-Бээрэ, бу туох интэриэһинэй араспаанньалаах кыысчаанай? Кыра кылаас үөрэнээччитэ  диэтэххэ ааҕара таһыччы, буочара улахан киһи киэнин курдук  кырасыабай баҕайы эбит. Кимнээх оҕолорой, аймахтарай? -Баҕар,  алҕаска, Киирик Ойуун диэни истибитиҥ буолаарай? Ол кини бэйэлээх бэйэтин сиэн балта. -Ээ, хайа, доҕор, кырдьаҕаһы истэн бөҕө буоллаҕа дии. Сүдү талаан олорон аастаҕа. Сол эрэн, оҕонньор туһунан туох да сурук-бичик суоҕун сөҕөбүн. -Бириэмэтэ атын буоллаҕа. Баҕар, кэнэҕэһин бу кыыспыт сурукка киллэриэн сөп. -Дьэ, буолуо даҕаны. (Кыра оскуола  биир кылааһыгар оройуонтан кэлбит үөрэх салаатын инспектора олохтоох учууталы кытары кэпсэтиититтэн). Баара-суоҕа түөртээх уолчаан амырыын ыарыыттан сирэйин дуома көҕөрөн, хараҕын өҥүргэһинэн көрөн, айаҕыттан күүгэн үллэ-үллэ таттаран дьигиргии сытара. Аттыгар үрүҥ халааттаах эр киһи уолуйан хаалан, биир кэм илиитин мускунартан ордубата. Күҥҥэ көрбүт соҕотоҕун аһынан, тугу да көмөлөһөр кыаҕа суоҕуттан абатыйан, эдэркээн ийэ ытыырын быыһыгар өй булан: «Абаҕабын ыҥыран аҕалабын дуо?» — диэн туора киһи суоҕун үрдүнэн сибигинэйэ соҕус сураспыта. Онуоха эмчит саҥата суох төбөтүн кэҕиҥнэтэн сөбүлэспитэ, начаас ыккардыгар  хараҕар үөрүү, эрэл кыыма күлүмнээн ылбыта. Иһиттим дуу, истибэтим дуу диэбиттии  кыыс сыгынньах аҥаардаах ыраах алааска олорор аймаҕар түһүнэн кэбиспитэ. Кини уунан бычалыйбыт хараҕар тулата барыта уорастыйан, дьиппиэрэн, бэл диэтэр, айхаллыы көрөр үрүҥ күнэ өлбөөрбүккэ, кырса маҥан хаара хараарбыкка дылыта. «Оҕом сыыһаа, бэттэх кэлиий, киһини куттаамарыый. Аҥардас ийэҕин аһыныый, алдьархай айаҕар умса анньыманыый…Эн тускар төһөлөөх долгуйарбын, айманарбын билэриҥ буоллар… Эгэ дьүксүн эн…эн эҥин-дьүһүн буолар түгэҥҥэр мин күнүнэн хара буорга көмүллүөҕүм, аан дойдубуттан букатыннаахтык арахсыаҕым…Мин эн эрэ тускар олоробун.  Оо, Айыы Тойон Таҥараа, баар эрэ буолларгын көмөлөс, күүстэ-уохта, самныбат санаата салҕаа дуу. Көрдөһөбүн-ааттаһабын!»-дии-дии Маарыйа сүүрүү-хаамыы былаастаах айаннаан испитэ. Саатар, хараҕын уута мэһэйдээн, ыллык суолтан туораан, тоҥуу хаарга батарыта түһэрэ, иэдэһэ сиигирэн тыбыс тымныынан хаарыйара. — Хайа, тоойуом, кэлээхтээтиҥ дуу? Сатамматаххыт дии. Тыый, бу сирэйгин отой иһэлиппиккин. Бээ, кэл эрэ, чугаһаа, мин кыратык сууралаан ылыым ,- сып-сылаас, сып-сымнаҕас илиилэринэн балтын иэдэстэрин эр-биир  имэрийбитэ. –Алыс айманыма, ол оҕоҥ уопсай туругар охсуоҕа, ыарыыбыт обургу өрө туран күннээн-күөнэхтээн барыаҕа. Хойутуур табыллыбат, мин бэлэм олоробун, -диэт, абаҕаа диэн истиҥник ааттанар киһи сонун үрдүгэр түспүтэ. Бу дьоҥҥо-сэргэҕэ Киирик Ойуунунан киэҥник биллэр Киргиэлэй Уйбаныап тиэтэйэ-саарайа хааман иһэрэ хайдах эрэ айыы аймаҕын былаҕай айаҕыттан быыһаары,аан ийэ дойдутун абааһы бииһиттэн араҥаччылаары хоҥнон эрэр олоҥхо бухатыырын санатара. Суол былаһын тухары ымыы чыычаахтар иннилэригэр-кэннилэригэр түһэн тэҥҥэ айаннаспыттара. Бытарыһан кэлэ-кэлэ тугу эрэ чыбыгырыыллара. «Тукаам, уолчааммыт бэттэх кэлэр чинчилээх»,- Киирик кырыа быыһынан балтыгар эйэҕэстик мичээрдээбитэ. «Ээ, ону эн хантан биллиҥ?»