Кыракый өрөспүүбүлүкэбитигэр төһөлөөх бэйэлэрин аналларын көрсүбэккэ, оҕо-уруу төрөппөккө сулумах сылдьар дьон бааллара буолуой?! Маннык кыһалҕалаах дьоммут ордук тыа сиригэр бүгэн олороллор. Дьиҥэ, сир аайы сулумах дьону холбуу сатыыр суорумньулар үлэлииллэр да... Оннук бөлөхтөргө, түмсүүлэргэ атаҕа тиийэ үөрэммит киһи эрэ тиийэр. Килбик, сэмэй киһини быанан да баайан илдьибэккин. Суорумньуһуттар бэйэлэрэ да этэллэринэн, билсиһэ сатааччылар баһыйар үгүстэрэ – сытыы-хотуу дьахталлар. Ол аата, эр дьоммут барахсаттар кэм даҕаны күлүккэ хаалан хаалаахтыыллар эбит. Бу дьон, бэл, кэрэ аҥаардары кытары кыайан кэпсэппэттэрэ буолуо диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп. Онуоха эбии сэмэйдэрэ, кыбысталлара, ирэ-хоро кэпсэтэ үөрүйэҕэ суохтара сыттаҕа. Ол иһин бу нүөмэргэ, баҕар, кимиэхэ эмэ туһалаах буолаарай диэн, билсэргэ туох ураты быраабылалар, кистэлэҥнэр баалларын суруйуохпут. Баҕар, оонньуута суох, биир эмэ киһи биһиги сүбэбитин тутуһан дьолун булуо, аналын көрсүө...     Киин сир уолаттара      Кэнники сылларга, бэл, аны­гы үйэҕэ сөп түбэһэр көрүү­лээх, үөрэхтээх, үлэлээх, киэҥ сиргэ олорор уолаттар кыргыттары кытары сатаан билсибэттэр. Оннуктарга анаан маннык сүбэни биэриэххэ сөп:    1. Уолаттар, эдэр дьон кэрэ аҥаары кытары билсэллэригэр, “курутуойдук” көстө сатыыр үгэстээхтэр. Быһата, атын киһи оруолугар киирэн хаалаллар. Бэйэлэрин атыннык кэпсэнэллэр, устунан киһиргээн киирэн бараллар. Биир үксүн эдэр дьон маннык кэмэлдьилээх буолаллар. Өскөтүн кыыһы кытары дьиҥнээхтик билсиэххин баҕарар буоллаххына, атын киһини “куоппуйалаама”, бэйэҕинэн буола сатаа.    2. Бэйэҥ тускунан ыһа-тоҕо кэпсээн кэбиһимэ. Сэмэйдик тутун. Интэриэһиргээтэҕинэ, иккистээн көрсө сатыырын курдук. Кэрэ аҥаардар эр киһини тута буолбакка, кэм-кэрдии тосхойорунан билэллэрин ордороллор. Ааҕыллыбатах кинигэ кэриэтэ буолуохтааххын. Билсиһиини бэйэҥ сүрүннүү сатаа. Элбэхтик ыйыт, сэргэх тиэмэҕэ кэпсэт, наада буоллаҕына, ол-бу туһунан кэпсээ. Кыыс бэйэтин туһунан ыйыталас, сэргээбиккин биллэр.    3. Ханна билсэр ордугуй?! Тыа сиригэр бу туһунан кэпсэтии – туспа, оттон киин сиргэ, куоракка билсэр сир элбэх. Быыстапкаҕа, киинэҕэ, кэнсиэргэ, пааркаҕа, катокка, дьарыктанар саалаҕа уо.д.а. сирдэргэ. Үгүс дьон түүҥҥү кулуупка, үҥкүүгэ, эрэстэрээҥҥэ диэхтэрэ. Бэрээдэктээх кыргыттар маннык миэстэлэргэ мээнэ сылдьыбаттар. Аныгы дьон үксэ интэриниэт ситимин нөҥүө билсэ сатыыр эбит. Эрээри, бу билсиһии эйгэтэ сэрэхтээх. Араас дьон баар буолаллар, саһан олорон атыннык кубулунуохтарын эмиэ сөп.    4. Сибидээнньэ ананнаҕы­на... Бэйэҕинэн буола сатаа. Ыгылыйыма, ыксаама, долгуйбуккун биллэримэ, холкутуй, истиҥник мичээрдээ. Билсиһэр кыыскын кытары сайаҕас буола сатаа, кэмпилимиэннэ эт. Уопсайынан, бэйэҕин үчүгэй эрэ өттүттэн көрдөрө сатаа. Сибидээнньэҕэ икки сүрүн быраабыла баар: 1) таҥаскын-сапкын көрүн, имиллибит, алдьаммыт таҥастаах барыма. Маайканан, тобуга тахсан хаалбыт спортивнай ыстаанынан барбатыҥ ордук. 