Дыгыйык удаҕаны Тааттаҕа, Чурапчыга билбэтэх, кини сүдү аатын истибэтэх киһи, бука, суоҕа буолуо. Дыгыйык (сүрэхтэммит аата Борускуобуйа) төрөөбүт төрүт сирэ-буора Таатта эбитэ үһү.      1878 сыл эргин Тааттаҕа төрөөбүт Боккуойаны Бол­тоҥоҕо (Чурапчыга) баар аймахтара, былыргы үгэс быһыытынан, хотон түннү­гү­нэн “уоран” илдьэн оҕо оҥос­тубуттар. Боккуойа айылҕаттан айдарыылааҕа бэрт эрдэттэн биллибит. Кини улаатан, ситэн да баран, төрөөбүт Тааттатыгар сыл көтүппэккэ кэлэн, дьаарбайан барар үгэстээх, олус үтүө, уруумсах, амарах майгылаах эбит. Кини туһунан бэрт элбэх дьикти сэһэн, кэпсээн тарҕанан, уос номоҕо буолан сылдьар. Бэйэтэ ааспыт алдьархайдаах сэрии балай да кэнниттэн өлбүт. Ханнык эрэ дьуугута суох кыра оҕо, эмээхсин иһэрин көрөн, талахха саһа сытан, сарылаабытынан утары ыстанан тахсыбыт. Эмээхсин, онтон соһуйан, сүрэҕэ хайдан, адьас аҕыйах хонон хаалбыт. Ол соһуйуутугар абааһыта, аба дьабыннарыгар көтөннөр, туос аматыгар түспүтэ үһү.    Кинини Дыгыйык удаҕан диэн аатыран-суолуран дьону эмтии, кыыра сырыттаҕына ааттаабыттар. Боккуойа сокуоннай сааһын томтойо туолуутугар ииппит дьоно Тыараһа нэһилиэгэр Эмиэрийэ Бүөтүр диэн киһиэхэ эргэ биэрбиттэр. Ыаллар икки кыыс оҕоломмуттар. Ол кыргыттартан Маайа диэн ааттааҕа, улаатан баран, эргэ тахсан, Кампеевтар аймахтарын ууһаппыта. Дыгыйык иккис кыыһа Сиэллээх киһитигэр эргэ тахсыбыт да, оҕоломмотох.    Дыгыйык ыарыһаҕы эмтииригэр үксүгэр кыырара, сороҕор ыарыһах аттыгар олорон, саҥаран, алҕаан эбэтэр илиитинэн имэрийэн эмтиирэ. Биир эмэ киһи ууга түһэн эбэтэр оһолго түбэһэн, өлөн-сүтэн хааллаҕына, сүтүктээх дьон Дыгыйыкка баран көрдөһөллөрө. Онуоха кини кыратык үҥкүүлээн дыгыйбахтаан, кыыран, этэн-тыынан, кутуран бүтэн баран, бэйэтэ кытта баран булсара. Киһини былдьаабыт күөлгэ тиийэн, кыра туос тыыга эмэгэт киһини олордон, алҕаан-ботугураан баран ууга ыыттаҕына, кыракый туос тыы бэйэтэ дьулуруччу устан тиийэн ууга өлөн сытар киһи үрдүгэр тохтуура үһү.    Дыгыйык саас эбэтэр кыһын турку сыарҕалаах атынан сылдьарын кэпсииллэр. Кини кыырарын көрбүт дьон ахталларынан, Дыгыйык удаҕан олус мааны, ыраас таҥастаах, көрүөхтэн кэрэ, нарын дьүһүннээх, дьахтардыы наһаа нарын-намчы уҥуохтаах-иҥиэхтээх эбит. Кыырарыгар маҥан ырбаахы кэтэн, баттаҕын ыһан баран наһаа чэпчэкитик өрө ыстаҥалыыра уонна иннинэн-кэннинэн икки ытыһын таһына-таһына, эгэлгэ уус-уран тылынан саҥара-саҥара, олус кэрэ, ис киирбэх, киһи иһиттэр истэн олоруон курдук намыын куолаһынан ыллыыра үһү. Наһаа уһун баттахтааҕа. Ол баттаҕа кыырарыгар араастаан ыһыллан, эриллэн олоҥхоҕо хоһуллар Айыы Умсуур удаҕаны санатара. Дыгыйык көннөрү кыырбакка сырыттаҕына, “бу бэйэлээх намчы, кэрэ дьахтар, ама, удаҕан буолуо дуо?” диэх курдук дьүһүннээҕэ. * * *    Дыгыйык удаҕаны Сэбиэскэй былаас да сылларыгар адьас кистээн ыҥыран эмтэтэллэрэ үһү. Онон бу улуу удаҕан бэрт үгүс киһи тыынын өлөр өлүүттэн өрүһүйбүтэ.    