Килиимэт бүтүн аан дойду үрдүнэн сылыйан иһэр. Тороху (кабан), күүдээх (крот) курдук соҕурууҥҥу кыыллар өрөспүүбүлүкэбит соҕуруу улуустарыгар биллэр буолан эрэллэр. Кэнники сылларга урут биһиги кылгас сайыннаах кыраайбытыгар көстүбэтэх соҕурууҥҥу дойду 300-чэ (!) араас көтөрө (ол иһигэр пеликаннар, фламинголар) сайылыы кэлэр буолбутун орнитологтар бэлиэтииллэр. Олортон токур кутан – фламинго – туспа миэстэни ылар.        Урут даҕаны бу көтөр биһиги дойдубутугар кэлэр эбит. Ол курдук, өссө 1950-с, 1970-с, 1980-с, 1990-с сылларга фламинголары Саха сиригэр көрбүттэрин туһунан кырдьаҕастар ахталлар.    Көтөрдөрү үөрэтэр учуонайдар токур кутаны Арассыыйаҕа элбэх сиргэ көрүөххэ сөбүн бэлиэтииллэр. Ол курдук, кинини киин Арассыыйаҕа Волга өрүс сүнньүнэн, Калмыкияҕа, Краснодар, Ставрополь кыраайдарыгар, Дагестаҥҥа көрүөххэ сөп.    Токур кутан Сибиир нэ­лэһийэр киэҥ иэнин устун эмиэ айанныыр. Ол курдук, фламинго Алтаайга, Ураалга, Красноярскай кыраайга, Приморьеҕа, Омскай, Томскай, Новосибирскай, Иркутскай уобаластарга көстөн ааһар. Саха сиригэр дэҥ кэриэтэ кэлэр. Арассыыйаҕа сайын биллэн ааһар бу эриэккэс көтөрдөр аһара ырааппакка эрэ Ираҥҥа, Туркменияҕа биитэр Азербайджаҥҥа кыстыыллар.    Токур кутан туһунан биир маннык кэпсээн баар. 1990-с сыллар бүтүүлэригэр этэ. Алтынньы ортото. Хаар түһэ турара. Хоту Өлөөн диэкиттэн Марха өрүһүнэн (Ньурба улууһа) 3 фламинго көтөн испиттэрэ. Сылайан, сынньана түһээри, кыдьымахтаах өрүс кытылыгар тохтообуттара. Ону тииҥнии сылдьар эдэр уолаттар түбэһэ түһэн көрбүттэрэ. Үөмэн киирэн, биирдэрин ытан ылбыттара. Икки орпут фламинго соҕуруу көтөн даллаахтаһа турбуттара.    Бултаабыт уолаттар попугай курдук токур тумустаах дьикти туруйаны фламинго эбит диэн таайбыттара. Аҕыйах хонон баран Ленскэй куорат таһыгар, Өлүөнэ өрүскэ, ойбон аттыгар икки тоҥмут токур кутаны булбуттара. Ол туһунан оччолорго «Кэскил» хаһыат суруйан турар.    Соторутааҕыта Ньурба улууһугар сылгыһыттар токур кутаны туттулар. Ол көтөрү “Орто Дойду” зоопаркаҕа биэрдилэр. Фламингоны “Марха” диэн ааттаатылар. Марха этэҥҥэ кыстыырыгар, Саха сиригэр бастакынан уһун кыһыны туораабыт токур кутан аатын ыларыгар баҕарыаҕыҥ.   Максим Васильевич Ксенфонтов, норуот үөрэҕириитин туйгуна.   Харах уута – көҕүллээхтэр        Урут бу эҥээр улахан уу суох буолара. Ити билигин улахан күөл буолан дьалкыһыйа сытар Эбэ ат сүүрдэр, ыһыах ыһыллар алааһа этэ. Уута илин эрэ баһыгар баара. Биһиги онно сытарбыт.    1982 сыллаахха биһиги сааскы куска эмиэ эбэ илин баһыгар сыппыппыт. Хаһыабыт даҕаны. Оччолорго билиҥҥи курдук сааһыт дэлэйэ суох буолан, кус да баар буолара.    Арай, биир сарсыарда нуктуу олорон өйдөөн иһиттэхпинэ, ханна эрэ үөһэ моргуор бөҕө буолла. Бастаан утаа, уубар аҥаарыйан, ыттар моргуһаллар диэн иһиттим. Онтон өйдөөн-дьүүллээн истибитим, мороду үөрэ саҥарар эбит. Мороду биһиги эҥээр букатын биллибэт буолбут, мэлийбит көтөр этэ. Дьэ, оччолооҕу истэн баран олоруллуо дуо, дьоммун уһугуннартаатым, бэлэмнэнии буолла.    Эмискэ үлүгэр дурдабыт үрдүнэн кынат тыаһа супту сурулаан кэллэ даҕаны, түөрт уонча үөрдээх мороду кэлэн үөспүт бэтэрээ өттүгэр түһүнэн кэбистэ. Кылгас кэмҥэ айылҕа бүттүүнэ иһийэргэ дылы гынан баран, эмискэ “урут-урут” диэн саҥанан туола түстэ. Күөл үрдэ бүтүннүү үллэҥнэс буолла уонна “урут” үөһэ “урут” бөҕөтө буолла.    