2) Хойутаама, этиллибит кэмҥэ сөпкө тиий. Кэрэ аҥаар хойутууру сөбүлээбэт.    5. Саҥа билсээт, илиигин “көҥүл” ыытыма, ууруу, кууһа, хоонньоһо сатаама. Бэйэҕин туттун. “Билсибит кыргыттарын барыларын орон нөҥүө аһарар сэлээрчэх киһи эбит” диэн өйдөбүлгэ кэлиэ. Сонно тута куотан хаалыа.    6. Сирдэхтэринэ... тоҕо си­риллибиккин илдьиритэн, анаалыстаан көр. Баҕар, мээнэ-мээнэ дьаллараҥнаабытыҥ буолуо, киһир­гээбит эбэтэр оруо маһы ортотунан быһыы­ламмыт буолуоххун сөп. Аныгыскы билсиигэр бу алҕастары оҥор­бот курдук толкуйданыаххын наада.   Орто саастаах дьон      Бэйэлэрэ туһунан көрүү­лэм­­мит саас ортолоох дьон бэйэ-бэйэлэрин кытары билсэллэригэр арыт эрэйи көрөл­лөр эбит. Дьахталлар төһө да үгүстэрэ хас да үрдүк үөрэх­тээх, үчүгэй үлэлээх, дьиэлээх-уоттаах хотун хаан буоллаллар, кинилэр да күүстээх сарыҥҥа өйөнүөхтэрин баҕа­рал­лара биллэр. Барытын бэйэлэрэ ситиспит буолан, кими даҕа­ны бэлэмҥэ киллэриэхтэрин ба­ҕарбаттар. Сорохтор кими даҕаны бэйэлэригэр тэҥ­нээбэттэр, чуга­һап­паттар, баҕа­ларын хоту сөптөөх киһини көрсүбэттэр. Сорохтор соҕо­тох олороллорун өрө туталлар, ол чуумпу олохторун ыһыах­тарын баҕарбаттар, быһата, сүрэҕэлдьииллэр. Оттон эр дьон баһыйар үгүстэрэ, хомойуох иһин, аһыы утахха ылларан, олохторо огдолуйан суор-тураах курдук сылдьаахтыыллар. Арыгылаабат дьон тыатааҕы чуҥкук олохтон сыл­гыларынан, бултарынан, үлэ­лэ­ринэн аралдьыйан сылдьаллар. Оннук олох кинилэргэ ордук барсар, чугас курдук, дууһа­ла­рыгар сытар. Маннык дьон кимниин эрэ билсэ, олохторун оҥосто сатаабаттар. Үлэлиир кэмнэригэр, син кимиэхэ эрэ наадалаах курдук туттан, туһалаах каадыр курдук сананан, сыччах үлэлэринэн аралдьыйан сылдьаллар. Олох кылгаһын, соторунан, дьэ, чахчы, со­ҕо­тохсуйуохтарын, түөрт эркиҥ­ҥэ хаайтарыахтарын, барыта бүппүтүн кэннэ, сааһы­ран баран кэмсиниэхтэрин, кэннигэр кэнчээритэ суох анараа дойдуга аттаныахтарын сэрэйэн да көрбөттөр. Бэл, кыыллар, көтөрдөр, үөннэр паараланаллар, оҕолоноллор. Ол – айылҕа сокуона, ирдэбилэ. Дьиҥэ, аныгы үйэҕэ киһи соҕотох хаалара, сулумах сылдьара сүөргү. Билигин билсэргэ усулуобуйа бөҕө баар: «Бассаап», «Инстаграм», интэриниэт да нөҥүө, суорумньуһут, дуруускаһыт да көмөтү­нэн, хам­паанньаҕа, ол-бу тэрээһиҥҥэ да билсиэххэ сөп. Киһи бэйэтин баҕата эрэ наада! Орто саастаах дьон аналларын көр­сөллөрүгэр туох сүбэ баарый?!    