1920 с. сааһыары сайын Тэлэкэччийэ Өлөксөй уола диэн аатырар Куоста Сокуонньукап, Аллаарын Арамаан уола Уйбаан Лааһарап (иккиэн Чөркөөхтөр), Ханньас киһитэ Уйбаан Онтуонап уонна Чурапчы Болтоҥотуттан Уот Харах Субуруускай буоланнар, төрдүөн да күөгэйэр күннэригэр сылдьар эр бэртэрэ дьон, сүбэлэһэн баран, чугас эргин биллэр ойууннары, удаҕаннары биирдии-биирдии Чөркөөххө ыҥыртаан, дьону-сэргэни мунньан, күһэйэн кыырдара сылдьыбыттара баара.    Бастаан Чурапчыттан ыҥырыллыбыт Бырыдааһап ойуун, кэлин Дьүлэй нэһилиэгин аатырбыт ойууна Ньукулай Маалгын кыыра сатаан баран, тугу да булан көрдөрбөтөхтөр. Инньэ гынан кыырар таҥастарын, дүҥүрдэрин былдьатан, сэрэтиллэн дойдуларыгар ыытыллыбыттар.    Үһүс киһинэн Дыгыйык ыҥырыллыбыт. Таатта улууһун быраабатыгар, балаҕан салҕааһыннаах дьиэҕэ, киллэрэн кыырдараары гыммыттарыгар Дыгыйык “мин кураанахха эрэйдэнээччим суох, онон миэхэ хайаан да ыалдьар киһитэ булан аҕалыҥ уонна бу эһигиттэн биирдэскитин туттарбын сөбүлүүр буоллаххытына кыырабын” диэбит. Хамыыһыйа чилиэннэрэ онно сөбүлэспиттэр. Биир төбөтүнэн булкуллан ыалдьар дьахтары булан биэрбиттэр уонна “бу төрдүөммүтүттэн хайабытын талбыккын тутун” диэбиттэр. Дыгыйык кыырыан иннинэ “бу дьиэҕэ олорооччулар ортолоругар биир уоттаах харахтаах нуучча баар эбит, ону таһаарыҥ” диэбитигэр, ол эппит киһитэ худуоһунньук Иван Попов “эдьиий, мин сахалары кытта эһэм-эбэм саҕаттан булкуһан үөскээммин, адьас сахалыы өйдөөх-санаалаах уонна дууһалаах киһибин. Онон миигин, баһаалыста, үүрүмэ” диэн көрдөһөн, хаалбыт.    Дьэ, бу кэннэ Дыгыйык удаҕан ыллаан-туойан, үҥкүүлээн, кыыран барбыт. Онуоха били ыарыһах, булкуллар дьахтар, тэҥҥэ кыырсан, батыһан испит. Маны Дыгыйык кыратык атаҕынан дук гыммытыгар дьахтара тиэрэ баран түспүт уонна чочумча уҥмут курдук, таалан сытан баран, “аата, дьэ, олус да абыранным, сынньанным” диэбит уонна тута өйдөнөн, киһи киһитинэн буолан хаалбыт. Бу дьахтар мантан ыла хара өлүөр диэри булкуллубатаҕа үһү.    Дыгыйык, дьэ, бу курдук балай да кыырбахтаан баран тохтообут уонна туспа олорор хамыыһыйа дьонугар туһаайан: “Дьэ, тукаларыам, эһиги сорудаххытын барытын толордум, ыарыһах дьахтары тилиннэрдим, аны кини хаһан да ыалдьыа суоҕа уонна бу эһигиттэн тутун диэн көҥүллээбит биир киһигитин...” – диэн баран, Уйбаан Онтуонабы утары ыйан туран салгыы “тукаам, эн хаҥас хонноҕуҥ анныгар абааһы кыыһын кутун иҥэрдим, бэркэ уһаатаххына, аны ый эрэ олоруоҥ” диэбит. Кырдьык, Дыгыйык эппитэ туолбут. Уйбаан Онтуонап дьиэтигэр тиийэн билбитэ, хаҥас хонноҕун анныгар сүүнэ искэн тахсыбыт. Хас да хонон баран, Уйбаан ыксаан Дыгыйыкка тиийэн “эдьиийиэм, абыраа, сыыһа быһыыламмыппын” дии-дии көрдөһө сатаабыт да, Дыгыйык ылымматах. “Тугу санааҥҥын сөбүлэспиккиний, куһаҕан аата хаһан да куһаҕан буолааччы. Онон аны куһаҕанынан хаһан да оонньуу-күлүү оҥостубат буолуҥ” диэн кыккыраччы батан ыыппыт. Уйбаан Онтуонап лоп курдук биир ый буолан баран, ый ытыытын ытаан, бэркэ диэн кэмсинэн-кэмиринэн өлбүтэ үһү. Дьэ, бу кэмтэн ыла Куоста Сокуонньукап да, Уот Харах Субуруускай да, Уйбаан Лааһарап да ойуунунан-удаҕанынан оонньообот уонна Дыгыйык удаҕан үс күлүгүн быһа хаампат буолтара үһү. Ити курдук Таатта, Чурапчы кырдьаҕастара күн бүгүнүгэр диэри уос номоҕо оҥостон кэпсииллэр.   Егор Андросов, “Таатта отоһуттара”.
kyym.ru сайтан