Дьокуускай аармыйаҕа барааччылары сүүмэрдиир пуунун араадьыйата, үгэһинэн, чочумча куугунуу-хааҕыныы түспүтүн кэннэ, дьуһуурунай эписиэр буолуо бука, чиҥ-чаҥ куолаһынан хайа эрэ хамаанданы ааттаабытыгар мин аатым иһилиннэ. Хоспор оройуонум уолаттарыттан соҕотох хаалан, онто да суох чуҥкуйа быһыытыйбыт киһи сүрэҕим битигирии түстэ. “Аармыйалыыр буоллум, туох эрэ чааска түбэстим?” диэн саныы-саныы, үрүсээкпин сүкпүтүнэн эппит хосторугар тиийдим.        Биһиги сыппыт хоспутунааҕар балачча киэҥ эбит. Сааһыра барбыт хайа эрэ хапытаан хамаанданы номнуо устуруойдаппыт, мин испииһэккэ киирбит дьонтон бүтэһиктэрэ эбиппин. Маҥнай көрдөхпүнэ, лиһигирэс нуучча уолаттара тыыллан-хабыллан турар курдуктара да, сахалар да баар эбиттэр. Ол эрээри дьарамайдара, токуһан-бокуһан кыралара сүрдээх – сорох-сорохторо санныбар да тиийбэт быһыылаахтар.    Хапытаан хара бэтилииссэтин сиҥэйэн көрө сатаан баран, тугу да кыайан быһаарбатым: тааҥка да, бууска да ойуута буолбатах. Аны туран, стройбат эмбилиэмэтигэр майгыннатыаҕы күрдьэхтээх кииркэттэн ончу атын, били, урут Тиксиигэ сулууспалаабыт биир дойдулаахтарым эппилиэттэригэр бульдозер ойуута баара. Эписиэрбит көр-күлүү кэриэтэ “инженерные войска” диэбитигэр нуучча уолаттара күлсүү бөҕөтө, “стройбат!” дииллэр. Кырдьык, бу сааһыра барбыт хапытааммыт сапердар миинэ ойуулаах эмбилиэмэлэрин иилиммит эбит.    Кэмниэ кэнэҕэс стройбат буоларбыт чопчу биллибитин кэннэ, хапытааммыт биһиэхэ туһаайан “байыаннай тутааччы буолуоххутун баҕарбат буоллаххытына, сибилигин аккаастаныаххытын сөп, баҕалаах уолаттар бааллар” диэччи буолла. Нуучча уолаттара аккаастамматтар, өссө ити чааска баралларыттан үөрбүт, астыммыт курдук тутталлар.    Мин, стройбакка түбэспиппин сөбүлээбэтэрбин да, били буур­ҕалаах Тиксиигэ барбаппытын билэн уонна “баттахпын бачча күлтүччү кырыйтаран баран, күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр бараары дойдубар төннүөм дуо?” диэн санааттан аккаастамматым. Арай чугастааҕы оройуонтан сылдьар биир саха уола “мин тааҥкабайга дуу, ИДь сэриитигэр дуу сулууспалыахпын баҕарабын, байыаннай тутууну сөбүлээбэппин” диэтэ. Ону истэн, аан таһыгар күлэн ырбайа турар биир нуучча уола хапытааҥҥа ойон кэлэн “миигин ылыҥ ити табаарыс оннугар” диэн чаҕылыннарда. Инньэ гынан саха уола баҕатын хоту хаалар, оттон нуучча эрэтэ аармыйалыыр буолла.    Күнүс биэс уонтан тахса кыраадыс, эбиитин аан туман сатыылаан турбут буоллаҕына, киэһэнэн халлааммыт сымнаабыкка дылы буолла, тумана да сүттэ. Үгэс курдук, хамаандаҕа киллэрдилэр да, уһаппакка аэропорт диэки илдьэн иһэр этилэр. Бу да сырыыга оннук буолла – хапытаан хамаандалыырын кытта, таһырдьа субуруһан тахсан, эргэ баҕайы оптуобуска киирэн олордубут. Массыынабыт бэрт эрэйинэн собуоттаммытын кэннэ, пуорт диэки сахсылыннара турдубут.    