1. “Ыраах үрэх баһыгар олорон ханна билсэ барыах­пыный?!” – диэн буолар. Кыһал­лыбыт киһи, саатар, биир эмэ доҕоругар, кылааһынньыгар, аймаҕар, билэр дьонугар “имнэнэн” ыал буоларга бэлэмин, аналын көрсүөн баҕарарын туһунан сибис гыныан сөп буоллаҕа. Ол кэннэ, киин сиргэ олорор киһи кимниин баҕарар билиһиннэриэн сөп. билигин тута сылдьар төлөпүөн баар, эбиитин «Бассаап» диэн үөдүйдэ. Дэриэбинэттэн ханна да тахсан барыа суохтаахпын диэн сокуон суох ээ. Ханна баҕарар баран кэлиэххин, айанныаххын сөп бөҕө буоллаҕа. Ол сылдьан, дуруускаһыт да көмөтө суох, бэйэҥ сөбүлүү көрбүт киһигин кытары билсиэххин сөп. Кылаабынайа, биир сиргэ, дьиэҕэ хам баайыллан олорумуохха наада! Көхтөөхтүк кэлэр-барар (саатар дьон наадатыгар), элбэхтик айанныыр (аймахтаргар эҥин), нэһилиэк ол-бу тэрээһиннэригэр кыттар киһи дьон ортотугар сылдьар. Ол аата, кимниин эрэ билсэргэ, аналы көрсөргө кыах баар.Сорох сорохтор, бэл, бэйэлэрин дэриэбинэлэрин дьонун үчүгэйдик билбэттэр. Көрөн билэллэр эрээри, ис-иһигэр киирэн, кэпсэтэн билбэттэр. Наар көрөр Хабырыыһыҥ, баҕар, наһаа кэпсээннээх, билиилээх киһи буолуо дии. Күн аайы уулуссаҕа көрөн аһарар Маары­йаҥ, баҕар, дьиэтигэр хаһаайка бэрдэ буолуо.    2. Тыаҕа олорор киһи, биир үксүн бэйэтин сэнэнэр, намы­һахтык сананар үгэстээх. “Ким миигин көрүөй”, “Ким тыаҕа көһөн кэлиэй” диэн буолар. Ол барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах. Суунан-тараанан, баттаҕы-бытыгы кырыйтаран, чэнчистик туттан-хаптан сылдьыы, саатар, биир мааны таҥас кэтии, ама, кыаллыбат буоллаҕай?! Ити эмиэ бэйэҕиттэн тутулуктаах. Көһүү дьыалатыгар тиийдэххэ, билиҥҥи үйэҕэ киһи ханнык баҕарар сиргэ көһүөн, үлэлиэн сөп буоллаҕа. Эйиэхэ кэлбэтэхтэринэ, эн киниэхэ тиийиэххин эмиэ сөп. Оннук барыйаан эмиэ баар. Дьиэни-уоту атыылыахха, эбэтэр көһөрүөххэ сөп.    3. Мааны дьахталлар, үр­дүк­түк сананан бүтүҥ. Ким эрэ: “Миэхэ хаалтыстаах, көс­түүмнээх мааны дьокутаат киһи наада”, – диэбитигэр дылы. Оннук дьон бары ойохтоохтор, оҕолордоохтор (эбиитин эдэр көссүүлээх буолуохтарын сөп). Киһи ис дууһатынан, майгытынан, хаһаайыстыбаннайынан, эппиэтинэстээҕинэн, үлэһити­нэн сыаналанар. Оннук дьон тыаҕа бааллар. Үлэһит киһи баҕардаҕына маһы да суоран дьиэ туттуо, тимири да уһааран күрүө оҥостуо, кирпииччэ да үктээн баҕалаах камиҥҥын оҥоруо... Уопсайынан, ханнык баҕарар тыа киһитэ бүгүрү үлэһит буолар, хайдахтаах да хаһаайыстыбаны тутар кыахтаах. Оннук киһини сууйан-сотон, аһатан-сиэтэн эр гыннаххына, туоххун барытын үлэлээн биэриэ. Ол киһини батыһан хайаан даҕаны дэриэбинэҕэ баран ынах ыахтаахпын диэн сокуон суох. Ол киһигин, киин сиргэ да ыҥыран ылыаххын сөп буоллаҕа. Дэриэбинэҕэ да