- кыыс сыҥсыйарын быыһыгар,  саҥата суох иһиэҕинээҕэр, ыйыппыта. « Онтон ити көтөрдөр кэпсииллэр дии. Ийэҥ оһоҕун оттон бэлэмнээбит. Биэлсэрбит биһигини кэтэһэн отой өгдөҥнүү олорор үһү. Эйигин  бу аргыстарбыт  кыыс уоскуйдун, наһаа ытаан хараҕа ыалдьыа дииллэр»,- дии-дии илиитин даллатан көҥүл чыычаахтары ыйбыта. Онуоха чыычаахтар куомуннаспыттыы өрө көрө түспүттэрэ. Маарыйа ыар сүгэһэртэн босхолонон тыастаахтык өрө тыыммыта. Кини абаҕата айылҕаттан ураты айдарыылаах! Кини хаһан да сыыспат! Кини хаһан да албыннаабат! Ити матааччаҕар уктан иһэр дүҥүрүн таһаарыа, таҥаһын-сабын кэтиэ—оччоҕо, оччоҕо барыта орун оннугар түһүө! Нус-хас олох эргиллиэ.Уруккуларын курдук дьиэлэригэр дьол чыычааҕа кэмэ суох чуопчаара ыллыа. Хойуу туманы бүрүнэн дьиэҕэ киирээт,  эдэр ийэ тулуйбакка, үргүлдьү оҕотугар ааспыта. Биэлсэр кыратык тыл бырахсаат: » Бээ, мин мэһэйдээмиим. Таһаараа ыалга сылдьардаах этим»,- диэт, түргэн үлүгэрдик тыас хомуммута. Тахсан иһэн хараҕын кырыытынан уот иннигэр   сытар дүҥүр итиэннэ көхөҕө ыйанан турар бытырыыстаах таҥас диэки дьаархаммыттыы көрөн ылбыта. Манна диэн эттэххэ, икки эмчит бэйэ-бэйэлэрин олус ытыктаһаллара, күлүктэрин  быһа түһүспэттэрэ. Сэбиэскэй кэм маҥан халааттаах аанньала ыксаатаҕына, баас-үүт, тостуу өттүн кыайбатаҕына: «Киириккэ барыҥ”,-диэн кистии-саба утаартыыра. Тастан киирээччи аҕалбыт сиэлиттэн умайа турар уокка бырахпытыгар аал уот өрө тачыгырыы, арыылаах алаадьыттан ойо тутан биэрбитигэр өрө күлүбүрүү түспүтэ. Бүрүүкээбит ыар санаа бытарыс гынан халбарыйбыта, дьиэ иһэ тута сырдыы, сэргэхсийэ түспүтэ. Кини илиитин таастаах ууга кичэйэн суунан баран  оһоххо сырайбыта, онтон араҕас арыынан ньалҕаарыччы сотто-сотто быыс кэннигэр киирбитэ. Оҕо барахсан сэниэтэ эстэн, уулааҕынан-хаардааҕынан унаарыччы  көрөн, тыастаахтык тыына сытаахтыыра. Кыракый оҕону  аһынан , уйадыйан ыла-ыла  сэрэниин-сэрэнэн  имэрийбитэ…  Уолчаан  сылаас, аптаах илиигэ  угуттанан  нухарыйан бараахтаабыта. « Оо, сыаммыан, маҥай бэйэлээххиттэн, сиртэн быга  иликкиттэн, киһи аҥаара буолуох муҥуҥ дуо? Мин эйиэхэ, ама, тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суохпуон? Бэйэлээх бэйэм хааммын, бэйэм этим-сиинин сорҕотун көрдөрбүтүнэн адьарайдар айахтарыгар анньан  биэриэхтээх үһүбүөн?! Тоҕо да кыһыытай-абатай, атаҕастабылай! Итиччэтигэр баарбынан-суохпунан мөхсөн  көрүөм. Саатар, муҥ саатар, ыарыыгын халбарыта түһүөм.  Эн, тукаам, сынньан, утуйан сэниэтэ киллэрин. Мин тыаһым-ууһум, энэлгэним эйигин букатын мэһэйдиэ суоҕа »,- диэт, сиэн быраатын ооккотун иэдэһин сыыһыттан «сык» гына сыллаан ылбыта. Биирдэрэ тоҕо эрэ улахан киһилии дириҥник үөһэ тыыммыта. Киирик быыс кэнниттэн тахсан кыалыктаах таҥаһын  кэппитэ.  