Мин иннибэр сааһын орто омурҕаныгар саҥа үк­тэм­мит, олох ыарахаттарыгар бэриммэтэх бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах, сырдык сэбэрэлээх дьахтар олорор. Төрөппүт кыы­һын хаһыат нөҥүө булар эрэл санаалаах миигин кытта анаан-минээн көр­сүһэ олорон, олоҕун, дьыл­ҕатын аанын сэгэтэн аргыый аҕай кэпсээбитинэн барар. Кэпсиирэ, тыла-өһө тупсаҕайа, киһи иһиттэр-истэ олоруон курдук. Сорох кэпсиир түгэннэригэр ик­киэн харахпыт уутун ээр-сэмээр соттобут. Биллэн турар, 9 ыйы быһа кырачаан киһини сүрэҕиҥ анныгар илдьэ сылдьан, күн сирин көрдөрөн баран «илии соттон» кэбиһэр, тустаахха ыарахан буоллаҕа.     Айылҕа суруллубатах сокуонунан      Соҕотох оҕо буоламмын ийэлээх аҕам истиҥ, иһирэх тапталларыгар бигэнэн улааппытым. Оҕо сааһым кыырпах да саҕа былыта суох ыраас халлаан курдук уу нуурал этэ. Төрөппүттэрим оҕолоругар сүтүктээх буоланнар, аһара мааныланан улааппытым. Таҥас үчүгэйэ, мааныта, ас мин­ньи­гэһэ – барыта миэхэ баара. Ол быыһыгар сэмэлэнэн, боччуллан эмиэ ыларым. «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн оччотооҕу олох кытаанах ирдэбилинэн, оскуоланы бүтэрэн баран хас да сыл сопхуоска ыанньыксыттаабытым.    Эдэр сылдьан хас биирдии киһи олоххо тапталын көрсөн ыал буолар, олоҕун оҥостон, оҕо төрөтөн удьуору салгыыр аналлаах бу орто туруу бараан дойдуга кэлэр диэн оҕотук санаалааҕым. Хомойуох иһин, мин туспар дьылҕам санаабытым курдук буолбатаҕа. Дьылҕа Хаан ыйааҕа диэн олох суруллубатах сокуона, үөһэттэн суруллан кэлэр аналыҥ быһыылаах. Онон хайабыт да билбэппит, үөһэттэн туох-ханнык дьылҕалаах айыллан-үөскээн бу орто дойдуга кэлбиппитин.   Кыысчааным тыыннааҕар эрэлбин сүтэрбэппин      Мин эмиэ дьон сиэринэн аналбын көрсөн 1987 сыллаахха ыал буолбутум. Бастакы оҕом Дьокуускай куорат төрүүр дьиэтигэр 1988 сыллаахха балаҕан ыйын 12 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Хап-хара баттахтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх кыыс оҕо төрөөт, тута ытаабыта. Бэйэм айылҕабынан төрөөн, кыыһым икки чааһы быһа остуолга таймаҥныырын ыраахтан да буоллар манньыйа көрө сыппытым.    Сарсыныгар оҕобун тоҕо эрэ эмтэрэ аҕалбатахтара. Саатар үлэһиттэртэн ким да киирэ сылдьыбатаҕа. Ыйыталаспытым эрэ күүһүнэн «оҕоҥ тыҥата кыайан сайдыбатах, онон суох буолла» диэн эппиттэрэ. Бу ынырыктаах түгэн ыраас халлааҥҥа этиҥ буолан сааллыбыта, кулгааҕым чуҥкунуу, сир-халлаан биирдэ түҥнэстэ түспүтэ. Омуна суох, сыттыгым ыгыллар буолуор диэри түүнү быһа ытаан хоммутум. Кэргэним кэлэн бырааһы көрсүбүтүгэр, «кэргэниҥ доруобуйата үчүгэй, өссө да оҕолонуоххут» диэбит этэ. Тыҥата кыайан үлэлээ­бэт, иринньэх төрөөбүт оҕо хайдах икки чааһы быһа оҕону сытыарар остуолларыгар ытыы-ытыы сытыан сөбүй, тута реанимацияҕа эҥин илдьэ барыахтарын сөбө эбитэ буолуо дии. Билиҥҥэ диэри ону хайдах даҕаны төбөбөр кыайан батарбаппын.    