Аэровокзалга киһи үөмэхтэс. Саллаат эрэ толору дойдута эбит. Дойдулаан иһэр диэмбэллэр биһигини сэтэрээбиттии дуу, аһыммыттыы дуу көрүтэлииллэр. Холуочук соҕус икки диэмбэл биһиэхэ чуо хааман кэллилэр. Ханна баран иһэрбитин ыйыттылар да, туох диэхпит баарай – ууну омурдан баран турдубут. Онуоха синиэллээх младшай сержант “сахалар ааттарын түһэн биэримээриҥ, киирэн-тахсан иһиэххэ наада уонна олох атаҕастатымаҥ” диэн балачча натаассыйа ааҕаары гыммытын хапытааммыт сөбүлээбэтэ эрээри, бэрдин бэрт, диэмбэллэри хайҕаабыта буолла. Онуоха Аҕа дойдуларыгар ытык иэстэрин үтүө суобастарынан төлөөн иһэр буойун аатыран, дьоммут хапытааммытыгар чиэс биэрэн баран, ханна эрэ иэҕэҥнэһэ турдулар. Биһиги, били диэмбэллэри сайыспыт курдук, батыһа көрөн хааллыбыт. Хас биирдиибитигэр “хаһан икки сылбыт бүтэн, ити диэмбэллэр курдук дойдубутугар эргиллэбит?” диэн санаа быһыта туппахтаабыта чахчы. Биир бэйэм онтон атын санаам суох этэ.   * * *    Оройуонум кииниттэн муҥу­таан Дьокуускайга эрэ диэри сэрии саҕанааҕы Ли-2 сөмөлүөтүнэн айаннаабыт ыччат, бу сырыыга балай эмэ улахан көтөр аалга олорсон, аны Уркуускайдаан күп­сүтэ турдум.    Били, 50 кыраадыстаах тымныыга абыраабыт истээх ыстааным аны тиритиннэрэн сордоото. Соҕуруу дойду диэх курдук: дьахталлар чулкунан дуодарыһар сирдэрэ эбит, оттон мин, сары-саллаҕар хаатыҥкалаах, куобах тириитэ истээх үтүлүктээх уонна номнуо килэйэн эрэр халыҥ баҕайы баата ыстааннаах ыччат, икки чанчыкпынан көлөһүнүм халый да халый.    Дьокуускайга холоотоххо, Уркуускай улаҕата ханан баара биллибэт куорат быһыылаах. Сөҕөн да төһөнү сөҕүөҥ баарай! Аны тимир суолунан айаннаан тилирдэтии буолла. Кэмниэ кэнэҕэс күн ортото ааһан эрдэҕинэ, Мальта диэн тимир суол ыстаансыйатыгар кэлэн түстүбүт. Хапытааммыт ханна эрэ сүтэ сырытта, арааһа, төлөпүөннэстэ быһыылаах. Онтон чаастан ордугунан таһаҕас тиэйэр массыына таҥкыччахтатан кэллэ. Быры-быччаҕар харахтаах эрэдэбиэй суоппар эписиэрбитигэр кэлэн, чиэс биэрэн баран дакылааттаата...    Бары куусапка ыттан ыскаамыйаларга олорооппутун кытта, массыынабыт, сотору буолаат, тыа быыһынан ыһылыннара турда. Бэс уонна хатыҥ былаастаах хайа эрэ сиргэ кэллибит. Көрдөхпүнэ, испиискэ хаатын ууннары тардан кэккэлэччи тэлгэппит курдук, хаптаһын эпсиэйдээх дьиэлэрдээх (хаһаарымалар) ойуур иһэ эбит. Иһиттэхпинэ, “кулууп-кулууп” дэһэллэр. Ол таһыгар Гражданскай сэрии саҕанааҕы Махно батько анархыыстарын курдук таҥастаах-саптаах, ооһой-мооһой көрбүт дьон үөмэхтэспиттэр аҕай. Ама, бу Сэбиэскэй аармыйа саллааттара дуо диэххэ айылаах. Биир нуучча уола, чуо миэхэ хааман саллаҥнаан кэлээт, хас