Ону кытта дьиэлээхтэр саҥата суох муннук  диэки харбыаласпыттара. Чуҥкунуур уу чуумпу сатыылаабыта… Абаҕалара оһох иннигэр нөрүйэн, эһэкээниттэн көрдөһөн-ааттаһан  баран, били бэйэлээҕин илиитигэр ылбыта. Бастаан былаайаҕынан аргыый охсон дэгэрэҥнэппитэ.Онтон улам сэниэлээхтик охсон истэҕин ахсын дорҕоон дирбиэннэнэн-дарбааннанан дьиэ иһин бүтүннүү сатарыппыта. Бэйэтэ ити икки ардыгар  уларыйан,  көрөрдүүн-истэрдиин дьиппиэрэн, сирэйдиин-харахтыын тыйыһыран икки атахтаах билбэт гына дьүһүн кубулуйбута,  турукка киирэн кыыран илгистибитэ. Чэпчэки бэйэлээхтик дугунан  ыла-ыла, энэлийэн эккирии- эккирии бастаан суордуу халааран турбута, онтон чыычаахтыы чырыптаабыта, быыһыгар сылгылыы кистээн барылаппыта. Ол ахсын дүҥүр тыаһа киһи куйахата күүрүөх уорааннаммыта, этэ салаһыах дьыбардаммыта. Кини хара дьайы халбарытаары хараҥа күүстэри кытта тиниктэһэн сата баһын тардыбыта, мөккүөр бөҕөтүн  мөҥүрэппитэ… Быыһыгар ааттаһардыы намыын куолаһынан сибигинэйэрэ. Эмиэ да дьахтар хатан хаһыыта иһиллэргэ дылыта. Быһата, “ол дойдуга” хабыр киирсии кытаанаҕа, аахсыы алдьархайа өрө ытыллыбыта.  «…бэйэбин кыайбаккаҕыт сыыр намыһахтыы быыкаа оҕо үрдүнэн бардыгыт,атаҕастаатыгыт…мин даҕаны сү-дьүгээр хаалыам суоҕа. Тиис -тиискэ, муос- муоска!» -диэн уордаах ыһыытааһыны кытта кыалыктаах таҥас араастаан кылыгыраабыта-халыгыраабыта, уот иннигэр күлүмүрдээбитэ, дүҥүр тыаһа дьоҕус дьиэ титирэстиэр дылы лүҥсүйбүтэ… Киһи уу дьулайыттан тилэҕин уллуҥаҕар тиийэ тыбыс тымныы хаан саба халыйан  түспүтэ.   Дьиэ иһигэр көстүбэт күтүр күүстэр сабардаабыттарыныы амырыын салгын аҥылыйбыта,  сата-буурай этиҥэ дьааһыйбыта .  Обургу уоллаах кыыс өлө куттанан атахтарын олоппос үрдүгэр уура охсубуттара, баардарынан-суохтарынан өрүһүйэр киһилэригэр –эбэлэригэр- хам сыстыахтарынан сыстыбыттара. Маарыйа барахсан кыра балта Маайалыын кулгаахтарын ытыстарынан саптан, харахтарын быһа симэн дьылыйыахтарынан дьылыйбыттара. Сүрэхтэрин тыаһа ыраахха тиийэ тиҥиргээн иһиллэрэ. Онтон ийэлэрэ, эбэлэрэ Марыына эрэйдээх уҥуох уҥуоҕа халыр босхо баран, субу мэнэрийэн ыһыллан туруох дьулаан көрүҥнэммит этэ (арай кыракый уолчаан ити айылаах айдааҥҥа-куйдааҥҥа кыһаммакка  кытаанах бэйэлээхтик утуйан буккуруу сытара). Орто дойду оргуйар олоҕуттан атын түгэн түбүлээбитэ. Баар этэ манна айылҕа дьикти саҥата-иҥэтэ, халлаан этиҥэ этэр дьүрүскэнэ, силлиэ тыал тыйыс тыына, «онно” итиэннэ “манна” хардарыта балыйсан хаһыыра түһүүлээх хаан алдьаныыта, ньиэрбэ күүрүүтэ, санаа самныыта, көстөөх сиринэн сүүрэн кэлбиттии тиритии-хорутуу, ойбоҥҥо уулаабыт сылгылыы титирээһин. Барыта, барыта баара. Онтон…  кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут, былаайаҕы