Эдьигээн. 1990-с сыллар бүтүүлэрэ. Бу хоту дойду уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн сирэ-уота инньэ Бүлүү эбэ сүнньүттэн саҕалаан, хоту диэки Булуҥ сиригэр-уотугар тиийэ тайаан сытар. Ол былаһын тухары төһөлөөх элбэх үрэх бастаан быста-быста салҕанан, онтон тыһыынчанан кыра-улахан үрүйэ-харыйа уутунан угуттанан, сыыйа кэҥээн, күүһүрэн Улуу Эбэккэҕэ түһэрэ буолуой? Ол аата ахсаана биллибэт элбэх үрэхтэн биир бөдөҥнөрө, улаханнара, баайдара ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Мууна үрэҕэ буолар.      Мууна уутун кээмэйинэн уонна устатынан Саха сирин биир улахан үрэхтэрин ахсааныгар киирэр уонна ыраах Өлөөн сириттэн сыккыс тардан Өлүөнэ өрүскэ түһэр. Кини айылҕата олус кэрэ. Киһи куттуун-сүрдүүн, дууһалыын курдаттыы тартарар сирэ. Ол курдук, Мууна кэрэ көстүүлэрэ үрэх төрдүнээҕи буор хайалартан, халлааҥҥа харбаспыт туруук таастартан саҕалаан, бииртэн биир арыллан иһэллэр. Оттон булдун-алдын туһунан киһи этэ да барбат. Оннук баай, өлгөм бултаах сир. Манна үрэҕи бата күндү түүлээх, сүүрэр атахтаах бары көрүҥэ тохтоон төрүүр-ууһуур. Аата-ахса биллибэт үрүйэлэрин баһынан көтөр кынаттаахтан кус-хаас бары көрүҥэ, бэл, куба-хаас таптаан олохсуйар, удьуорун ууһатар. Күһүн балаҕан ыйыгар хоту диэкиттэн үрэҕи быһан тайах айана саҕаланар. Ол кэмҥэ Эдьигээн булчуттара үрэххэ кэтээн олорон тайаҕы бултууллар. Кыыл таба эмиэ бу үрэҕи бастаан атырдьах ыйыгар, ол кэннэ кыһын быһар уонна араас салааларынан тохтоон кыстыыр. Ону Эдьигээн хоһуун булчуттара бураанынан сылдьан, суолларын хайан тоһуйсаллар, бултууллар.   * * *    Биир сыл сааһыары, олунньу ый бүтэрин саҕана, Эдьигээн биир хоһуун булчута, мин баар-суох доҕорум, эдэрбэр булт араас быһылааныгар бииргэ буспут-хаппыт чугас киһим Баһылай Сэмэкиэп-Бычаар Бааска, Мууна эргин кыыл ыта сылдьыбыт. Ол сылдьан үөр кыыл суолун батан, Бааска ыраах Түптэлээх диэн үрэх баһыгар тиийэн хаалбыт.    Түптэлээххэ тиийэн баран Бааска олоҕун оҥосторго, балаакка туруорунан быстах тохтуу түһэргэ быһаарынар. Ол киэһэ хонук маһын мастаан, тимир оһоҕун тигинэччи оттон, наҕылыччы чэйдээн бүтэн баран, утуйуон иннинэ чэпчэтинэ, таарыйа хонук маһын киллэрэ диэн таһырдьа тахсыбыт.    Ол курдук булчут чэпчэтинэн баран балаакка иннигэр оһох турбатын аннынан чөмөхтөнө сытар хайытыллыбыт хардаҕастары тобуктаан олорон көтөҕөн баран, туран дьиэтигэр киирээри эргиллэн истэҕинэ, хаҥас хараҕа ким эрэ маҕыйа түһэн баран охсубутунуу, уот аһыйа түспүт. Бааска, соһуччута бэрдиттэн көтөх маһын сиргэ ыһыктаат, хараҕын саба туттубутунан, ким дуу, туох дуу кэлэн сэрэппэккэ охсубутун билээри, эргим-ургум көрбүт да, кыһыҥҥы хараҥа түүн, бэл, тыа-уус да иһиллибэт, им-ньим үһү. Арай тымныы салгын сыыгыныыра эрэ иһиллэр. Хайыай, кыра наадаҕа сыгынньах тахсыбыт киһи таһырдьа туруо дуо, маһын хат көтөҕөн балааккатыгар төттөрү киирбит.    