Биһиги хас да сыллааҕыта табаарыспын Туоланы кытта иккиэ буолан Бүлүү тыраагар даача туппуппут. Сарсыарда оптуобуһунан барабыт, киэһэ соннук төннөн кэлэбит. Күһүн наар ардыыр, онон үлэлиирбитигэр эрэй-муҥ бөҕөнү көрөбүт. Дьиҥинэн, дуогабарбыт быһыытынан эрдэ туттарыахтаах этибит эрээри, үлэбитин-хамнаспытын барытын ардах атахтыыр. Инньэ гынан киэһэ адьас хойукка диэри үлэлиибит.          Биирдэ, куолубутунан, лаппа хойут, бүтэһик оптуобуһунан эмиэ төннөн истибит. Ардах тохтообокко түһэр. Хабыс-хараҥа. Куорат кытыытыгар тохтобулга иккиэн түһэн баран, ууну-хаары, бадарааны бэллэйдээн, киһим дьиэтин диэки хааман истибит. Кус оһоҕоһун курдук синньигэс, олбуордар быыстарынан барар токур-бокур уулуссанан, ыкка ытыртара сыһа-сыһа хааман, аара суолга баар иччитэх дьиэлэргэ кэллибит. Табаарыһым дьиэтэ мантан икки сүүсчэкэ эрэ хаамыы. Чугаһаатыбыт.    Иҥнэри түһэн хаалбыт, ууга турар биир улахан мас дьиэ таһынан ааһан иһэн, табаарыһым, ходьох гынан баран, эмискэ тохтуу түстэ. “Миигин ыҥыраллар дии, хайдах-хайдаҕый: “Толик, кэл манна” дииллэр”, – дии-дии, аһаҕас түннүктэрэ аҥаһан турар иччитэх эргэ дьиэ диэки көрүтэлиир. Мин тугу да истибэппин. Киһим “ким эрэ ыҥырар” дии-дии, саба барыйан турар дьиэ диэки барыах курдук дьүһүлэннэ. Эппитим курдук, мин тугу да истибэтим эрээри, тоҕо эрэ ис-испиттэн ыгылыйан, куттанан кэллим, куйахам үмүрүтэ тыытта. “Ким да суох, мааҕын испит пиибэҥ ааһа илик быһыылаах” диэн баран, соһон кэриэтэ салгыы бара турдубут.    Ол кыһыныгар, бастакы дьыбардар түһүүлэрин саҕана, табаарыспын – Туоланы – олорор дьиэтин таһыгар (били, иччитэх дьиэ чугаһыгар), охсуһуу кэмигэр хайа эрэ күлүгээттэр быһаҕынан анньан өлөрбүттэр этэ. Быһата, иччитэх дьиэ ону түүйбүт эбит.   Ньукулай Сэмэнэп, Туймаада хочото.   Умайбыт кинигэ      “Абааһыттан буолбакка, кэрээнэ суох киһиттэн куттан” диэн этэллэр даҕаны, хайдахтаах да киһи туга-ханныга биллибэт, бүтэйдии суоһуур амырыын кутталтан кута хамсыыра буолуо дии саныыбын. Биһиги өбүгэлэрбит оҥолох-чоҥолох алаастарынан тарҕанан олорор кэмнэригэр өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт куттал, кэнэҕэски көлүөнэттэн даҕаны өтөрүнэн ааһа охсубата буолуо.    Мин биир түбэлтэҕэ диэри бэйэбин адьас аныгылыы көрүүлээх киһинэн ааҕына­рым. Онон ол-бу сибиэннээх, абаа­һылаах туһунан кэпсэтиилэр таҕыстахтарына, хоҥоруу­бар хоннорбокко, төттөрүтүн, кэпсээччини күлүү-элэк оҥостон хаадьылыырым. Арай, илэ өйбүнэн ханнык даҕаны абааһы да, үөдэн да суох диэн ааҕарым да, кутум-сүрүм манна атын көрүүлээҕин сэрэйэрим. Оттон киһи ис айылҕата хаһан да сыыспат быһыылаах.    