өрө уунан ойон ылыылаах кыайыыны биллэрии! …«Тукаларыам, чэ, бэттэх кэлиҥ эрэ. Итиитэ киллэриниэҕиҥ. Эт киһи элэйдим, сыа киһи сылайдым»,- аймахтара лаппа илиһиннэр да,эмиэ дьиҥ бэйэтин холку киэбигэр түспүтүттэн эгди буолан, эмиэ да дьаархана соҕус туттан,  төгүрүк остуол тула мустубуттара. «Дьэ, бука диэн киэҥ көҕүстэниҥ, уһуну- киэҥи толкуйдааҥ. Чыычаахпыт амырыын ыарыылаах бу сиргэ айыллан кэлээхтээбит.  Били баҕайылар сүгүн истиминэ, иннилэригэр уктаары уйабар уу киллэрэ сыстылар. Ытыран баран ыытар, ыһыктар санаалара суох. Араас элэ-была тылбын барытын эттим-тыынным.  Уолчаан төһө да чаастатык сууллан түстэр, бэрт сытыы-хотуу, быһый эр бэрдэ буолар чинчилээх. Оҕом сыыһа бу да буоллар,  үс оҕо аҕата буолаары сыыгыныы  сытар. Орто дойдуга кэлбит аналын барытын толорууһу. Ичигэс дьиэлээх, үгүс хоноһолоох, сылдьар ыалдьыттардаах буолсук. Ол эрээри…( кини балачча тохтоон ылбыта) моһол обургу сэрэппэккэ сиэри, суол айаҕар сур бөрө буолан кубулунан, кэтии-маныы сытар. Өскөтүн 29 сааһын төлө туттаран мүлчү көттөҕүнэ, мүһүлгэнин аастаҕына, үйэтин моҥуоҕа »-, — диэн хас биирдии тылын чиҥэтэн сөҥөдүйбүтэ өлүүнү өйүнэн кыайбыт айылҕаттан айдарыылаах, үөһэттэн үөтүүлээх. Эбэтэ сиэнин  халты харбаттаран үөрүүтүттэн хараҕын уута иэдэһин устун харгыһа суох сүүрбүтэ, онтон ийэтэ субу бэйэлээҕэ кэскили тэнитиэхтээҕиттэн долгуйан сэрэтиини өйдөөн-дьүүллээн истибэтэҕэ. Онтон оторой-моторой өттүлэрэ кулгаахтарын таһынан мээнэ истибиттэрэ. Уолчаан улаатан, сиһин этэ ситэн, буутун этэ буһан, оҕо эрдэҕиттэн ыһыахтарга тустан хачымахтаһан, оройуоҥҥа биллэр хапсаҕайдьыт буола тыыллан-хабыллан турбута. Төрүт дойдутун өҥ буоругар алҕаһатан бүдүрүйбэтэҕэ, күөх хонуутугар төкүнүйбэтэҕэ. Арай ыарыытын тииһигэ ытарчалыы ылан итиннэ умса, онно тиэрэ баран түстэр да, үс быычыкаа сыры-сыллатааҕы оҕолор аҕалара буолар минньигэс иэйиини, балысхан үөрүүнү, толору кымыстаах дьол амтанын билбитэ. «Мин билигин кыраларбын атахтарыгар туруоруохтаахпын. Онно доруобуйа наада. Маннык ньүдьү-балай сылдьан таах ыттыы өлөн хаалыыһыбын. Иэдээн, бэйэ бодону тардыныахха. Биһиги Боотулуубутугар Ньыыкан Ойууну аатырдан кэпсииллэр. Оннооҕор аат- ааттаан соҕурууттан кэлэн, харахтан сыыһы ылбыттыы туһанан төннөллөр үһү. Рентген курдук эти курдат көрөн сылыктыыр дииллэр. Онон эрэй эрдэтинэ, эрдэ-сылла тиийэн көрдөрүөххэ»,- диэн сайын кумаар ортотугар, күлүмэн быыһыгар икки атаҕа бырда быстыар дылы айан бөҕөнү айаннаан ыраах, чиэски нэһилиэккэ тиийбитэ. Ыһыах бастакы күнүгэр, оһуокай киэҥ түһүлгэтигэр, наадалаах кырдьаҕаһын чуо булан үөрбүччэ, илиититтэн ыга тутуһа сылдьан айаҕа аһыллан  соругун этэн эрдэҕинэ анарааҥҥыта:» Быһыыта,  «Били киһи» быраатаҕын ээ. Эрэҥкэдийимэ даҕаны, эйигин эмтээбэппин»,-диэн быһа-бааччы аккаастаабытыгар эдэр уол муустаах уунан саба ыстарбыттыы