Саатар оччолорго устудьуоннуурум. Бэйэм да кыбыстанньаҥ, улахан саҥата-иҥэтэ суох, эппиккэ дылы, иннибин-кэннибин кыайан бы­һаар­сыбат тыа муҥкук оҕото этим. Онтум, баҕар, сирэйбэр-харахпар сурулла сылдьара буолуо. Онон туһанан оҕобун атын киһиэхэ биэрбит буолуохтарын сөп диэн билигин кэлэн саныыбын. Төһө да 29 сыл аастар, ол балыыһа төрүүр хоһо, миигин төрөппүт дьон мөссүөнэ өйбөр-санаабар умнуллубаттык иҥэн хаалбыт.    Сыл-хонук ааһан 1990 сыллаахха иккис кыысчааммыт күн сирин этэҥҥэ көр­бүтэ. Ол да буоллар өй­бөр-санаабар, сүрэхпэр бастакы оҕом туһунан саныырым ум­нуллуохтааҕар, сыл-хонук аас­таҕын аайы сүппэккэ өссө күү­һү­рэн иһэргэ дылы. Аттыбар ос­туолга сыппыт минньигэсчээн кыысчааным «Ийээ, кэлэн ылыый» диэн кырачаан илиичээннэринэн, атахчааннарынан сарбаҥнаан, ытаан бэ­бээрэр мөссүөнэ харахпыттан ааспакка билиҥҥэ диэри эрэйдиир. Мин түөспэр биирдэ сыһыары тутан көрбөтөх оҕом бу сыллар усталарыгар ааспат-арахпат сүрэх бааһа буолан кымаахтыы сылдьар эбит буоллаҕына, оҕолорун бүөбэйдээн, таптаан улаатыннаран баран сүтэрбит төрөп­пүттэргэ төһөлөөх ыарахан буоларын сатаан санаабаппын.   Тэмтэрийэ сылдьыбыт ыарахан кэмнэрим      Оҕо сылдьан чугас киһини сүтэрэр диэн тугун билбэккэ улааппыт киһи олоххо бииртэн биир охсууну ылан испитим. Ол курдук, иккис кыыһым олох кыратыгар кэргэним, онтон утуу-субуу аҕыйах сылынан быысаһан ийэлээх аҕам күн сириттэн барбыттара. 24 эрэ саастаахпар кыракый кыыспын көтөхпүтүнэн огдообо хаалбытым. Саатар элбэх чугас аймаҕым да суоҕа. Бииргэ төрөөбүтэ суох куһаҕанын ол кэмҥэ билбитим.    Тулам барыта өлбөөдүйэ түспүтэ, олоххо интэриэспин сүтэрэн барбытым. Санаабар, олох олорон бүппүт курдук санаммытым. Ордук төрөппүттэрбин сүтэрэн бараммын, олох охсуутун кыайан уйбакка кыралаан аһыы утаҕы амсайар буолбутум. Урукку өттүгэр дьону барытын үчүгэй эрэ өттүнэн саныыр буоллахпына, дьон дьиҥнээх майгытын-сигилитин, дьон хаҕыс сыһыанын, дьэ, билбитим. Дэриэбинэҕэ испэт ыал суоҕун кэриэтэ. Арыгыны кыралаан иһэр, билэр ыалгар сэһэргэһэ киирдэххинэ, тэҥҥэ иһиспитиҥ курдук кэпсээн-ипсээн кыракый дэриэбинэҕэ үллэҥнэс буолара. Онтон өһөстөҕө буолан, кыралаан иһэр буолан барбытым. Уу