эмэ сиринэн абыраахтааҕын үрдүнэн киһи түөрт тарбаҕа холкутук батар хаатыҥкатын уста охсон, туттаран кэбистэ. Тута өйдөөтүм – атастаһыахха диир эбит. Миэхэ син биир саллаат таҥаһын биэрэллэр диэн, дьиэбиттэн кэтэн кэлбит хаатыҥкабын утары ууннум. Санаабар, хаатыҥкам эрэйдээх “иччим, бу туох буруйум иһин миигин атарахсыттыҥ, бэйэҕиттэн араардыҥ?” диэх курдук да, саҥатыттан матан, оһо эрэ оҥойоохтоон хаалла. “Кырдьык даҕаны, эрэйдээхпин дойдубар икки хас сыл кэттэҕим, үлэҕэ-сырыыга добуочча туһаннаҕым уонна ити курдук хобдохтук араҕыстаҕым” диэн санаарҕаан эрдэхпинэ, хаҥас диэкиттэн сүүрэлэс харахтаах младшай сержант кэлэн сибиитэрэбин тардыалаһа турар эбит. Хайыахпыный, устарга тиийдим. Били, ийэм тикпит куобах тириитэ истээх үтүлүгүм эмиэ сол курдук ким эрэ илиитигэр киирдэ; саарпыкпын ыйыта да барбакка, марбаллыбыт сирэйдээх хайа эрэ аһай сулбу тардан ылан, моонньугар иилинэн кэбистэ. Бу туран өйдөөн көрдөхпүнэ, атын да уолаттарым бары илдьиркэй таҥастанан тураллар эбит. Ол икки ардыгар  сержант сыбаанньалаах, туохтан эрэ өһүргэммит курдук, бордурҕаан саҥарар нуучча киһитэ “массыынаҕа ыттыҥ” диэн бирикээс биэрдэ.    Уонча мүнүүтэнэн баанньык диир сирдэригэр кэллибит. Дьокуускай сүүмэрдиир пуунугар уонча хоммут, кир-хох быһа сиэн буорайбыт дьон, суунар сиргэ киирээт, сирэйгэ бэрдэрбит курдук буола түстүбүт. Киһини сототунан уу, онно-манна хаһаайыстыбаннай мыыла тобохторо устаҥнаһа сылдьаллар, суунар да таастара дьаабытыттан ааспыт көрүҥнээхтэр, Били, биһигини хамаандалаан аҕалбыт сержаммыт (кэлин билбитим ротабыт старшината Брюла диэн эбит): “Тугу көрөн тураҕыт?! Түргэнник сууна тардыҥ!” – диэн ордоотоото. Сиргэнэ-сиргэнэ, били устаҥнаһа сылдьар мыыла лоскуйдарын ылан уонна тутаахтара туллубута ырааппыт, хас эмэ сиринэн хомурута баран хаалбыт эргэ таастары ылан сууммутунан бардыбыт. Ыскаамыйаҕа кимнээх эрэ хаалларбыт илдьиркэй мачаалкаларын туһаныы буолла. Син ырааһыра быһыытыйбыт, санаалара көммүт дьон аан дьиэҕэ тахсыбыппыт – иннибитигэр сабыс-саҥа пуорма бөҕөтө тэлгэммит. Кэтээт, сонно тута киһи билбэт дьоно буола түстүбүт.   * * *    Ротабытыгар 64 эбиппит: читалар, бүрээтийэлэр уонна биһиги. Чита уолаттара бары кэриэтэ урут хаайыыга олоро сылдьыбыт, үксүлэрэ 24-25 саастаах уонна кэргэннээх этилэр. Бүрээтийэттэн кэлбит нууччаларга хас эмэ киһи тутуу техникумун бүтэрэн, орто анал үөрэхтээх, дойду бэлиитикэтин син балай эмэ ыйдаҥардар дьон бааллара. Онуоха холоотоххо, мин ССРС Госпланын бэрэссэдээтэлэ, үбүн миниистирэ кимнээх буолалларын төрүт билбэт этим. Оскуоланы саҥардыы бүтэрбит ыччат сиэринэн ССКП КК генсегин, Совмин бэрэссэдээтэлин, оборуона миниистирин эндэппэккэ билэрим. Ленинскэй хоско хас субуота аайы ыытыллар политзанятиеҕа сахалар хаартаҕа күннүүрбүт: чахчы, барыларыттан таһыччы этибит.    