дьигиһийэ түспүтэ, хараҕа ирим-дьирим буолбута. Эмискэ оһуокай этээччи дорҕоонноох ырыата-тойуга  ырааттар ыраатан хаалбыта. Санаатыгар эрэ оҥорон көрөр Айыы Аанньала кини иннигэр тимир тириитин кэтэн, уоттааҕынан өтөрү-батары көрөн  илиитин төлө ыһыктыбыта. « Кырдьаҕаас, кыра оҕолордоохпун, эпилепсиялаахпын. Куруук сууллартан сөп буоллум. Олох олоруохпун, оҕолорбун атахтарыгар туруоруохпун баҕарабын. Баһаалыста бэрт начаас көрүөҥ суоҕа дуо? Эрэйгин үчүгэйдик саныам, төлөһүөм” », -долгуйан эп-эппэҥнэс, сап-салыбырас буолаахтаабыта. «Нохоо, мин эйиэхэ сахалыы тылынан этэбин. Суох! Суох диэтим да -суох. Кэлбит суолгунан төнүн!»-диэт, күн курдук төгүрүк түһүлгэттэн тахсан барбыта. Кэпсэтии итинэн бүппүтэ. Арай тоҕо диэн ыйытыы бэлиэтэ токуруйуоҕунан токуруйан саймаархай салгыҥҥа ыйанан хаалбыта. « Уопсайынан, аата ааттаммат «Били киһи» диэн кимий? Эмчит аймахпын этэр быһыыта дуо? Абаҕам өлбүтэ ыраатта, тыыннааҕа буоллар тоҕо манна кэлэн үөн-көйүүр аһылыга буолуохпунуй? Бэйэтин кэмигэр чугас эргиннээҕи дьону-сэргэни  тыыннарын өллөйдөөн махтал тылларын истибит аҕай сурахтааҕа. Бүтэһигэр күлүмнэс  күннээххэ аата ааттаммата тоҕо сүрэй?! «Били киһи…”  Кини эмиэ атын дьоннор курдук толору ааттаах-суоллаах этэ. Айылгылаахтар икки ардыларыгар өйдөммөт быһыы-майгы баар буоллаҕына, онно мин туох буруйдаахпыный? Мин диэн кыра киһибин»,- Бааска  иирбэ-таарба  санааларга ылларан, самнан дойдутун сыккырыыр тыына булаахтаабыта. Сол эрэн, уһаппакка-кэҥэппэккэ итиитинэ  кырдьаҕастартан токкоолоһон тугун-ханныгын удумаҕалаппыта. Бэрт былыр Маай диэн Мэйик нэһилиэгин учаастагар абаҕата Ньыыканныын чөкө ыалга көрсүһэн хонор буолбуттар. Ыаллар саха үгэһинэн баардарынан-суохтарынан маанылаабыттар. Оччолорго анарааҥҥы сааһырбыт, оттон биһиэнэ сүүрбэччэлээх эрэ эдэркээн  бэйэлээх уол эбит. Чугас эргиннээҕини, уруккуну-хойуккуну ыаһахтаһан баран сыппыттар. Ньыыкан эргийэн-урбайан, ыҥыранан ылаат мунна тыаһаабытынан, таныыта тарылаабытынан барбыт. Били бэдик мин кэмим кэллэ дии санаабыт да, кутуйах буолан кубулунан анарааҥҥы суорҕаныгар дьылыс гыммыт, эбиитин хоноһо атаҕын уллуҥаҕын тарбаабыт!  Түлүк уутугар сытар Ньыыкан соһуйан өрө эккирии түспүт. Олуһун уордайбыт. Өлөрдүү өһүргэммит. Бадаҕа, түүннэри хомунан дойдутун быспыт. Оонньообута оҕус буолбутун өйдөөн бэтиэхэлээх  уол сырсан тиийэн бырастыы гын диэн көрдөһө-ааттаһа сатаабыт. Ааттаах-суоллаах ойуун иннинэн истибэтэх, өһүн өһүлбэтэх. Ол ырыыска быыһыгар, икки бэртэр киирсиилэригэр, ыарыһах уол сордоох кыбыллан хаалаахтаабыт. « Буолар да эбит. Миэнэ миэнин курдук. Абаҕам тоҕо дьээбэлэнээхтээбит бэйэтэй?  Анарааҥҥы баардаах баардааҕа өтөн өһүргэнэрэ бааламмат. Эбиитин сааһынан лаппа аҕа. Онно молокосуос кутуйах буолан ыстаҥалыыра таах да абалаах буолуо.М-даа! Чэ, буолбут буоллаҕа. Аккаастаппыт аата аккаастаппыт.