намыһах сиргэ мустар эбит буоллаҕына, дьон тыла иҥмит киһитигэр иҥэр буолар эбит, олоҕум бу түгэнигэр ону сытыытык билбитим. Оччолорго «бэйэбэр куһаҕаны оҥостобун» диэн санаа тоҕо эрэ киирбэт этэ. Манна даҕатан эттэххэ, бу кэмнэргэ бастакы оҕобун сүтэрбит аһыыбын кимиэхэ да кэпсээбэт этим. Үгүстэрэ билбэт да этилэр. Бастакы оҕобун төрүүрбэр атын дойдуга олорорбут. Саатар олоҕум бу кэмнэригэр санаабыттан ол оҕо мөссүөнэ ааһан, араҕан биэрбэтэ, наар харахпар көстөн кэлэ турара.   Ханнаҕыный кыысчааным, күн сирин көрдөрбүт чыычааҕым?      Биирдэ тэлэбиисэргэ мин дьылҕабар майгынныыр киинэ көстүбүтүн толору харах уулаах олорон, маккыраччы ытыы-ытыы көрбүтүм. Ол киинэҕэ эдэркээн кыыс оҕоломмутун кэннэ быраастар «оҕоҥ куһаҕан буолла» диэн иһитиннэрэллэр. Кыыс балыыһаттан тахсан баран, оҕото суох буолбутун сүрэҕэ ылыммакка, хас күн аайы төрүүр дьиэ таһыгар кэлэн ытыы-ытыы олорор. Быраастартан көрдөһүү бөҕөтүн көрдөһөр «Саатар ханна таһааран көмпүккүтүй, этиҥ?» диэн. Олох арахпатын иһин ыксаан ханнык сиргэ, хаһыс нүөмэрдээх ииҥҥэ көмүллэ сытарын этэн биэрэллэр. Кыыс дьүөгэтин көрдөһөн, иккиэн баран иини хаһан көрбүттэрэ – кураанах буолан биэрэр. Ол кэнниттэн кэлэн бырааһы, балыыһа үлэһиттэрин көрсө сатыылларын иһирдьэ киллэрбэттэр, дьөрү чугаһаппаттар даҕаны. Ол иһин хайыаҕай, кыысчаан эрэйдээх дьиҥ чахчыны билээри күн аайы кэлэн балыыһа аттыгар ытыы-ытыы олорор. Ону аһынан биир кырдьаҕас дьахтар туох буолбутун дьиҥнээҕин дьэ кэпсээн биэрэр. Онтулара биир биллэр-көстөр, сааһыра барбыт дьахтар өлбүт оҕону төрөөбүт. Ол дьахтарга эдэр кыыс оҕотун биэрбиттэр. Оттон кыыска «өлбүт оҕону төрөөбүккүн» дииллэр. Инньэ гынан, эдэр киһи кэнники өссө да оҕолонуо диэн биэрбит кистэлэҥнэрэ арыллар. Бу киинэ кэнниттэн ситэ чэрдийбэтэх бааһым хаттаан хаанынан оҕуолаан, баччааҥҥа диэри кыыспын көрдүүбүн.    Билигин үлэбинэн куоракка үгүстүк кэлэбин. Хас оптуобуска, элбэх дьон тоҕуоруһар сиригэр сырыттахпына, сэмээр кыыспын көрдүүбүн. Хайдах эрэ хаан тардан, оҕобун билиэм дии саныыбын. Саатар балтыгар кыратык да майгынныыр буолуохтаах диэн испэр тоҕо эрэ олус эрэнэбин.   Ийэ сүрэҕэ сыыспат      Төрөппүттэрим мин иннибинэ да, кэннибинэ да төрөөн баран икки оҕону харайбыт ыар сүтүктээх этилэр. Ийэм кэпсиир буолара, «бастакы оҕобут төрөөтүн ылбаппыт диэн бэйэбит аккаастаабыппыт. Оттон иккиспитин төһөтүн да иһин киһи буоллаҕа диэммит, балыыһаттан ылан кыракый хоруоп оҥорторон көмпүппүт» диэн.    