Күһүөрү сайын этэ. Мехзвенонан оттуу сылдьабыт. Мин, оҕустарааччы буолан, атын хо­дуһаларга эрдэ тиийэн соҕо­тоҕун үлэлиибин. Биирдэ саамай тэйиччи сытар ходуһаҕа оҕустара кэллим. Сүрүн олохпутуттан ыраах буолан, манна үрдүттэн хоно сылдьан, үс хонук иһигэр бүтэрэргэ суоттанным. Урукку оҕустарааччылар балаакканан түһэ сылдьыбыт оннулара баарын аахайбакка, бөлөрүүс тыраахтарбынан өтөхсүйбүт туруорбах балаҕаҥҥа ыга астаран тиийдим. Иэччэҕэ “хаахыр” гына тыаһаан аһыллыбыт тирии бүрүөһүннээх халҕаны арыйан иһирдьэ киирбитим, син хоп курдук туруктаах өтөх буолан биэрдэ. Эркиннэрэ онон-манан аһаҕаһын үрдүнэн, үөһээ өттө бүтэй эбит, онон ардах даҕаны түстэҕинэ хотуо суох. Малбын-салбын иһирдьэ тастым, онтон-мантан хомуһан мас орон курдугу оҥоһуннум.    Ол кэннэ тыраахтарбын собуоттаан оппун оҕустара бардым. Үлэлии сырыттахпына, ким эрэ тонолуппакка одуулуур дуу диэн санаалар киирэ сылдьан баран сүттүлэр.    Хойукка диэри оҕустаран баран, кэм сырдык эрдэҕинэ кэлэн, таһырдьа уот оттон астаныахпар диэри халлаан хараҥарда. Аһаан баран, кутаа сырдыгар хаста эмэтэ аахпыт кинигэбин арыйбахтыы олорон, уот тыһыргыырын быыһыгар өтөххө киһи сөтөллөрүгэр майгынныыры истэн аһардым. Арай, кулгааҕым моһуогурбатах буоллаҕына, тугу истибит буолуохпун быһаара сатыы олордум. Сыыйа этим сааһа аһыллан хаалла, кутаа аттыгар олорор да буолларбын ис-испиттэн тоҥмуттуу бабыгыраан ыллым. Ол олордохпуна, доҕоор, били оҥостубут оронум мастара тосту үктэнэр, үрэллэр тыастара өрө сатарыы түспэт дуо?! Үөгүлүү түһэн баран, ойон туран эрэрим...    Биирдэ өйдөммүтүм, тыраахтарым кэбиинэтигэр уруулбун ыга тутан, хараҕым муҥунан көрөн баран олорор эбиппин. Ис-испиттэн күүрбүппүн аҕай, өйбүнэн бэйэбин уоскутуна сатаатым даҕаны, хамсаабыт кутум чөлүгэр түһэ охсон биэрбэтэ. Бэрт нэһиилэ түһэн, салҕалас илиибинэн, тыраахтарбын эһэн бирилэтэн баран, дьонум диэки айаннаан таҥхалыттым. Сирбиттэн балай эмэ тэйэн баран, дьэ уоскуйа быһыытыйдым.    Ол кэннэ, маа бэйэлээх хорсун киһилэрэ маннык дьүһүлэнэн дьоммор тиийиэм дуо диэммин, кыракый көлүкэ таһынааҕы ырааһыйаҕа тохтоон кэбиинэм иһигэр хоннум. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, оттуур сирбэр төннөн өтөхпөр кэллим. Суос бэринэн, көхсүбүн этитэ-этитэ, балаҕаны өҥөйөн көрбүтүм, били оронум бүүс-бүтүн турара, малым-салым эмиэ хайдах уурбуппунан сытара. Кутаа оннун баран көрбүтүм – кинигэбин уокка бырахпыт эбиппин, кытаанах хаҕыттан аҥаар эрэ муннуга ордон хаалаахтаабыт.    Онно эрэ өйдөөбүтүм, уоппун аһаппакка буолан баран хонордуу оҥостубуппун. Хайдах эрэ кэҥииргэ дылы буолбутум. Ол да буоллар, икки түүммүн ити балаҕаҥҥа буолбакка, били, көлүкэм таһыгар баран хоммутум. Ити курдук, уйулҕа хамсыыр амырыын кутталын онно эппинэн-хааммынан билэн турабын. Бииргэ оттоһор дьоммор, биллэн турар, тугу даҕаны кэпсээбэтэҕим.   Баһылай С., Чурапчы.   