Булчут хара тыаны баппыта хаһыс да күнүгэр барбыта, күүс-күдэх эстибитэ, аччыктаан иэҕэҥнэс буолбута. Киһи сэниэтэ эстэн, уута кэлэрэ, хааман иһэн утуктаан, хараҕа сабылла турара. Бастаан утаа тыаҕа быстаран өлөр буоллаҕым дии санаабыта, кэнникинэн ол санаата даҕаны умуллан, аат эрэ харата сирэйин хоту аргыый саллаҥнаан испитэ. Ол иһэн хаар типпит мэндир үллүгэһин тумнуох курдук буолаат, сирэ тобулу түһэн, эмискэ биирдэ аллара ньим гынан хаалбыта. Бастаан үөһэ тахсыах курдук тарбачыспыта да, түспүт иинэ дириҥиттэн уонна ичигэһиттэн улам-улам сэниэтэ эстэн, сылаата таайан, утуйан хаалбыта.        Арай ол сытан булчут түүл түһээбитэ.    Арҕах хараҥа муннугар харахтарын уота чаҕылыһан икки эһэ барыһан олороллоро. Тыһы эһэ атыырыгар этэрэ:    – Көрбөккүн дуо, ити биһиги арҕахпытын дьөлө үктээн Туора Харах түһэн сытарын? Кини булчут, ол аата тыа кыылын сэймэктээбит ахан эрэт буолуохтаах. Биһигини даҕаны, аны биллэҕэ дии, дьонугар тыллаан биэриэ, оҥостон өлөрө кэлиэхтэрэ. Итиччэ илиибитигэр бэйэтинэн киирэн биэрбитин кэннэ көрөн олоруохпут дуо, өлөрөн сии охсон кэбиһиэх. Испитигэр киирдэҕинэ, онтон тахсан дьонугар тыллыыра биллибэт.    Атыыр эһэ тыһытын этиитигэр киириммэтэҕэ:    – Кэбис, кэбис, бу Туора Хараҕы мин үчүгэйдик билэбин, кини үчүгэй киһи. Кини миигин кыра эрдэхпинэ, борбуйбун ситэ көтөҕө иликпинэ, ыттар сараһыттартан быыһаан турар. Уу, мин ыттары абааһы да көрөр буоллаҕым ээ, – атыыр эһэ ырдьыгынаан-кыбдьыгыраан ылбыта, ону кытта тэҥҥэ хараҕын уота сырдаан ылаттаабыта. – Кэрэдэктэртэн биири эмэ бу баппаҕайбынан таба харбыырым эбитэ буоллар!    Тыһы эһэ атыыр эһэни мөҥөн барбыта:    – Эдэр эрдэххиттэн эн аҥала, өс киирбэх идэлээххин. Ол Туора Харахтар оҕу­руктаах өйдөрүн хантан өй­дөөх­түөҥүй? Эйигин тоҕо ыттартан быыһаабыта буолуо дии саныыгын? Ол ыттарга бэрсибэккэ бэйэтэ сиэри. Чэ, хата, биһиги кинини бэйэтин сиэн кэбиһиэх! Оччоҕо көрүөхпүт хайдах биһигини сиирин.    Булчут ити кини туһунан эһэ­лэр мөккүөрдэрин истэн, олус ыксыыр, хайдах да гыныан булбат. Арҕахтан ойон тахсан куотуон кыайан тахсар кыаҕа суох, түспүт сирэ чөҥөрүйэн, ол курдук ыраах халлаан көстөр. Аны хамсаатар эрэ эһэлэр кини үрдүгэр саба түһүүһүлэр, хайыта-тырыта тыытан сиэбитинэн барыыһылар. Ол иһин кыратык да хамсыан куттана, арҕах баһылыктара, атыырдаах тыһы эһэ, кини дылҕатын хайдах быһааралларын саҥата суох күүтэригэр эрэ тиийбитэ. Тыһы эһэ мөккүһэн кыайдаҕына, кинини сииһиктэр, атыыр эһэ кыайдаҕына, тыыннаах хаалыыһык. Ону баара алдьархай быатыгар, булчут иһиттэҕинэ, тыһы эһэ өйө быдан хомоҕой, тыла буоллаҕына, ордук уус этэ. Оттон атыыр эһэ өйө быдан мөдөөт, саҥата, кыһытыан быатыгар, өссө бөлүөстүгэс буолан биэрбитэ. Онтон атыыр эһэни тыһыта тылынан кыайан, өйүнэн сүүйэн барбыта. Булчут олус ыксаабыта.    – Кырдьык, оннук эбитэ дуу? – атыыр эһэ тыһытын тылыттан мунаарбыта. – Ама, бэйэтэ миигин сиэри гыммыта буолуо дуо? Итэҕэйбэппин ээ. Оччоҕо тоҕо миигин сайыны быһа аһаппытай?    – Хоҥ мэйии, эн тугу билиэххиний? Туора Харах баскын быһан ылан тиит мутугар ыйаатаҕына эрэ, Туора Харахтар инньэ гыналларын көрөр инигин, миигин итэҕэйэриҥ буолуо. Ол аата эйигин уотаары аһатар. Көрбөккүн дуо, ити ынахтары-сылгылары инньэ гыналларын? Уойбутуҥ-улааппытыҥ кэннэ сиэ этэ буоллаҕа.    – Ама оннук буолуо дуо?    – Ыттар эйигин сиэн кэбиспиттэрэ буоллар, үлтү көмүллээн уҥуоххун да ордоруохтара суоҕа этэ. Онтон кини тугу туһаныай? Суох, бэйэтэ мэҥиэстээри быыһаабыт.    – Ыттар баҕайылар ньаҕыр­ҕаһа сытыйаннар айдааннара диэн, мин кинилэри олус даҕаны абааһы көрөбүн. Ыттар сиэтэхтэринэ, кырдьык, кини тугу даҕаны туһаммат. Ол эрээри... – атыыр эһэ мөдөөт өйүгэр туох эрэ киирбитэ даҕаны, тыһы эһэ ону өйдөтө-саната сатыыр бокуой биэрбэтэҕэ, тиэтэппитэ, ыксаппыта.    – Чэ, чэ, Туора Харах куйахатын тириитин хараҕар саба тарда оҕус, баран илдьи убахтаан өлөрөн кэбиһиэхпин. Хараҕа сытыыта бэрт, мин кинини кыайан утары көрбөппүн.    – Бэйэ, бэйэ, тохтоо, тиэтэйимэ, ханна барыа диэтэххиний? Биһиги илиибит иһигэр баар, – тугу эрэ бэрт бытааннык өйдүү сатыы-сатыы атыыр эһэ булчут үрдүгэр түһээри гыммыт тыһытын буойбута. – Бэйэ эрэ... ээ... кырдьык... ол эрээри эн этэриҥ курдук сиэн санаабыт буоллаҕына, оттон күһүн, уойбутум кэннэ, тоҕо сиэбэтэҕэй? Күһүнүн арҕахха кыстыыр гына тутум тастаммытым дии? – атыыр эһэ тиһэҕэр тугу этиэх буолбутун өйдөөбүтэ, тыһытыттан ыйыппыта.    Тыһыта кини ыйытыытыттан мах бэрдэрбитэ, кини, быһыыта, аҥала, мөдөөт со­ҕус кыттыгаһа итинник эргитэн таһаарыа диэбэтэх бы­һыылааҕа. Ол иһин тугу даҕаны тылынан хаайар, хардарар кыаҕа суох буолан, наар биири кэлиилии кэбэ олорбута:    – Үксү-элбэҕи лахсыйыма, баран үрдүгэр түс, сии охсуох. Мин олус аччыктаатым, – тыһы эһэ харахтара хараҥаҕа обот-соллоҥ уотунан бу чаҕылыһа сандааран кэлбиттэрэ.    – Бэйэ тохтоо, эчи тугун иҥсэҕиний? Оччо аччыктаабыт буоллаххына, мэ, мин баппаҕайбын эмп, – диэн баран, атыыр эһэ баппаҕайын тыһытыгар ууммута. Тыһыта ону ылан бэрт иҥсэлээхтик эмэн чобурҕатан барбыта хараҕын уота умуллан мөлтүү быһыытыйбыта. Атыыр эһэ салгыы саҥарбыта:    – Мин букатын кыра эрдэхпинэ эмиэ эн курдук ийэлээх этим. Күнү быһа иккиэн тыаны кэрийэн тахсар, отонноон, сугуннаан, кымырдаҕастаан сиирбит. Оо, үчүгэй даҕаны этэ ол кэм! Кими даҕаны кытта тыытыспакка, иккиэйэҕин булбуппут муннубут анныгар буолан сылдьыбыппыт. Арай ол курдук сырыттахпытына, биирдэ Туора Харахтар кэлбиттэрэ, охсуһан, үгүс буолан ийэбин көмөлөөн, өлөрөн кэбиспиттэрэ. Миигин буоллаҕына, ийэм эрэйдээх арҕах анныгар кистии аспыта. Ону баара ыттар баҕайылар булан ылан, үүрэн таһаарбыттара уонна сиэри гыммыттара. Куотан тиийэн ханна эмэ саһаары гыннарбын эрэ ый-хай, айдаан бөҕөнү тардаллара. Ол курдук бэрт уһуннук сордообуттара. Онтон ыла ыт саҥатын иһиттэрбин эрэ этим-хааным алдьанар, киҥим-наарым холлор. Билигин көрдөххө, ньахчарыһа сытыйан, кыра баҕайы эбиттэр, оттон оччоҕо, мин кыра эрдэхпинэ, улахаттара сүрдээххэ дылы буолара. Уу, мин кинилэри ыга тутарым буоллар! – эһэ ыттары санаан кыыһыран, кыбдьыгыраан ылбыта. Онуоха харахтарын уота сандаара түспүтэ.    – Айака, бэйэ эрэ, сыҥаах­пын ыыра тардаары гынныҥ. Баппаҕайгын эмтэрэн абырыыр буоллаххына, хамсаабакка сүгүн олор! – тыһы эһэ кыыһыран туулайталаан бараары гыммыт атыырын тохтоппута. Атыыр эһэ хараҕын уота мөлтөөбүтэ.    – Ийэм өлөн, мин ол сайын бэккэ эрэйдэммитим, ону ити булчут көрөн-харайан улаатыннарбыта, – мин кини отуутуттан арахсыбатаҕым, кини миигин илимнээн таһааран балыгынан ииппитэ.    Атыыр эһэ ити кэпсээниттэн булчут арыый холкутуйбута, сүүһүттэн бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн соттубута. Оҥоһуллубут үтүө аҥаардас дьоҥҥо эрэ буолбакка, бэл хара тыаҕа таах хаалбатын билбитэ. Атыыр эһэ кини санаатын салгыырдыы саҥара олорбута:    – Үтүөнү үтүөнэн төлөһүү – Хара Тыа сокуона. Эн өйүҥ сабырҕаххынааҕар кылгас, тугу даҕаны ситэ өйдөөбөккүн. Туора Харахтар олус үгүстэр, бэйэ-бэйэлэрин көмүскэһэр идэлээхтэр. Булчут сүттэҕинэ, ир суолун ирдиэхтэрэ, тор суолун тордуохтара: суолунан батыһан кэлэн эн биһигини имири эһиэхтэрэ. Ону эн билэҕин дуо?    Атыыр эһэ дьэ өйө тобуллан, аҕыйах саҥалаахтар үгэстэринэн санаата тахсан, бэрт үгүһү ыатарбыта. Он- тон тохтуу түспүтэ, тугу эрэ иһиллээбитэ.    – Ыл иһит эрэ! Туох тыа­һыыр? Хайыы үйэҕэ иһэллэр буолбат дуо? Кирийэн сыт, саҥарба!    Икки эһэ харахтарын уота умуллан, им балайга саспыттара, булчут уһуктан кэлбитэ.    Кини били тобулу үктээн иһирдьэ түспүт ип-итии арҕа­ҕар сытара, ол курдук ыраах үөһэ халлаан чөҥөрүйэрэ. Үөһээҥҥи хайаҕаһынан, кыр­дьык, бэрт сотору ханнык эрэ күлүктэр элэҥнэспиттэрэ, онтон уһун синньигэс икки мас ураҕас арҕах аанын туорайдыы бүөлүү түспүттэрэ. Булчут ол бүө мастар буолалларын сэрэйбитэ.    Кини ойон турбута, ол мастартан тардыстан үөһэ тахсыбытынан барбыта. Арҕах иһиттэн эһэ тахсыа диэн бултаары күүтэн турар дьон, киһи сирэйэ былтас гынаат, сахалыы саҥарбытынан, киһилии кэпсээбитинэн барбытыгар, уолуйан икки соһуйан икки тиэрэ эрэ баран түспэтэхтэрэ. Онтон булчут арҕахтан тахсыбытыгар үмүөрүһэн туран кини кэпсээнин истибиттэрэ. Булчут кэлбит дьоҥҥо тыаны кэрийэн бултуу сылдьан хайдах быстарбытын, күүһэ эстибитин, онтон эһэ арҕаҕар түспүтүн кэпсээбитэ. Кини арҕахха эһэлэр баалларын туһунан таһы мэлдьэспитэ. Кэлбит булчуттар даҕаны эһэлэр утуйа сытар арҕахтара эбитэ буоллар, хайдах тыыннаах хаалыай диэн санааларыгар даҕаны батарбат буолан, кини этиитин итэҕэйбиттэрэ. Арай кинилэртэн саамай кырдьаҕастара:    – Хайдах-хайдах баҕайы­ный, эһэлэр хайаатар даҕаны кыстаабыт арҕахтара буолар чинчилээх эбээт. Ханна баран хаалбыт бэйэкэлэрэй? – диэн саарбахтаабыта, барбыт суол-иис көрдөөн арҕаҕы тула хааман кээмэйдээбитэ. Ону эдэр өттө күлүү гынан кэбиспитэ:    – Булчуту кытта хоонньоһон бииргэ утуйдахтара диэтэҕиҥ дуу? Оҕонньоор, аны эн киирэн утуйан көрүөххүн баҕардыҥ дуо? – диэн кинилэр хаадьылаан күлсүбүттэрэ.    Харса суох, эдэр, хорсун-хоодуот дьону сэмэй кыр­дьаҕас булчут утары саҥара барбатаҕа.    Ол курдук эһэ бултуйалларын оннугар арҕахтан киһи­лэрин тыыннаах, өлүөр хостоон таһааран булчуттар, кырдьыга, эһэни бултаабыттарынааҕар ордук үөрэн төннүбүттэрэ. Ыкса былыр кыыл-сүөл хойуу-дэлэй кэмигэр, хор, оннук түбэлтэ буолбуттаах.   В.С. Яковлев-Далан “Кэриэн ымыйа (үһүйээннэр, номохтор, кэпсээннэр)” кинигэтиттэн.
kyym.ru сайтан