тиийэн хааллаххына, син үлэ көстөр ини. Көстүбэтэҕинэ, бэйэҕит да дьыалаҕытын тэриниэххитин сөп.    4. Билсэн баран, сатаан кэпсэтиэххэ наада. Бука, сатаан кэпсэтэр киһи билсэрэ буолуо диэн сэрэйиллэр. Дэ­риэбинэҕэ олорор буоллуҥ да, сайдыыта суоххун диэн буолбатах. Оннук өйү-санааны төрдүттэн быраҕыахха наада. Билиҥҥи үйэҕэ, кэпсэтэргэ тиэмэ киэҥ. Хаһыаты, кинигэни ааҕан, тэлэбиисэргэ биэриилэри көрөн бүтэһик сонуннары билэ-көрө сатаа, кэпсэтэр дьоҕургун сайыннар, араас тиэмэҕэ кэпсэт. Бастаан эрчиллэ таарыйа, саатар гарааска, хочуолунайга, сылгы базатыгар дуу үөлээннээхтэргин кытары кэпсэт, араас тиэмэҕэ мөккүс, буола турар быһылааны ырытыс. Сыыйа-баайа кэпсэтэргэ үөрэнэн барыаҥ буоллаҕа. Ынах маҥыраһан, дьон кэпсэтэн билсэр диэн саха өһүн хоһоонун умнума.    5. “Сириллиэм, сириэм, сөп түбэһиэхпит суоҕа...” диэн кутталы букатын суох оҥоруҥ. Тыа дьоно, биллэн турар, ордук сэмэй, килбик буолаллар. Кинилэргэ аҥаардас билсэргэ сананыы – хорсун хардыы. Онтон ол билсибит дьахтардарын дуу, эр киһилэрин дуу кытары билсии, кэпсэтии бэйэтэ туһунан моһуок. Билсиһэргэ хайа баҕарар киһи долгуйар. Бэл, куорат киһитэ кыбыстыа, симиттиэ, долгуйуо. Онон бастатан туран, бэйэҕитин холкутук туттуҥ, аһаҕас, сайаҕас буола сатааҥ, сирэйин таба көрүҥ, истиҥник мичээрдээҥ, көнөтүнэн уонна чэпчэкитик кэпсэтиҥ. Долгуйбуккут улам ааһыа, холкутуйан барыаххыт. Киһини наһаа сыаналыы көрүмэҥ, тас дьүһүнүгэр улахан болҕомтоҕутун уурумаҥ, хара ааныттан элбэҕи ирдээмэҥ, баайын-дуолун ыйытала­һымаҥ. Киһи майгытыгар бол­ҕомтоҕутун уура сатааҥ. Эр киһи билсиһии чааһыгар тиийэн кэллэҕинэ, кыла мөлтөөн биэрэр. Кутталыттан, долгуйарыттан куотан да хаалыан сөп. Ол иһин, дьахтар билсиһии уруулун бэйэтигэр ылыан наада. Бастакынан суруйан билсиэн сөп. Кини кимиэхэ эрэ суруйбутун ким да көрөн турбат. Бэйэтинэн тиийэн кэпсэтиэн сөп. Онно киһи кыбыстара суох. Хайаан даҕаны эр киһи бастаан билсиэхтээх диэн быраабыла суох.    6. Интэриниэт, социальнай ситим, «Бассаап» нөҥүө аналы булуохха сөп дуо?! Анал идэлээхтэр этэллэринэн, 80% киһи «Бассаап» нөҥүө аналларын булбаттар эбит. Бэрт аҕыйах киһи билсиһиитэ табыллыан сөп. Көстүбэт эйгэҕэ киһи дьиҥ кимэ-туга, майгыта-сигилитэ, өйө-санаата биллибэт. Билсиһиэн баҕалаах киһи, толкуйдуу-толкуйдуу, тугу баҕарар киэргэтэн суруйуон сөп. Баҕар, үс ойохтоох киһи “уочараттаах көссүүгэ” наадыйан билсэ сатыыра буолуо. Эбэтэр олох даҕаны ыал эһэтэ уруккутун-хойуккутун санаары “мэниктээн” сордоно олороохтуура буолуо. Ким билиэ баарай?! Ол иһин, бу өҥөнү 100 % итэҕэйбэккэ, сирэй көрсөн билсэр быдан ордук.   Бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР. 2019 с.
kyym.ru сайтан