Сиэммэт эт      Биир эр бэрдэ убаһатын өлөрөн астыы-үөллүү сылдьыбыт. Ол сырыттаҕына, халлаан оройуттан аарыма суор супту сурулаан түһэн, бэрт намыһаҕынан эргийэ көппүт. Араастаан саҥара-саҥара, арахпакка буулаабыт. Идэһэлээх киһи дьээбэлэн­нэ­ҕим буолан, убаһатын куһа­ҕа­нын быһа баттаабыт, “маны сиэ” диэн баран үөһэ кыыраппыт. Суор бэрт куһаҕаннык саҥаран баран тус арҕаа диэки түһэ турбут.    Итинтэн ыла үгүс күн-дьыл ааспыт. Биирдэ биир аарыма кырдьаҕаһы кытта, били, убаһа өлөрбүт киһибит ыраах айаҥҥа турбуттар. Хаһыс эрэ күннэригэр ыкса киэһэ кыра алаас ыалыгар хонон ааһаары киирбиттэр. Дьиэлээхтэр оҕото-уруута суох хаар маҥан баттахтаах оҕонньордоох эмээхсин эбиттэр. Үс кырдьаҕас тапсан кэпсэппиттэр. Тоҕо эрэ дьиэлээх кырдьаҕас эдэр киһини уоттааҕынан өтөрү-батары көрүтэлиир, субу-субу көхсүн этиппэхтиир. Ол аайы эдэр киһи этин сааһа аһыллан ылаттыыр, төбөтө сыыгыныыр.    Киэһээҥҥи аһылык буолар. Айанньыт оҕонньорго мас тэриэлкэҕэ сыалаах эт ууруллар. Эдэр киһи тэриэлкэтин ортотугар сылгы куһаҕана бэриллэр. Эдэр киһи, соһуйан, ойон турар, барыах-кэлиэх сирин булбат буолуор диэри кыыһырар. Онуоха дьиэлээх кырдьаҕас: “Сэттэ сыллааҕыта эстэн-быстан истэхпинэ, эн идэһэ астыы сылдьан, маннык этинэн сыҥалаабыккар улаханнык хомойбутум. Бэйэҥ аһаабат аһыҥ эбит буолбат дуо? Чэ, ити хааллын. Билигин эн эдэргин. Кыылы-сүөлү мээнэ тыыппат, оту-маһы алдьаппат буол”, – диэбит. Инньэ диэн баран, хаҥас диэкиттэн тэриэлкэни өрөһөлүү сыалаах эти аҕалан биэрбит. Улуу ойуун үөрэҕэ итинник буолар.   Көмүс иччитэ      Оччолорго мин биир дуу, икки дуу ыйдаах, оттон убайым 3 саастаах эбиппит. Ол күн аҕам бултуу барбыт. Ийэм дьиэтин-уотун хомуйан баран, утуйардыы сыппыт. Арай, ол сыттаҕына, аһыыр хоско торуоска тыаһа иһиллибит, онтон хааман кэлэн хос диэки чугаһаабыт. Ийэм кутталыттан кыайан хаһыытаабатах даҕаны. Хос аана арыллыбыт даҕаны, ким киирэрэ көстүбэт үһү. Оннук биэс мүнүүтэ устата туох да тыаһаабатах. Онтон ыскаап аана эмискэ арыллыбыт уонна ол ыскаабын аана тыаһаа да тыаһаа буолбут.    Ийэм хамсыыр да, куотар да кыаҕа суох буолбут. Ол олордоҕуна, ааны ким эрэ тоҥсуйар тыаһа иһиллибит. Дьэ, онно ийэм сарылаан тоҕо барбыт. Онтуката аҕам ыалдьан, төттөрү киирэн кэлбит. Тоҥсуйа туран, ийэм сарылыырын истэн, хос түннүгэр тиийэн улахан маһынан түннүгү алдьаппыт, киирэн кэлэн тута уоту холбообут.    Сарсыныгар ол ыскаабы сыҕарытан, муостатын алдьатан көрбүттэрэ – мөһөөччүктээх көмүс манньыаттар сыталлар үһү. Ити дьиэҕэ былыр баай кырдьаҕас олоро сылдьан, өлүөн иннинэ көмүһүн муоста анныгар кистээбит эбит. Онтун ирдэһэ дууһата кэлэ сылдьыбыт буолуон сөп. Дьонум ол көмүстэри түмэлгэ биэрбиттэрэ. Ол дьиэттэн тута көспүттэрэ.   