Икки нэдиэлэ устата “харантыын” диэҥҥэ сырыттыбыт. Ол аата хаһаарымаҕа олорон араас устаабы үөрэтэҕин, ыллыы-ыллыы таһырдьа устуруойунан хаамаҕын, ол быыһыгар УНР (управление нулевых работ) ыстаарсай лейтенана (инженер) кэлэн оһолтон сэрэхтээх буоларга лиэксийэ ааҕар. Бу эписиэр биир үксүн саллааттар тутууга тугу гына сылдьан хайдах оһолломмуттарын кэпсээн тахсар. Иһиттэххэ – барыта сэрэҕэ суохтан.    Устуруойунан хаамыыга 3-с рота ефрейтора, мылайбыт сирэйдээх хохуол (биһигиттэн биир сыл эрдэ ыҥырыллыбыт) үөрэтэр. Кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ үчүгэй баҕайы, боруоста айыы киһитэ диэххэ айылаах.    Биирдэ утуйа сыттахпына, Колесников диэн рота дневальнайа (Чита ыччата, психикатыгар улахан кэһиллиилээх, олус ньиэрбинэй) миигин уһугуннара сатыы турар эбит. Мин уубар аҥаарыйан “тоҕо уһугуннараҕын, дневальнайдыыр күнүм буолбатах” диибин. Онуоха киһим уордайан, субу охсуох курдук дьүһүлэннэ. “Эйигин сушилка хоһугар ыҥыраллар диибин буолбат дуо!” дии-дии, адьас ииримтийиэх курдук. “Ким наадыйдаҕай бачча түүн? Бука, атын рота “стариктара” тугу эрэ үлэлэтээри гыналлара буолуо” диэн саныы-саныы, сушилкаҕа тиийбитим: үс хас киһи, ол быыһыгар, били, устуруойунан хаамарга үөрэтэр ефрейторбыт баар. Арыгы испит сибиэннэрэ биллэр. Дьэ, доҕоор, илэ абааһы көрүҥнээх, хап-хара сирэйдээх, биир оннук кирдээх таҥастаах баҕайы ынан кэллэ да, быарга кибилиннэрдэ. Соһуйуом икки ардыгар аны ефрейторым сыҥаахха саайда. Үһүс киһилэрэ, дьонугар мэһэйдэтэн, кыайан охсубата. Ефрейторбын, кыра сыбаанньалаах да буоллар, хамандыырым диэн, өссө ытыктыы саныы сылдьыбытым баара, атын күтүр эбит. Ол түүн нууччаттан атын сирэйдээх “молодуойдары” барыларын ити курдук охсуолаан “үөрэппиттэрэ”.    Сарсыарда бүрээт уолаттара (иккиэн аармыйа иннинэ “олоро” сылдьыбыт этилэр) биһиэхэ кэлэн: “Сахалар, түүн киэптээбиттэрин таах хаалларымыаҕыҥ, рота хамандыырыгар үҥсүөҕүҥ”, – диэбиттэрэ.    Кыһыыта диэн, түүҥҥү быһы­лааны рота старшината Брюла, взвод хамандыырдара Ситников, Пончик, бэркэ билэр эрээри, төрүт кыһамматахтара, биһигини, саҥа кэлбит саллааттарын, охсуолаабыт туора дьону дьарыйа да сорумматахтара.    Хап-хара сирэйдээх адьарайы Саҥа дьыл буолара аҕыйах чаас хаалбытын кэннэ диэмбэллээбиттэрэ, оттон ефрейторбытын эрэдэбиэйгэ түһэрэн баран, 10 сууккаҕа гаупвахтаҕа олордубуттара уонна ротаҕа аны чугаһаабатын курдук дьарыйбыттара.    1969 сыллаахха Саҥа дьыл иннинэ “молодуойдар” ити курдук сүрэхтэммиппит. Иннибитигэр бүтүн икки сыл баара...   (“Аармыйалыыр сахсаан” салгыыта) БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан