­ҕаал­тырдыыбын). Ол курдук билсэн киинэҕэ, кэнсиэрдэргэ бииргэ сылдьар буолан барбыппыт.Саҥа дьыл бырааһынньы­гар Бэс Күөлүгэр, кини дьонугар, онтон салгыы мин дьом­мор баран билсиспиппит. Ин­ньэ гынан 2008 сыл муус устар саҥатыгар уруу киэһэтин оҥор­буппут. Айылҕа суруллубатах сокуонун быһыытынан, сыбаайбабыт кэнниттэн оруобуна 9 ый буолан баран уолбут Эрсан төрөөбүтэ. Төрүүр дьиэҕэ киирэн быыһанааппын кытта, остуолга сыттахпына кэргэним киирэн кэлбитэ. Уолун көрөн баран наһаа да үөр­бүтэ. Оҕобут аҕатын үкчү ууга түһэрэн ылбыт күлүгэ, миэхэ хараҕа эрэ майгынныыр. Кини оччолорго эстрада тыйаатырыгар ырыаһытынан үлэлиирэ. Күтүөт буолан киирбит маҥ­найгы күнүттэн мин тө­рөп­­пүт­тэрбин “ийээ, аҕаа” диэн ыҥыр­бытынан барбыта. Тө­лө­пүө­нүнэн кытта “ийээ, аҕаа” диэн наһаа истиҥник ыҥы­рааччы, кэпсэтээччи. Дьо­нум кинини бэһис оҕолорун курдук кө­рөллөрө, таптыыллара. Сайын аайы Ньурба Күндээ­дэтигэр баран сайылыырбыт, оттоһорбут. Кини айылҕаҕа сылдьарын, бултуурун наһаа сө­бүлүүрэ.    Полиция буолар ыра санаатын толорон      Кэлин ыллыырын тохтотон, оҕо эрдэҕиттэн полиция буолар ыра санаатын олоххо киллэрэн, аварийнай комиссарынан, полиция сулууспатыгар үлэлээбитэ. Онно үлэлии сылдьан сүрдээх элбэх табаарыстардаммыта, до­ҕот­тордоммута. “Дьиэ­нэн табаарыстарбыт” элбэхтэрэ. Дьону түмэр ураты дьоҕурдаа­ҕа. Куруутун күлэ-үөрэ, мичилийэ сылдьар, аһаҕас дууһалаах буолан, кини тула элбэх киһи мунньустара. Полицияҕа үлэлии киирэн баран, ботурууллуур сулууспа үлэһиттэригэр анаан “Хаардаахха, тыаллаахха, ардахха-силбиккэ, түүннэри сүүрдэбит, түрүлүөн түбүккэ” диэн Виктор Хон тылларыгар “ППС ырыата” диэн ааттаах ырыаны уһултарбыта. Архип Харитонов, боту­руул-пост сулууспатын үлэ­һитэ: – Куонаан киһи бы­һыы­ты­нан сүрдээх сэмэйэ, үлэ­тигэр бэриниилээҕэ. “Полиция дьиҥ­нээх үлэһитэ буоллум. Оҕо эрдэхтэн ыра санаам туол­ла”, – диэн наһаа үөрэрэ. «Хантер» диэн ботурууллуур мас­сыы­на­лаа­ҕа. Массыыната мэлдьи ыраас, уурбут-туппут курдук буолара, сүрдээҕин көрөрө-истэрэ.Бииргэ үлэлээбит до­ҕот­торо кэлин ыалдьыбытын кэн­нэ сүрдээҕин өйөөбүт­тэрэ, кө­мө­лөспүттэрэ, чуҥкуппатах­тара. Ыарахан эпэрээссийэни ааһан кэлээтин, бастакы уоча­рат кинилэр кэлэн көрсү­бүт­тэрэ, күүс-өйөбүл буолбуттара. Онон кинилэргэр наһаа махталлаахпын. Ол үлэлии сылдьан, 2016 сыллаахха ыалдьан уурайбыта.   Ыарыы хараҥа былыт буолан ааҥнаан.. .    2015 сыл бүтэһигин диэки “көхсүм, сиһим ыалдьар” диир буолбута. Ону бүөрэ ыалдьара буолуо дии санаабыппыт. Эмтэнэ-эмтэнэ сылдьыбыта. Син аматыйан ылара. Саҥа үлэлии сылдьар буолан: “Сотору-сотору ыалдьан, “больничнай” ыл да ыл буоллахпына, сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Уоппуска ыллахпына, олохтоохтук көрдөрүнүөм”, – диэн, ыарый­дар да, үлэлиирин тохтоп­по­тоҕо. Онтон уоппускатын ылан, дьэ, көрдөрүммүтэ. Ол саҕана, балаҕан ыйын диэки, “уҥа атаҕын өттүгүн диэкинэн кутталлаах искэни” булан ылбыттара.Ыарыыта түргэнник хам ылан испитэ. “Москубаҕа ба­ра­ҕыт” диэн буолла. Онон, 2016 сыл ахсынньытыгар Мос­кубалаатыбыт. Бэрэбиэркэлээн баран, бастаан миэхэ эттилэр “атаҕын быһабыт” диэн. Онно наһаа аймаммытым, ытаабытым-соҥообутум. Ол кэнниттэн Куонааным аттыгар киирбитим. Барахсаным тугу да сэрэйбэккэ сытаахтыыра. Ону кэлин “киирэн кэлбиккэр сирэйгиттэн-хараххыттан көрөн, дьыала куһаҕан эбитин сэрэйбитим” диирэ. Кэргэммэр кыайан этэр туругум суох буолан, “суос­таах быһаарыныыны” эмтиир бырааһа бэйэтэ эппитэ. Бүтэ­һигэр диэри атаҕын быстарбат буола сатаабыппыт. Ону быраастар “маннык ыарыыттан атаҕын быстахпытына эрэ, олоҕун быыһыыбыт” диэбиттэрэ. Куонааным, атаҕа быһыл­лар буолбутун истэн: “Инбэ­лиит, киһи аҥаара буолан хааллахпына, кэргэним быраҕан кэбиһэрэ буолуо. Атахпын ха­ры­һыйбатаҕым, эйигин бы­ра­ҕан барыа диэн куттаммытым”, – диэхтээбитэ. Ону мин: “Хайдах буоллуҥ, атаҕа да суох буолбутуҥ иһин, хаһан да бырахпаппын. Эйигин наһаа таптыыбын”, – диэн, төһө кыалларынан киһибин уос­куп­путум. Иккиэн куустуһан олорон, уйа-хайа суох өр да өр ытаспыппыт. “Миигин бы­ра­ҕыма, аттыбар мэлдьи баар буолаар дуу” диэн ытамньыйбыта уонна быстарарга сөбү­лэһээхтээбитэ. Ахсынньы 21 күнүгэр эпэрээссийэлээн, аҥаар атаҕын өттүгүнэн быһан ылан бырахпыттара. Аҥаар өттүгүн ылан бырахпыт буоланнар, бастаан утаа кыайан тулуйан көрбөт этим. Үчүгэйдик аһаабат буолан, сүрдээҕин ырбыта. Күүстээх норкуос биэрэр буоланнар, ыарыытын билбэтэ, тулуйара. Санаата күүстээҕэ, тулуур­дааҕа.   “Атас туһугар атах тостор” доҕоттор баар буоланнар      Москубаҕа балыыһаҕа сыт­та­ҕына, Дьокуускай куо­ракка табаарыстара, чугас до­ҕотторо аһымал кэнсиэр туруорбуттарын флешкаҕа уһулан ыыппыттара. Ону көрө олорон: “Наһаа да үчүгэйдэр, табаарыстарым барахсаттар. Маны этэн эрдэхтэрэ “не имей 100 рублей, а имей 100 друзей” дии-дии, дьэ, онно биирдэ ытаабыта. Аан бастаан онно көрбүтүм кини ытыырын. Ол иннинэ хаһан да ытыы-соҥуу сылдьыбата. Маннык ыарахан быһаары­ныылаах кэмҥэ соҕотоҕун сылдьыбытым буоллар, иэдэйиэ, кыайан тулуйан сылдьыа суох эбиппин. Хата, эдьиийбит Лида баар буолан, олус абыраабыта, көмөлөспүтэ. Кини күүстээх санаалаах, ытыы-соҥуу сылдьыбат буолан, миэхэ дурда-хахха буолбута. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри балыыһаҕа Куонааммыт аттыгар сылдьарбыт. Хараҕым уутун киһибэр көрдөрөөччүм суох. Онтон балыыһаттан тахсан, дьиэбэр кэллим да, ха­раҕым уута көҥүл барааччы. Ону эдьиийбит Лида: “Күүс­кэ ытаа, ытаа. Оччоҕо уос­куйуоҥ”, – диэччи. Ама да ааспытын иһин, ыарахан күн­нэр-дьыллар этилэр. Москубаттан эпэрээссийэлэнэн кэлэн баран, кыайан утуйбат буолан хаалбыта. Онно ботурууллуур сулууспа үлэ­һиттэрэ, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ психолог булан, өй-санаа өттүнэн улаханнык көмөлөспүттэрэ. Балыыһаҕа эмтэнэ сытта­ҕы­на, дьиэ өрөмүөнүнэн дьа­ры­гырар табаарыһа Бүөк­кэ Мохначевскай: “Чэ, хайа, сытыаҥ дуо? Ойон тур, кыбар­тыы­раҕын өрөмүөннүөххэ”, – диэн тыл көтөҕөн, саҥа ылбыт икки хостоох кыбартыырабытын, табаарыстара бары саба түһэн, өрөмүөннүү охсон биэрбиттэрэ. Онон ыам ыйыгар дьиэбигэр олорон киирэн барбыппыт. Ол түбүгэр аралдьыйан, доруобуйата өрүттэр аакка барбыта. Ыарыытын туһунан санаабат буолбута, умнубута. Баттыктаах сылдьарын умнуор диэри түргэнник кэлэр-барар, хамсыыр-имсиир буолбута. Санаата көтөҕүллүбүтэ, бэттэх кэлбитэ. Москубаҕа 3 ый буо­ла-буола, баран доруобуйатын бэрэбиэркэлэтэрбит.    Успуордунан үлүһүйбүтэ      “Тугум да ыалдьыбат, до­руо­буйам ама соҕус буол­ла” диэн табаарыстара ыҥыран­нар, адаптивнай физическэй култуура, успуорт киинигэр “олорон эрэ волейболга” уонна бассыайыҥҥа 2017 сылтан саҕалаан дьарыктаммыта. Волейболга успуорка маастарга хандьыдаат нуорматын толорон, наһаа даҕаны үөрбүтэ. Аҥаар атахтаахпын диэбэккэ, харбааһын күрэҕэр 1-кы миэс­тэлээх. Кэлин инбэлиит буолан, олорон хаалбакка, өрөспүү­бү­лү­кэтээҕи инбэлииттэр уоп­састыбаларыгар адаптивнай успуорт көрүҥэр исписэ­лииһинэн үлэлээбитэ. До¡отторум – олоххо кӨрсҮбҮт кҮндҮ таастарым    Доҕотторун наһаа ытыктыыра. Кэлин «Инстаграмҥа» “до­ҕот­торум – олоххо көрсү­бүт күндү таастарым” диэн тыллара хештег быһыыты­нан сурулла сылдьарын өй­дөөн көрбүтүм. Олоххо кэрэ, үтүө түгэн­нэрин доҕотто­ру­нан мэлдьи саныыра. Табаа­рыстарын ортотугар лиидэр хаа­чыс­тыбалааҕа. Бары­ларын бииргэ мунньара, түмэрэ, ыҥыр­тыыра. Бырааһынньык­тарга эрэ буолбакка, өрөбүллэргэ кытта мэлдьи көрсүһэллэрэ, бултууллара, балыктыыллара. Саас ыам ыйыгар, төһө да хиимийэ ыла сырыттар, до­ҕотторун түмэн даачатыгар дьиэ тутунна, мас олорто. Онно чугас дьонун, табаарыстарын ыҥыран малааһыннаабыта. Уолат­тарыгар элбэх ырыатын анаан ыллаабыта. Ол – бүтэһик ыллааһына эбит.    Миэхэ тапталын ыллаан-туойан билинэрэ      Айар куттаах киһи буолан эбитэ дуу, миэхэ тапталын ыллаан-туойан билинэрэ, сүр­дээҕин харыстыыра. Мэлдьи кууһа, сыллыы-ууруу сылдьара. Оннооҕор дьон ортотугар кытта олорон, “ийэбин мин маннык сыллааччыбын” дии-дии, харыбыттан, иэдэспиттэн мэлдьи сыллыыр буолара. Ону мин “дьон көрүөҕэ” диэн кыбыстан бөҕө буолааччыбын. Дьон-сэргэ кинини билэриттэн, ырыатын истэриттэн наһаа дьоллонооччу, үөрээччи, астынааччы. Кини “ырыаларым баалларын тухары дьонум-сэргэм миигин умнуо суоҕа, мэлдьи саныы сылдьыаҕа” диэн, олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри саҥара сыппыта. Ол иһин эн “хаһыакка матырыйаал бэлэмниэхпин баҕарабын” диэн эппиккэр, Куонааным барахсан баҕа санаатын билэр буолан, үөрүүнэн сөбүлэспитим.Ыал дьоҥҥо анаан, биирдэ кэлэн ааһар олоххо бэйэ-бэйэни өйдөһөн, өйөһөн, убаас­таһан, таптаһан олоруҥ, хаһан да иирсимэҥ, арахсыбакка олоруҥ диэн баҕарыам этэ. Бу сыл олунньу ыйга буолан ааспыт “Таптал долгуна” кэнсиэргэ бүтэһигин тахсан ыллаабыта. Көрөөччүлэр ытыс­тарын тыаһыттан сүрдээҕин астыммыта, долгуйбута. “Дьон үксэ миигин атахтаах дии саныыллар, быратыастаах сылдьарбын билбэттэр эбит” диэн олус долгуйан, үөрэн-көтөн туран кэпсээбитэ.    Дьоҥҥо-сэргэҕэ атаҕа суох көстүөн баҕарбатаҕа      Атаҕа суох балтараа сыл сылдьыбыта. 2018 сыллаахха атаҕар быратыас оҥорторбу­та. Ол эрэ кэнниттэн киинэҕэ, кэнсиэргэ сылдьар буолбуп­пут. Уолун оскуолатыгар таһа­ра, быыһыгар «Индрайверга» так­сыылыыра. Дьиэтигэр аһын астаан олорооччу. Кыбартыыратын көрүдүөрүгэр успуорка ылбыт мэтээллэрин, куубактарын, кырааматаларын, махтал суруктарын аҥаар атаҕынан олоппоско тахсан туран ыйаталаабыта билигин да турар. Ылбаппын. Өйдөбүнньүк буолан туруоҕа. Айанныырын олус сөбүлүү­рэ. Гостуруоллаан Сахатын сирин улуустарын барытын кэрийбитэ. Кэнники икки сыл­га Вьетнамынан, Турциянан күүлэйдээбиппит. Быйыл эмиэ барар былааннаах этибит да­ҕаны, доруобуйата мөлтөөн, былааннаммыппыт туолбата.   “Эйигинэн киэн туттабын, уолчааныам”      Уолбут Эрсан 10 саастаах, 4-с кылаас үөрэнээччитэ. Муу­су­каҕа дьоҕурдаах. Наар мультик мелодиятын үтүктэ, ыллыы сылдьар идэлээх. Аҕата суох буолбутун кэннэ уолбут төлөпүөнүн бырахта. “Аҕам тыыннаах эрдэҕинэ кинини кытта элбэхтик кэпсэппэккэ, наар төлөпүөҥҥэ олорбут эбиппин. Ол ааспыт кэми хайдах төнүннэрэбин? Аҕабар наһаа элбэҕи эппэтэхпин”, – диэн, аҕата өлбүтүн кэннэ ытыы-ытыы саҥарбыта. Аҕата сатаан тыыммат буо­лар күнүгэр, чаас аҥаарын иннинэ, төлөпүөннээн “аҕаа, үтүөр” диэбитигэр: “Уолчааныам, эйигинэн киэн туттабын. Үчүгэйдик үөрэн. Мин эйигин наһаа таптыыбын”, – диэн, нэһиилэ саҥа таһааран сибигинэйээхтээбитэ. Уолун саҥатын бүтэһигин истибитэ. Аҕыйах мүнүүтэнэн тыыммат буолбутугар тыынар аппараакка холбообуттара. Биирдэ бэриллибит олоххо чугас дьоҥҥун кытта истиҥник кэпсэтии, алтыһыы баар буолуохтааҕын таптыыр киһигин сүтэрдэххинэ биирдэ, өйдүүгүн.    “Үүнэр күнү көрсөр – дьол”      Орто дойду олоҕуттан өйүн соччо сүтэрбэккэ сытан бараахтаабыта. Ол сытан: “Киһи бэйэ-бэйэни кытта ордугур­ҕаспакка, этиспэккэ, үөрэ-көтө сылдьара, үүнэр күнү үөрэ-көтө көрсөрө – дьол”, – диэхтиирэ. Реанимацияҕа сыт­таҕына, маҥнайгы хаар түс­пүтүн эппиппэр “эчи, хаарыа-ныы, көрбүт киһи баар ини” диэн көрүөн наһаа баҕа­раахтаабыта. Табаарыстара кэлэн көрсүбүттэригэр “хас биир­дии күнү, олоҕу сыаналааҥ” диэн кэриэһин эппит этэ. Анатолий Яковлев, “Таптал долгуна” тэрээһин тэрийээччитэ: – Куонаан миэхэ: “Бэйэ-бэйэҕитигэр көмөлөсүһүҥ, ха­рыс­таһыҥ. Кимиэхэ да ку­һа­ҕаны баҕарымаҥ, санаамаҥ. Мин куһаҕаны кимиэхэ да баҕарбат буоламмын, сырдык санаалаах баран эрэбин. Төһө кыалларынан ыарыыны кытары охсуһа сатаатым. Кыал­лыбата. Маннык элбэх до­ҕот­тор­доохпуттан наһаа үөр­дүм. Кэннибэр уол оҕону хааллардым, кини мин олохпун салгыаҕа. Онон дьоллоохтук баран эрэбин”, – диэбитэ истэргэ олус ыарахана. Олоҕун бүтэһик күннэригэр күн аайы көрсө тиийдэхпинэ, миигин хайдах курдук таптыырын билинэрэ уонна: “Бу Орто дойдуттан барарбыттан букатын куттаммаппын. Олоххо барытын ситистим, онон толору дьоллоохпун. Миигин ыыт, тутума!” – диэн испэктээк­кэ оонньуу сылдьар артыыс курдук саҥарара, көрдөһөрө. Ийэтин аттыгар көмөрбүтүгэр кэриэс тылын эппитэ. Баҕатын хоту утуйа сытан, толору дьоллоох мөссүөннээх, Орто дойду олоҕуттан холкутук бараахтаабыта.    Саргылаана БАГЫНАНОВА. 6 № (22445)2019 с. сэтинньи 28 күнэ.
kyym.ru сайтан