Мас буораппыта        Оҕо сылдьан Сэмэн диэн бэрт дьикти киһини көрөр этим. Бу киһи муодата диэн, туох да сылтаҕа суох күлэн алларастыыра. Ардыгар кыы­һыр­даҕына, ыйылаан, ырдьыгынаан дьону куттуура. Бу киһи туохтан маннык буолбутун туһунан биир дьикти түбэлтэни эһэм кэпсээн турардаах.    Бадаҕа, 70-с сыллар ортолоро үһү. Эһэм аах алтыа-сэттиэ буолан мас кэрдэ тыаҕа тахсыбыттар. Ол биригээдэҕэ Сэмэн баара үһү. Оччолорго, эһэм этэринии, кэм киһи курдук киһи эбитэ үһү. Арай тыла-өһө оттомо, олоҕо суоҕунан дьону сылатар эбит. Биригээдэ дэлээнэҕэ биир чорбойор маһы хаалларбакка тигинэччи үлэлээбит. Үксэ эдэр мас буолан, үлэтэ быыччык соҕус буолбут. Эһэм титириктэри-үөдэннэри тоҕо солоон иһэн, биир эриллэҕэс тииккэ кэтиллэ биэрбит. Тиит мас суона, хатырыга халыҥа, чахчы, аарыма кырдьаҕас эбит. Эһэм санаата буолбакка, тиити кэрдэ барбатах, тумнан ааспыт.    Онно Сэмэн мутук солооччунан сылдьыбыт. Үлэтин быыһыгар эһэм оҕонньор хаарыан маһы халты көрөн хаалларбытын сөбүлээбэтэх. “Хайа, Сиидэр, салынныҥ дуу, тоҕо арыылаан хааллардыҥ? Кыайыа суоххун дуо?”– дии-дии, бэлэһинэн күлбүт. “Ээ, көрбөккүн дуо, таах эмэх, иһэ көҥдөй буолуо”, – диэн эһэм уҕарыта сатаабыт. Оччолооҕу истэн баран, Сэмэн киһиргэс муҥутаан: “Ээ, хаалары саҥарыма, ханна баар эмэҕи көрөн этэҕин. Аҕал эрэ сэпкин, мин начаас суулларыам”, – диэбит да, биир-биэс тыла суох эһэм “дружбатын” сулбу тардан ылан собуоттаабыт. Ол да гыннар ийэ-хара көлөһүнэ тахсыар диэри мадьыктаспыт. Аарыма тиит быһа эрбэммит сиринэн харах уутун санатан, дабархай бөҕө сыыйылла тохтубут.    Кэмниэ кэнэҕэс суон мас, ынчыктыырдыы сүр иччилээхтик хаахынаабыт, хойуу лабаалара адаарыйан, аа-дьуо сууллан “күр” гыммыт. Сэмэн, дьэ, дьолломмуттуу: “Кэһэйдиҥ дуо, суулуннуҥ дуо, хара буору уоптуҥ ини...” – дии-дии, мэктиэтигэр, тэйиэккэлии-тэйиэккэлии, дьонун тула холоруктаабыт. Саастаах өттүлэрэ, Сэмэн бу быһыытын сөбүлээбэтэхтэрин биллэрэн, көхсүлэрин этиппиттэр. Онтон Соппуруон: “Бастаан эрбээн хайыт, ол кэннэ кыайдым диэр”, – диэбит.    Сэмэн, ону эрэ кэтэһэн турбуттуу, сүгэтин көрдүү ыстаммыт. Сол күнү быһа тиитин кытта астаспыт. Кыһыытыттан кыланан ыла-ыла хайытан сордоммут. Тиһэҕин хайытарыгар эттэнэн-эллэнэн холуун сүгэ кытта буорайбыт. Уочараттаах өрө көтөҕүллүүтүгэр төбөтө төлө баран, көтөн кыырайбыт да, Сэмэн хортуустаах оройун көрдө-көрбүтүнэн түспүт. Ону кытта орулуур саҥа ойууру толорбут, ой дуорааннанан ордук күүһүрбүт. Быһата, оонньообута, олустаабыта оройугар охсуллубут.    Эһэм аах, киһилэрин тиэйбитинэн, ол күн дэриэбинэҕэ киирбиттэр. Ол кэннэ Сэмэн, син өр ыарыыланан бэттэх кэлбит эрээри, оттомо суоҕа ордук бэргээбит үһү. Дэлэтигэр “иччилээх маһы кытта мадьыктаһан мас акаары буолбут” диэхтэрэ дуо. Дьиҥэ, мас оруола кыра, өй сыппаҕа ордук буолуо да буоллар, сатаммат-кыаллыбат идэтинэн абааһыга, иччигэ күтүрэннэҕэ.   Миитэрэй Уйбаныап.
kyym.ru сайтан