Ама да мин аһаах доруобуйалааҕым иһин, муус ураҕаһынан үүрүллэ-үүрүллэ, иккистээн тиийбэппин. Тиийдэхпинэ да  чугаһаппат! Оччотугар биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна тиийбэтэҕэй?! Баҕар, дьылҕам тыйыс ыйаахтааҕа буолуо. Тоҕо эрэ сууллан түһүтэлиирим чаастатыйда. Ыксыахха, күнү-дьылы халтайга ыытымыахха, дьиэ туттан көрүөххэ. Доруобуйа сүгүн хамсатар дуу, суох дуу, кии эбэтэр киһи буоларбын ыйааҕым-чааһым бэйэтэ билиэҕэ»,- уот дохсун уол мантан тэптэн өрүскэлэһэ дьоһуннаах дьиэ-уот туттан дьэндэппитэ. Аймахтарын, доҕотторун мунньан малааһын маанытын тэрийэн, ас-үөл сиэдэрэйин тардан кыракый дэриэбинэ сиэрэй олоҕун лаппа сэргэхсиппитэ. Бу иэримэ дьиэҕэ ыраахтан хоноһо, мааны ыалдьыт быыһа-арда суох сылдьара. Арыы аргыстаах, сыа кыбытыктаах алгыс тыла аата-ахса суох этиллэрэ. Ол эрэн, алдьархай куруук сэрэппэккэ кэлэринии, үлэтигэр сылдьан, таарымтата киирэн тыынын былдьастаҕа буолаахтыа, ууга былдьаммыта. Ити баара-суоҕа 29 сааһыгар, оту-маһы тардыалаан көрөр күөгэйэр күнүгэр, эрчимнээх эдэр сааһыгар. Дьэ онно бары оройдотоллор  били бото-болдьох туолбутун, сур бөрө кэтии сытан ыйыстыбытын, санаатын толору сиппитин. Аны эрдэлээн эттэххэ, кэннигэр хаалбыт соҕотох уола, аатын ааттатыахтаах, аҕа ууһун салгыахтаах ыччата эмиэ 29 сааһыгар ууга түһэн суорума суолламмыта таайыллыбат таабырын… Дьиҥэр, итиннэ киһи “уо-аай, а-аай” диирэ суох ээ. Киирик оҕо эрдэҕиттэн баардааҕа биллэрэ. Оччоттон ким кинини  ааттаан айаннаан иһэрин, туох кыһалҕалааҕын, хайдах ыарыылааҕын эндэппэккэ билэрэ. Истэрэ өссө от-мас, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл саҥатын. Истэрэ  тыал-куус иччилээх сипсиэрин, хаар намыын ырыатын. Бары киһилии кэпсэтэллэрэ, мөккүһэллэрэ, оннооҕор дьоннор курдук бурайсан ылаллара. Истэрэ араастаан «баллыгырыыр-буллугуруур» окоолор саҥаларын. Оннук кистэлэҥ кэпсэтиини кэлэ-бара, түбэһэ түһэн истэ сылдьыах эбитэ ини, ону биирдэ… Киирик эдэркээн сааһыгар огдообо хаалбыт кийиитигэр окко-маска, дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы үлэлэргэ куруук илии-атах буолан көмөлөһөрө. Куобах курдук муус маҥан бэйэлээх Араайа диэн саҥардыы сыҥаһалаан эрэр кырачаан балтын араастаан таптаан ымманыйара  таһырдьаттан иһиллэрэ. Оҕо ыраахтан ымайбытынан, илиитин сыыһын даллаппытынан көрсөр бэйэтэ бу сырыыга букатын кэннинэн чинэрийбитэ. Тугу эрэ саҥарбыта буола-буола нарын уоһун мэрбэҥнэтэн ытыыртан ордубатаҕа. Эмискэ абаҕалара күлэн-үөрэн сэгэйэн киирбит бэйэтэ хаана-сиинэ харааран, кута-сүрэ тостон оһох айаҕар саҥата суох аргынньахтаан олорбута. Онто быычыкаа барахсан улахан киһилии: «Абаҕаа, мин икки хонугунан букатыннаахтык баран эрэбин. Олох диэни билбэт быстах оҥоһуулаах, кэрэгэй дьылҕалаах муҥнаах эбиппин. Аны эн биһиги хаһан да көрсүбэппит.Эн эйэҕэс мичээргин көрбөппүн, сылаас тапталгын  билбэппин. Быдан дьылларга быраһаай!»