Бүөтүр Ньукулаайабыс бу дойдуга үктэммэтэҕэ отут сыл буолла. Куоракка барыаҕыттан эргиллибэтэҕэ. Биирдэ эмэ улуус мунньаҕар кэлэн барда­ҕына да таарыйбат этэ. Барыта ыксалынан сырыттаҕа эбээт. Бүтүн дэлэгээссийэттэн ордон кини эрэ күүлэйдии сылдьыа дуо... Хата, быраас быраата, киһи эрэ буоллар, быйыл аатырдар санаторийдарыгар путевка булан биэрдэ. Бачча чугаһаан баран, саатар, эдэр сыллара ааспыт нэһилиэгин ыһыаҕар сырыттаҕына сатанар. Кэлбитин истэн, табаарыстара да ыҥыра сыталлар. Сүгүннээбэтилэр. Таах тугу гына сытыай?! Хайа уонна, баҕар, Кээтииһин, саатар, ыраахтан көрөн дуоһуйуо дии.        Ыһыах буолар күн доҕоро Кирииһэ эрдэ уолун массыынатын ыытан Бүөтүрү ылларда. Дьиэлээхтэр күүтүүлээх ыалдьыты үөрэ-көтө көрүстүлэр. Куустуһуу, сыллаһыы бөҕө буоллулар. Ким баттаҕа ордук маҥхайбытын көрө-көрө күлүстүлэр. Доҕордуулар эдэрдэрин санаан, тустан эрэрдии тутуһан ыллылар.    – Хайа, доҕор, өссө да тэтиэнэх сылдьар эбиккин дии... Бэйи, бүлгүммүн таһаараары гынныҥ, түксү, тохтуохха... – диэн, Кирииһэ хоттороору ыксаан, тохтоон хаалла.    – Баттаҕым кырымаҕын кө­рүмэ. Билигин да тэтиэнэхпин, – Бүөтүр саһыгыраччы күлэн кэбистэ. – Хас сарсыарда аайы стадиоҥҥа тахсан сүүрэбин, сэрээккэлиибин.    – Куорат дьоно буолумуна... Эрчиллэргэ усулуобуйа бөҕө буоллаҕа дии, – диэн, Кирииһэтэ күлэн кэбистэ.    – Эн да кыһыннары-сайын­нары күүстээх үлэҕэ сылдьар киһи, биһигиннээҕэр ордук буолуоҥ...    – Чэ-чэ, кэлиҥ, чэйдээҥ, – диэн, дьиэлээх хаһаайка Ааныс доҕотторун остуолга ыҥырда. Бүөтүр остуолга олорон ыал ийэтин сэмээр одууласта.    – Аанчык, олох уларыйбат эбиккин дии... отут сыллааҕыта хайдах этиҥ да оннук хаалбыккын, – диэн, Бүөтүр кэмпилимиэн биэрэ олордо.    – Алыс омуннурума, алта оҕолоох, биэс сиэннээх киһи уларыйдым ини, доҕоор. Көр­бөтөхпүт ыраатта. Кэлэн барбыккын истэн эрэ хаалабыт. Биирдэ даҕаны өҥөйөн аас­патаҕыҥ дии. Хата, бэйэҥ олоҕуҥ, кэргэниҥ, оҕолоруҥ тустарынан кэпсээ, – диэн Ааныс олуйсан барда.    – Оо, дьэ, чахчы, биирдэ да сылдьыбатаҕым. Хам-түм мунньахха эҥин кэлэн бардахпына да, хантан быыс булуомуй?! Барыта ыксал курдук. Хаһан эрэ куоракка Сиидэри көрсүбүтүм. Дьиэбэр сырытыннарбытым, чэйдээбиппит. Эһигини хоту көспүттэрэ диэбитэ. Төттөрү кэлбиккитин билбитим буоллар...    – Сиидэр эйиэхэ сылдьан хоммутун туһунан кэпсээбитэ. Олус кырасыабай, асчыт кэргэннээх диэбитэ. Оҕолоруҥ төһөлөрүй, ханна тиийдилэр? – диэн, Ааныс дьахтар үгэһинэн ыйыталаһа олордо.    – Кэргэним бэйэбиттэн хас да сыл балыс. Дьэ, чахчы кырасаабысса. Куорат кыыһа. Икки оҕолоохпут. Уоллаах кыыс. Кыыһым Катя омук киһитигэр кэргэн тахсыбыта, Эмиэрикэҕэ олороллор. Биир оҕолоохтор. Уолбут Максим Москубаҕа үлэлии сылдьар. Эмиэ кэргэннээх. Олохтоох нуучча кыыһын ылбыта. Икки оҕолоохтор. Оҕолор хам-түм кэлэн бараллар. Үксүн бэйэбит барабыт-кэлэбит.    – Бай, олох да сахаҕыт сүп­пүт эбит буолбат дуо...– Кирииһэ чочумча саҥата суох олорон баран, тулуйбата бы­һыы­лаах, эмискэ төлө барда. Саҥарбытын кулгааҕа эрэ истэн хаалла.    – Кэргэним куорат дьахтара диэбитим дии. Сахалыы саҥарбат. Инньэ гынан оҕолорун нууччалыы иитэлээбитэ. Мин үлэҕэ сылдьар буолан улахаҥҥа уурбатаҕым. Оччолорго куоракка сахалыы да оскуола суох этэ. Кэлин кэмсиммитим иһин, билигин хайдах да уларыппаккын. Ийэбит былырыын кыыһыгар көһөн барбыта. Төттөрү кэл диирбин кэлбэт. Омук сиригэр олоруоҕун олус баҕарар этэ. Баҕа санаата туоллаҕа дии.    – Көһөн даа? Оччоҕо соҕотох хааллыҥ дуо? Тоҕо барсан хаалбатыҥ?    – Бу да киһи... Дьиэбин-уоппун, үлэбин-хамнаспын быраҕан хайдах баран хаалыамый?! Бакаа соҕотохпун... Туох буолар, көстөн иһиэ...    – Билигин да уол оҕото бы­һыылааххын... Биир эмэ саха кыыһыгар оҕо оҥоруоххун сөп буоллаҕа дии... – Кирииһэ до­ҕоро саппаҕырбыт сирэйин көрөн дьээбэлээбитэ буолла.    – Онтон маннааҕы оҕоҥ... – диэн, Ааныс саҥа таһааран истэҕинэ Кирииһэ тоҕонохтоон кэбистэ. Бүөтүр өйдөөбөтөхтүү иккиэннэрин сирэйин одууласта. Кирииһэ “этиэх баҕайым дуу, суох дуу?” диэбиттии, саараан олордо. Онтон сыыйа-баайа:    – Кээтиис эн барбытыҥ кэннэ оҕоломмута. Уол оҕо. Үүт-үкчү эн курдук. Хас да сыл эйигин кэтэһэ сатаабыта. Кэл­бэтэҕиҥ... – үһүөн чочумча саҥата суох олордулар. Онтон Бүөтүр нэһиилэ иһин түгэ­ҕиттэн ыган таһаарда:    – Уол оҕо даа... Кирииһэ, эн мин чугас доҕорум этиҥ дии. Кээтиис күүтэрин, оҕоломмутун туһунан тоҕо биирдэ даҕаны быктарбатаххыный?!    – Кээтиис эйигин кэтэһэ сатаан баран кэргэннэммитэ. Ыаллыы улуус киһитигэр тахсыбыта. Онно көһөн барбыта. Үс сыллааҕыта кэргэнэ өлбүт үһү. Инньэ гынан оҕолорун кытта дойдутугар төннөн кэлбитэ. Уолгун быйыл баһылыгынан талбыппыт. Дьэ, доҕор, эйигин баппыт. Саҥаран-иҥэрэн, көрөн-истэн, дьаһалынан эҥин эйиэхэ дылы. Ситтэҕинэ-хоттоҕуна, үчүгэй салайааччы буолууһу. Чэ, бэйи, ыһыахха киирэн билсиэҥ...    – Уол бэйэтэ билэр дуу?    – Билбэппин. Баҕар, билэрэ буолуо. Эн ааккынан сылдьар. Араспаанньата ийэтин киэнэ.   * * * Оччолорго Бүөтүр бу дойдуга хомсомуол ыйыытынан үлэлии кэлбитэ. Эдэр саас барахсан күөгэйэр күннэри­гэр сылдьаллара. Хомсомуол мунньаҕар ыанньыксыт Кээ­тииһи олус да таптыы көрбүтэ. Кыыс мунньах былаһын тухары буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтарынан тонолуппакка көрөн олорбута. Оо, ол хара харахтар... Улаҕата биллибэт дириҥ да курдуктара. Эмиэ да дьээбэлээх, тэбэнэттээх, эмиэ да сып-сылаастык имэрийэн ылар курдуктара. Хомойдоҕуна, ол хара харахтара уунан туолан хаалара. Хаастара түрдэстэн ылаллара.    