Сылааска киирэн өр буолбатах, хаҥас хараҕа сырдыгы боруппат буолуор диэри болточчу иһэн тахсыбыт. Хараҕа эрэ буолуо дуо, сирэйин аҥаара бүтүннүү испит. Дьэ, онно Бааска улахан толкуйга түспүт: икки атах үктэммэтэҕэ үйэ буолбут сиригэр-уотугар кыс хаар ортото туох кэлэн кини хараҕын баһан барыан сөбүй? Сүүрэр атахтаах эбитэ буоллар, тыаһа-ууһа, суола-ииһэ көстүөхтээх этэ. Оттон кынаттаах, тыҥырахтаах көтөр саба түспүтэ буоллар, кынатын тыаһа эмиэ иһиллиэхтээҕэ. Уонна бу түҥ тыаҕа кыс ортото тыҥырахтаахтартан хаар эбэ эрэ баар даҕаны, ол кыылыҥ киһи аайы түһүөлүү сылдьыбат көтөр. Итинник күүскэ охсор-тэбэр да кыаҕа суох. Буолаары буолан, мас көтөҕөр сиринэн оһох турбата быган турар буолан, умайан тигинии турар оһох үөлэһининэн кыым уһууран олорор. Онон көтөр-сүүрэр буолуохтааҕар илэ абааһы даҕаны чугаһыа суоҕун курдук буоллаҕа. Дьэ, дьиибэ диэтэҕиҥ.    Ити курдук тиһэҕэр Бааска өйүгэр айаҕалыы сатаан “бултуйаары гыннаҕым дуу? Баҕар, Байанайым битэ буолаарай?” диэбит курдук, араас санаа элэҥниир. Ол да буоллар кини куттанан, тута хомунан тыас биэрбэккэ, оһоҕор мас быраҕан биэрэ-биэрэ, балааккатыгар халлаан сырдыырын кэтэһэн олорбутунан хоммут.    Сарсыарда, халлаан саҥардыы суһуктуйарын саҕана, сып-сап хомунан, балаакка иһигэр турбут ириэнэх бураанын собуоттаан, чугас, дьон баар сиригэр (ол Эдьигээн дьонун холугар чугас, дьиҥэр, сэттэ көстөөх сир), Хаахчаан үрэх баһыгар, Саабынап Эпгиэнийдээх үүтээннэригэр айанныыр. Аны, биир дьиктитэ баар, ол айаннаан иһэн, аара үс тайахха түбэһэн, төһө да улаханнык моһуогуран истэр, Байанайа тосхойбутун мүччү туппатах. Үһүөннэрин охторон, сүлэн-астаан баран Саабынаптар үүтээннэригэр халлаан хараҥарбытын кэннэ тиийбит. * * *    Хаһан даҕаны түбэспэтэҕэр түбэспит киһи, Бааска, бастаан утаа Түптэлээх үрэҕэр буолбут түбэлтэ туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтэх. Уолаттарга “айаннаан иһэн маска оҕустардым” эрэ диэбит, ону да ким да аахайбатах. Кырдьык, булт соноругар бураанынан от-мас быыһынан сүүрдэ сылдьан оннооҕор буолуохха түбэһиэххэ сөп. Арай, били, түүҥҥү түбэлтэ туһунан кэлин эдэр эрдэҕиттэн бииргэ эллэспит, эрэйи-кыһалҕаны бииргэ тэлсибит, улаханнык убаастыыр аҕа доҕоро Бүөтүр Ыстапаанапка кэпсээбит. Бу икки уол арыый эдэрдэригэр Өлөөн улууһун сиригэр кыыл таба ыта сылдьан, бурааннара алдьанан, икки түүннээх күн суола-ииһэ суох сиринэн тоҥуу хаары кэһэн, дьону булан тыыннаах ордубуттарын туһунан урут суруйбуппун, “Кыым” ааҕааччылара, өйдүүр буолуохтааххыт. Онон бу икки уол олох аһыытын-ньулуунун бииргэ үллэстибит дьон буолаллар.    Бүөтүр доҕорун дьикти кэпсээнин истэн баран улахан толкуйга түспүт. Санаан көрдөҕүнэ, ханнык да кыыл, көтөр кынаттаах буолуон отой сатаммат. Оччотугар Баасканы туох моһуоктуон сөбүй? Ол олорон Бүөтүр Куонара сиригэр олорор кырдьаҕас оҕонньор илэ абааһы туһунан кэпсээбитин өйдөөн, “били, былыргы номохторго кэпсэнэр сибиэннэрэ-абааһылара чахчы баар буолар эбит дуу?” диэн түмүккэ кэлэр.    Кинилэр, үйэ аҥаардаах олохторун улахан аҥаарын булка анаабыт дьон, кыыл соноругар сылдьан ханна-ханна тиийбэтэхтэрэ-түгэммэтэхтэрэ баарай? Эҥинэ бэйэлээх халыҥ систэри-тыалары, икки атах өтөрүнэн үктэммэтэх үрэхтэрин бастарын уһаты-туора сыыйбыттара. Ол сылдьан араас билбэт сирдэригэр, былыргы дьон олохторугар хонон-өрөөн ааспыттара буолуо да, маннык дьиктигэ түбэһэ иликтэрэ. Онон ити быһылаан кыраҕа ымыттыбат дьону иккиэннэрин улаханнык дьиксиннэрбитэ.    Бу икки булчут сиргэ-уокка сылдьан кыыл эбэтэр куттал суоһаатаҕына, төһө да ону харахтарын далыгар көрбөтөллөр, сүрэхтэринэн, көхсүлэринэн хайаан да бүтэйдии сэрэйэр, билэр курдуктар эбит. Онтон сиэттэрэн Бүөтүр доҕоруттан сиһилии ыйыталаһан баран “таһырдьа тахса сылдьан охсуллар кэмҥэр тугу эмэ сэрэйиэхтээх этиҥ” диэбитигэр киһитэ “кырдьык, мас көтөҕөн туран иһэн күлүк курдук туох эрэ хара элэс гыммытын өйдөөн хаалбытым” диэн кэпсээбит.    Аны туран, бу дойдуну олох түҥ былыргы айан суола быһа охсон ааһар эбит. Ол былыргы, өбүгэлэрбит таба туркутунан быспыт айаннарын суола Бүлүү диэкиттэн Куонаранан киирэн, оруобуна ол Түптэлээх үрэҕинэн быһа көтөн тахсан, хоту Булуҥҥа түһэр. Онон буоллаҕына былыр-былыргыттан Түптэлээҕинэн төһөлөөх элбэх киһи-сүөһү сылдьан ааспыта буолуой.    “Онон ити биһиги Бааскабыт былыргы дьон аартыктарыгар отууламмытын, буруо таһаарбытын сөбүлээбэккэ, дойду иччилэрэ үүрэ сатаабыт быһыылара буолуон сөп”, – диэн доҕорум Бүөтүр Өлөксүөйэбис түмүктээбитэ. Ити түбэлтэ туһунан истэн баран мин Бааска хорсунун эмиэ улаханнык сөхпүтүм. Харахха саайтаран, итиччэ үлүгэргэ түбэһэн баран, атын киһи эбитэ буоллар, сонно тута сүрэҕэ хайдан өлбөтөҕүнэ, биир-биэс тыла суох куотуохтаах этэ диибин. Киһитэ Баһылай буолан куттаммакка, уолуйбакка, төһө да дьиксиннэр-сэрэннэр, түүнү аһаран баран сарсыарда биирдэ айаҥҥа туруннаҕа. Дьэ, кытаанах ньиэрбэлээх киһи диэтэҕиҥ. Мин итинниккэ түбэспитим буоллар, пахай, куотар эҥин диэн кэлиэ дуо, сонно миэстэтигэр сүрэҕим тохтоон, охсуллубут оттуу сууллабын.    Онон сиргэ-уокка иччи, сибиэн, абааһы баар диэн номохтор кырдьык буолалларыгар тахсар. Ол дьиҥнээх туоһулара – мин саамай чугас доҕотторум. Кинилэр хоту дойду дьонун сиэринэн олус сэмэйдэр, саараама, сымыйалыыр диэни букатын билбэттэр.   * * *    Эһиилигэр эмиэ бу дойдуга кыыл таба ыта сылдьан биир киэһэ эдэр уолаттар Бүөтүрү “абааһы туһунан кэпсээ” диэн хаайбыттар. Онуоха Бүөтүр: “Абааһылара бу баар диэн көрө иликпин. Оччо айылаах абааһыны билиэххитин баҕардаххытына, ити таһараа балааккаҕа баар Бааскаттан тахсан ыйытыҥ. Абааһыны илэ көрбүт киһи кини баар”, – диэбит.    Уолаттар өс киирбэх таҥна охсон таһырдьа ойбуттар. Онтон өр-өтөр буолбакка, бары уку-сакы көрүҥнээх киирэн, саҥата-иҥэтэ суох утуйар аатыгар барбыттар.    Биир саамай дьиктиргиирим диэн, бу түбэлтэ кэнниттэн Бааска ыарытыйар буолбута уонна икки сыл курдук буолан баран, биэс уончалаах, атаҕын үрдүгэр сылдьар киһи, күн сириттэн бараахтаабыта. Бу аатын ааттатар улахан булчут буоларга ананан төрөөбүт, хоту дойду дьиҥнээх хоһуун уола күн сириттэн хомолтолоохтук барыыта биһиэхэ барыбытыгар улахан сүтүк буолбута. Кини хорсун-хоодуот сырыылара дьон-сэргэ өйүттэн хаһан да сүтүөхтэрэ суоҕа, үтүө номох буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтэрэ.   Захар Федоров, Эдьигээн-Бэрдьигэстээх.
kyym.ru сайтан