-диэн икки атахтаах сүрэҕэ хаанынан ытыах айманаахтыыр, тиһэх тылын этэ сатыыр эбит этэ. Сонно тута икки кулгааҕа боруобат тыаһыныы чуҥкунаат, букатын бүөлэнэн хаалбыта. Кийиитэ эрэйдээх тугу да сэрэйбэккэ: « Бу кыыс иһигэр туох былас муостааҕа киирдэ, һуо-аай?!» -дии-дии уоскута сатаан төттөрү-таары хаамыталаабыта, бара сатаан эмиийин эмтэрэн көрбүтэ да,  бараары сылдьар оҕо тиэрэ кэдэрийэ сылдьаахтыыра. Иккис хонугар мыттыллыбыт Араайа хотоку быычыкаа сүрэҕэ тохтообутун туһунан хомолтолоох сурах алаастан алааска иһиллибитэ. Ону кытта ураты дьоҕура кыракый кыысчаанныын барса турбута. Кини — Киирик Ойуун  бэрт эдэриттэн үрүҥ чыычаах буолан киҥкиниир киэҥ халлаан устун үөһэнэн, үрдүгүнэн тайаара көтөрө.  Дьонун-сэргэтин көмүскээн алларааттан үөтүүлээх «сиэмэх кыыллары» кытта дуолан охсуһууттан кыл-мүлчү кыайыылаах тахсара. Ыраас этин-сиинин сэймэктэтэн, эт сэниэтэ эстэн, күүһэ-уоҕа өһүллэн хастыы эмит хонукка орон иччитигэр кубулуйара. Кини икки атахтаах боростуой олоҕунан олоруон төһөлөөх баҕарда этэй даа! Үйэтин тухары баҕарбыта, ол туһуттан от-мас, күөл, дьиэ иччилэриттэн барыларыттан үҥэн-сүктэн көрдөспүтэ, баарынан-суоҕунан ааттаспыта. Ол эрээри ону кулгаахтаах буолан баран истибэт, харахтаах аата көрбөт, суохтан атыны билбэт дьаабаллар бааллара. Ыраахтан, көстүбэт үөһэттэн атын аналлаах, ыйаахтаах-чаастаах кэлэн 70-нун ааһан баран өбүгэлэрин дойдутугар аттаммыта. Чугастык билсэр, «эн-мин» дэһэр үөлээннээхтэрэ: « Киргиэлээй, туох кистэлэй, орто дойдуга букатын кэлбит суох. Эн да, биһиги да иннибит кылгаабыт, кэннибит уһаабыт дьоммут. Кэлин аймахтаргыттан ким эмит дьарыккын салҕыа дуо?»-диэн бүөмнээн ыйыппыттар. Онуоха оҕонньор саҥата суох олорбохтоон баран мүчүк гыммыт: » Маарыйабар ( били ыарыһах уол ийэтэ-М.С.) хаан тамайыахпын оҕокком тулуйбакка эрэйи көрөөхтүө. Онон, кэбис, тыытыллыбат, онто да суох сэгэрим кыһалҕата үгүс,- диэн туора сапсыйбыт.- Кэлиҥҥи көлүөнэлэртэн кыыс оҕо төрүөҕэ. Кэргэн, оҕо  суох буолаахтыа. Ыалдьан сордонон баран, сааһырарын саҕана, ол барахсаным ситэн-хотон туйахпын хатарыаҕа, ааппын  ааттатыаҕа”,-диэбитэ күн бүгүн уос номоҕор сылдьар. Атааннаах-мөҥүөннээх аан дайдытыттан арахсаары сытан: » Өллөрбүн даҕаны бар дьоммун көрө-истэ, арчылыы, араҥаччылыы сытыаҕым.  Кыһалҕалаахтар тиийэн уҥуоҕум буоруттан ылан эмтэниэхтэрэ, тыыннарын уһатыахтара. Онтон аймахтарбар көтөр кыыл буолан кэлэн билсэн барыаҕым»,- диэн этии-тыыныы бөҕөтө буолан айаннаабыта иһиллэр. Онон ураты дьылҕалаах, туспа дьарыктаах, айылҕаттан айдарыылаах, киһи киэнэ килбиэннээҕэ, кэрэмэстэй бэйэлээҕэ Григорий Иванович Иванов-Киирик Ойуун көмүс уҥуоҕа дойдутугар Үөһээ Бүлүү Мэйигэр хараллан сытар.  Ол эргин дьыл кэмиттэн тутулуга суох  үрүҥ чыычаах киҥкиниир киэҥ халлааҥҥа көҥүллүк тайаара көтөр дииллэр.  Үөһэттэн, үрдүктэн барытын кыраҕы хараҕынан көрөр, чуор кулгааҕынан истэр дэһэллэр. Арыт тыҥырахтаах көтөр буолан кэлэн, аймахтарын тэлгэһэлэригэр дьохсоллон олорор үһү. Аны туран, уонча сыллааҕыта, бу суруйуу ааптара  олунньу биир дьыбардаах, мутук тостор тымныы  күнүгэр, дьылҕата Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр илдьэн Варвара Николаевна Федорова диэн сиэдэрэй дьахтардыын көрүһүннэрэн турар.  Айылҕаттан уратылаах Далбар Хотун ыраахтан кэлбит ыалдьытын алҕаан, арчылаан баран: « Бу тураҥҥын тугу сибикилээтиҥ?»-диэн дьиктитик  токкоолоспута. «Кэннибэр эмискэ тыбыс-тымныы салгын үрдэ уонна атын туох да суох. Туох баар буолуохтаах этэй?» -төттөрүтүн бэйэтиттэн сураһааччы буолан  биэрбитэ.  «Хайа үрдүгэр сытар улахан аймахтаах эбиккин, ол бэйэтинэн кэлэн: «Дьээрэ »,- дии-дии көрөн-истэн барда. Дьүһүнүҥ уларыйан ылбытыттан дьиксинэммин  ыйыттым. Хата, анарааҥҥы айанын салгынын уйдуҥ, хомус тардарбар ат олугунан үөһэ тахсыстыҥ »,-диэбитэ үөрбүт быһыынан. “ Хайа үрдүгэр буолбатах, сыыр үрдүгэр сытар ”. « Ол сыыр миэхэ харахпар  хайа буолан көстөр. Оччотугар сыыр үрдүгэр сытааччы сүүнэ кырдьаҕас эбит. Көрөр-истэр, араҥаччылыыр киһилээх эбиккин. Чэ, кытаат!»- диэн баран кырачаан чороону бэлэх быһыытынан утары ууммута. Дьиктии-дьикти түүллэри Дьонноор, мин арыт түһүүбүн, Дьиҥин-чахчытын билээри Дьиҥ олохпор көрдүүбүн. Биирдэ быстах ыарыыттан Бэргээн аҕай сыппытым, Онно кимим былаҕайтан Ороон ылыан санаабытым… Суоҕа, суоҕа бу сиргэ Суостаах кэмтэн өрүһүйүөх. Түлэй-балай түүн үөһэ Түһээбитим, киһи үөрүөх, Онно кээлтэ үрүҥ чыычаах Отой уоспар олорбута, Түүлүн түүл кини тыллаах Тугу эрэ саҥарбыта… Иккиһин эмиэ көөртүм Ити чыычаах ханыытын, Илэ-чахчы сөхпүтүм Икки түүл алтыһыытын. Онно тымныы тохсунньуга Ойуур устун испитим, Эмискэ иннибэр, тулабар Эриэккэс саҥаны истибитим… Түүлбэр көрбүт чыычааҕым Түһэр, көтөр аттыбар Уонна дьикти куолаһынан Уоскутардыы чыбыгырыыр…(М.С.) Дьэ, чахчы  уоскутардыы чыбыгырыыр  ааптар мөлтүүр түгэнигэр түүлүгэр киирэн, атаҕар туруорар суорҕаннаах тэллэххэ сыттаҕына.   Билэр, сүрэҕинэн сэрэйэр КИНИ кимин-тугун. Ол иһин, сиэн балыс, абаҕатын туһунан дьонноро кистии-саба кэпсээбиттэриттэн быһыта-орута, сүүрдэ-көтүтэ бооччойбута буолла ( хаһыакка суруйуу букатын суох. Ол үгүс сыллары уҥуордаан сырдатыы чааһа  киниэхэ ирээттэммит бадахтаах. Ааҕааччыларга түгэн тоҕооспучча биири этиэҕи баҕарыллар. Үөһээ Бүлүүгэ икки Киирик Ойууннар бааллар эбит. Биирэ  Хороттон төрүттээх, биирэ Мэйик. Хоро айан, сырыы бөҕөнү сылдьыбыт буоллаҕына, биирэ алааһыттан харыс халбарыйбакка  олорбут-М.С. ). Өскөтүн бу бэйэлээҕэ күн сырдыгын көрөр күннээх буоллаҕына «Үрүҥ чыычааҕа» иннигэр хамсаабат харысхала, бүгүҥҥүтүгэр бигэ тирэҕэ, кэннитигэр кэрэ бэлэҕэ буолуоҕа!!! Марта Силигиянова, Үөһээ Бүлүү.
edersaas.ru сайтан