Бүөтүр оччолорго Кирии­һэлээххэ олорбута. Уолаттар иккиэн сарсыардаттан хара түүҥҥэ диэри үлэлииллэрэ. Ыһыы бааһынатынан, отчуттарынан, сайылыктарынан сылдьаллара. Дьиэлэригэр хара түүн нэһиилэ салбыҥнаһан кэлээччилэр. Оччотооҕу хомсомуол барахсаттар тугу гым­матахтарай?! Эдэрдэр мус­тан кэнсиэр ыыталлара, кү­рэхтэри тэрийэллэрэ. Олус да көхтөөхтүк үлэлээбит эбиттэр. Бүөтүрдээх Кээтиис бастаан утаа харахтарынан эрэ кэпсэтэллэрэ. Сэргэстэһэ түстүлэр эрэ иккиэн саҥаларыттан матан хаалаллара. Кыргыттар да, уолаттар да усулуобуйа олохтуу сатаан эрэй бөҕөнү кө­рөөччүлэр. Онтон улам бо­доруһан, син тыл бырахсан кэпсэтэр буолбуттара.    Биирдэ ыһыахха иккиэйэҕин эрэ түбэһэн хаалбыттара. Кээтиис дьүөгэлэрин кытары дьиэлээн истэҕинэ, хата, Бүөтүр киһи эрэ буоллар, атааран биэриэх буолан хаалларбыта. Илии-илиилэриттэн сиэттиһэн баран, ойуур саҕатыгар түһэ турбуттара. Оо, онно кинилэр саҕа дьоллоох дьон суох этэ. Түүнү быһа кулуһун тула олорон кэпсэппиттэрэ, күлбүттэрэ-үөрбүттэрэ. Ол күнтэн ыла икки сылы быһа арахсыбатахтара. Киһи барыта ыал буолуохтара диэн бигэ эрэллээхтэрэ.    Салайар дьоҕурдаах уолу оройуон киинигэр ыҥырбыттара. Баартыйа ыйыытынан хоту баран үлэлиир буолбута. Ол саҕана барабын-барбаппын диэн муҥхааллаппат этилэр. Баартыйа ханна ыытарынан. Бүөтүр санаата түһэн тахсыбыта. Киэһэ Кээтииһин көрсөн баартыйа ханна ыытан эрэрин кэпсээбитэ. Барыс диэн көрдөһө сатаан кэбиспитэ. Хаһан да дойдутуттан тэлэһийбэтэх Кээтиис Бүөтүр көрдөһүүтүн ылымматаҕа. Буспут моонньоҕон курдук харахтара эмиэ уунан туолбуттара. Хайаан да төттөрү кэлиэх буолан арахсан барбыта. Сылы быһа суруйсубуттара. Кээтиис Бүөтүрүн өрүү кэтэһэрэ.    Эһиилги сайыныгар ыһыахха түбэһиннэрэн кэлэ сылдьыбыта. Ахтыспыт дьон быһыытынан түүнү быһа элгээни кыйа хаампыттара. Куруук көрсөр сирдэригэр кулуһун оттон олорбуттара. Бүөтүр хоту тиийэн хайдах курдук таһаарыылаахтык үлэлии сылдьарын, тэрилтэтэ үчүгэй көрдөрүүнү ситиспитин ыһа-тоҕо кэпсээбитэ. Арай Кээтиис тугу да саҥарбакка, Бүөтүрэ кэпсиирин иһиллээн, иһийэн олорбута. Бүөтүр бу да сырыыга «барыс» диэн көрдөһө сатаан кэбиспитэ. Кээтиис үгэһинэн, буолумматаҕа. Уол, эмискэ кыыһын ыга кууһаат, сыллаан-уураан барбыта. Кыы­һын былаачыйатын тимэҕэ тө­лө­рүйбүтэ. Уол өөр да өр уураабыта, имэрийбитэ. Кээтиис бастаан утаа өрөлөһүөх курдук гынан иһэн налыс гынан хаалбыта. Эдэр дьон ол түүнү быһа ис-истэриттэн иэйэн-куойан имэҥнээхтик таптаспыттара. Сарсыарда быраһаайдаһан арахсыбыттара. Бүөтүр бараары туран эмиэ көрдөһөн көрбүтэ да, кыыс барсыбатаҕа. Иккиэн харахтарыттан уу-хаар баһан арахсыбыттара. Ол уохтаах түүн кэнниттэн көрсө иликтэр.   * * *    Бүөтүр, Кээтииһин санаан-ахтан, эдэр эрдэҕинээҕитин эргитэ санаан, таһырдьа чочумча олоро түстэ. Дьоно ыҥырбыттарыгар биирдэ «уһугунна». Пааркаҕа дьон-сэргэ мустубут. Үбүлүөйдээх ыһыах. Ыһыах аһыллыытыгар нэһилиэк аҕа баһылыга Петр Петрович тыл этээри түрүбүүнэҕэ ойон таҕыста. Бүөтүр сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээтэ. Сирэйэ итийэн ылла. Кирииһэ эппитэ кырдьык эбит. Уол туттардыын-хаптардыын, саҥарардыын-иҥэрэрдиин үүт-үкчү аҕатын курдук. Аттыгар Кирииһэтэ “эппитим буолбаат” диэбиттии, имнэнэ олордо. Бүөтүр тулуйбата. Аа-дьуо туран, тыа саҕатын диэки бара турда. Доҕоро кэнниттэн көрөн эрэ хаалла. Хойуу мастар быыстарынан ыллык устун баран иһэн эмискэ сахалыы таҥастаах дьахтарга кэтиллэ түстэ. Буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтар хатана түстүлэр. Бүөтүр билэр харахтара. Бастаан утаа иккиэн өйдөөбөтөхтүү дөйүөрэн турдулар. Онтон дьахтар ким эрэ истиэ диэбиттии бэрт чуумпутук сибигинэйэн:    – Бүөтүр... Бүөтүр... ама, бу эн дуо? – диэн, уу чуумпуга эмискэ титирэстиир саҥа иһилиннэ. Өйдөөн көрбүтэ, иннигэр кини Кээтииһэ турар эбит. Долгуйан, хараҕыттан уу-хаар баспыт. Бүөтүр да долгуйбута ааспакка туох диэҕин билбэккэ эппэҥнии турда. Соннук чочумча тугу да саҥарбакка утары көрсөн турдулар. Онтон Бүөтүр, дьэ, өйдөнөн:    – Кээтиис, Кээтиис... Тоҕо? Тоҕо?    – Эйигин билэрэ буолуо дии санаабытым. Хас да сыл күүтэ сатаабытым. Мин эйиэхэ сурук суруйбутум. Туппатаҕыҥ дуо?    – Суох... Туох да суругун туппатаҕым. Атын сиргэ үлэлии баран хаалбытым. Кээтиис... мин эйигин олус да...    – Саҥарыма, баһаалыста, тугу да саҥарыма... – диэн, Кээтиис уу-хаар баспыт хара­ҕынан утары көрөн турда. Кини харахтарыгар кэтэһии, кэлэйии барыта көстөн кэллэ.    – Кээтиис, эн тоҕо барсыбатаххыный даа?! Мин эйигин хайдах курдук таптыырбын, суохтуурбун, ахтарбын билэриҥ буоллар дуу... – Бүөтүр Кээтииһин сып-сылаас илиитин ылан бобо тутта. Сэрэммиттии бэйэтин диэки тарта. Иэдэстэринэн даҕайсан ыллылар. Дьахтар хараҕын симэн өр таалан турда. Бүөтүр тулуйбата, эмискэ Кээтииһин кууһаат, уураан киирэн барда. Дьахтар, ону эрэ кэтэспиттии, Бүөтүрүн уонна хаһан да ыытыам суоҕа диэбиттии, моонньуттан ыга кууһан ылла. Уҥа-таала уурастылар. Эмискэ кэннилэригэр ким эрэ «ийээ» диир саҥатыттан соһуйан, ходьох гына түстүлэр. Уол билбэт киһитин утары көрөн турда.    – Тоойуом, бэттэх кэл... Билсэн кэбис... Бу – эн аҕаҥ... Кэпсээбитим дии, – ийэтэ уу-хаар баспыт хараҕын көрөн уола кэлэн кууһан ылла. Ол кэмҥэ аҕата уолун санныттан ылла. Сити курдук үһүөн өр соҕус куустуһан турдулар. Кирииһэлээх Ааныс ааһан иһэн дьоно булсубуттарын көрөн, эмиэ долгуйан харахтарыттан уу-хаар баһан, астына-дуоһуйа ааһа турдулар. Ол киэһэ дэриэбинэҕэ “Петр Петрович аҕата, Кээтиис соҕотох таптала, урут манна кэлэн үлэлии сылдьыбыт Бүөтүр Ньукулаайабыс букатын кэлбит үһү” диэн сурах ыалтан ыалга тарҕанна.   СИККИЭР.
kyym.ru сайтан