Төһө да сүрэхпэр сыһыары туппатаҕым иһин, ийэ сүрэҕэ сыыспата буолуо диэн санааттан, инникини өтө көрөр дьонтон биирдэстэригэр уһуннук-киэҥник толкуйдаан баран, санаабын сүгэһэр оҥостон бара сылдьыбытым. Олохпор буолбуту оруобуна кэпсээбитин сөрү диэн сөхпүтүм. Кэлбит санаабын кыайан ыйыппакка олордохпуна, бэйэтэ аа-дьуо атынтан саҕалаан «түөрт сиэннээххин дуо?» диэн ыйыппыта. «Иккилэр ээ, түөрт да буолуо этилэр да кыыһым иккитэ сатамматаҕа» диэбитим. Онтон тоҕо эрэ сүрдээҕин дьиктиргээбитим, сүрэхпин туох эрэ кымаахтаан ылбыта. Ол кэнниттэн сэрэнэн соҕус өр сылларга эрэй-муҥ оҥостубут кыһалҕабын ыйыталаспытым. Ону кини «кыыһыҥ баар, тыыннаах, ииттэргэ биэрбиттэр. Ол гынан баран көрдөөмө, булуоҥ суоҕа» диэбитэ. «Дьылҕа хаан бэйэтэ көрүһүннэрэр буол­ла­ҕына көрүһүннэриэ, суох буол­лаҕына – суох. Киһи ыал буолар сааһын ситтэҕинэ уулуссаҕа тахсан кэргэн тахсыахтаах киһитин көрдүү сылдьыбат дии, дьылҕа киһини бэйэтэ булсуһуннарар. Хайа баҕарар киһи бииргэ олорор ыйааҕа-чааһа баар буоллаҕына, үйэтин тухары ыаллыы олорбут оҕотунуун дьэ саҥа көрсүһэн, таптаһан ыал буолуохтарын сөп», – диэбитэ. Отучча сылы быһа санаа баттыга оҥостубут боппуруоһум итинник быһаа­рыллыбытыттан арыый уос­куйа быһыытыйбытым. Арай биири бигэтик өйдөөтүм: ийэ сүрэҕэ сыыспат эбитин.   Мин да уулуссабар эмиэ күн сандаарбыта      Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын курдук, олох салҕанан барбыта. Аһыы ууга ылларбат киһи син биир ылларбат буолар эбит. Кэлин соҕотох кыыспын улаатыннаран, киһи гынан дьон тэҥинэн олоҕун оҥорбут киһи диэн, оҕом инникитин санааммын, уһуну-киэҥи толкуйдаан, үчүгэй дьоҥҥо, олоххо тардыһыым күүһүрбүтэ. Олоҕум билигин чыҥха атыннык салаллан, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьабын.    Үөрэнэн ылбыт идэбинэн кимҥэ да сирдэрбэт үлэлээх буоламмын, улуус киинин биир улахан тэрилтэтигэр эппиэттээх үлэҕэ ылбыттара. Дьэ, бу кэмтэн ыла олоҕум үчүгэй эрэ өттүнэн салаллыбыта. Үлэлиир тэрилтэм дьиэ биэрбитэ. Кыыһым оскуолаҕа бэркэ үөрэнэрэ. Үөрэххэ ситиһиилэринэн мэлдьи үөрдэрэ. Аҕатын батан уһун дьулугур, саха нарын кэрэ куота буола улаатан харахпын минньитэрэ, санаабын көнньүөрдэрэ. Санаабыт санаабын ситиһэн, кыыһым үөрэхтэнэн, ыал буолан билигин хас да сиэн тапталлаах эбэтэ буолабын. Сыыһа суолга үктэнэн иһэн өрүһүммүппүттэн дьылҕабар махтанабын.    Интэриэһинэй дьылҕа­лаах дьон Этот адрес электронной почты защищён от спам-ботов. У вас должен быть включен JavaScript для просмотра. электроннай почтаҕа суруйуоххутун сөп.   Саргылаана БАГЫНАНОВА.
kyym.ru сайтан