Биһиги саабытын санныбытыгар ыкса тардан, чыыбыспытын бигээн баран кэтэһэн олоробут. Мороду бастаан ууга түһэн баран, ыһыллан хаалар, онтон сотору буолан баран, сутурук курдук чөмөхтөһө түһэр майгылаах көтөр. Ону билэбит. Онон чөмөхтөһөллөрүн кэтэһэбит. Өссө биһиги дьолбутугар диэххэ дуу, кыылларбыт охсуһуулаах кыыллар буолан биэрдилэр. Уу биир кэм өрө ытылла олорор.    Уон хас мүнүүтэ ааһыыта арҕам-тарҕам түспүт кустарбыт охсуһа-охсуһа чөмөхтөһөн бардылар. Онтон тоҕоостоох түгэн көстүбүтүгэр мин “чэ!” диэн хамаандалыырбын кытта, түөрт саа чыыбыһын тоҕо тардан кэбистибит. Дьээ-ии, ытан битийии буолла. Итинтэн көтөллөр, мантан көтөллөр. Биһиги төбөбүт лэкээриҥнэс, саабыт уоһа күөрэҥнэс. Сомуокпутун төтөлө суох тарт да тарт.    Ол гынан баран ити үлү­гэр­дээх “сэрии” кэнниттэн биир даҕаны кус хаалбата. Бары көтөн бардылар. Бэл, түү бур­ҕайбатах. Үйэлээх сааспар саанан ыттым ини, ыппатым ини гынан баран, итинник сыыспыппын отой өйдөөбөппүн. Санаан көрүҥ ээ. Түөрт киһи төһөлөөх элбэхтэ ыппыппыт буолуой? Ол үрдүнэн, саатар, биири да сатыылаппатыбыт. Кыһыы-аба бөҕөтө буолан сиргэ силлээтибит.    Арай ол курдук сири-буору кымыстыы олордохпутуна, иннибитигэр хантан кэлбитэ биллибэккэ, уон икки үөрдээх көҕүллээх кэлэн түһүнэн кэбистэ. Барыларын ылбыппыт.    Дьэ, ити курдук булка эҥин араас барыта буолааччы. Түөрт уонча үөрдээх мородуну түөрт буолан сэриилээн баран мэлийдэхпит ити. Хата, харахпыт уутун уон икки көҕүллээҕинэн соттубуппут.   Арҕахха      1980-1990 сс. илин эҥээр улуустарга кураан дьыллар буоланнар, от аанньа үүммэтэҕэ. Онон биһиги атын, өлгөм үүнүүлээх улуустарга, баран оттуурбут. Мин Горнайынан, Кэбээйинэн сылдьыбытым. Мантан хас эмэ тыраахтарынан субуруһан баран сайыны быһа оттуурбут. Онтон пириэстиирбит уонна кыстык хаар түһээтин кытта, онтубутун кыһыны быһа тиэйэрбит.    Айан-сырыы уустук буолара. Суолга араас быһылаан да тахсара. Өҥүрүк куйааска, кыһыҥҥы тымныыга буһары-хатары, тоҥору аахса да барыллыбат курдуга. Айаммыт наар үрэх баһа, кута-маар сирдэринэн буолара. Оттон онно сылдьан алдьаннахха-кээһэннэххэ, хантан да көмө эрэйбэккин. Бэйэҥ сатабылгынан, өйгүнэн сылдьаҕын. Бу барыта, баччаҕа кэлэн олорон санаатахха, чэпчэки курдук. Оттон оччолорго аанньалаах суол да суоҕа.    Мин Горнай Маҕараһыгар наар сылдьар оҕонньордоох этим. Дэриэбинэттэн тэйиччи соҕус туспа олороро. Биир оннук күһүҥҥү сырыыбар оҕонньорбор киирбитим, кырдьаҕаһым ону-маны кэпсэтэн баран, “киһилээхпин” диэтэ. Мин өйдөөбөтүм эрээри, тугу даҕаны саҥарбатым. Оҕонньорум ытык кырдьаҕас этэ. Үгүһү билэр-көрөр, адьас айылҕа киһитэ, сир түннүгэ кырдьаҕас.    Сарсыныгар хонон турбуппут кэннэ оҕонньорум ханна эрэ бараары тэринэн киирэн барда. Мин эмиэ хомуннум. Ол сылдьан кырдьаҕаһым туттарыттан-хаптарыттан, тэринэриттэн сылыктаан, эһэҕэ баран эрэрбитим сэрэйдим. Көр эрэ, бу хомунарбыт, айаннаан тиийэрбит тухары оҕонньорум эһэни “киһиттэн” атыннык ааттаабата ээ.    Балай да хааман сис тыаҕа кэллибит. Тыаны өрө дабайан тахсан иһэн көрбүппүт, туох эрэ хаарынан саба бүрүллэн сытарыттан итии тыын бургучуйар. Дьэ, кэллибит.    Бүө мас быстан арҕах аанын бүөлүү астыбыт, кырдьаҕаһы уһугуннардыбыт. Мин улахан булка аан бастаан сылдьар буолан, хайдах эрэ саллабын. Сотору буолан баран, арҕах иһигэр кырдьаҕас курдьугунуура иһилиннэ, иһирдьэ туох эрэ булумахтаныы буолла да, эмискэ тас бүрүөһүнүн тоҕо анньан, эһэбит түөһүн тылыгар диэри былтас гына түстэ. Мин ытан хабылыннардым. Кырдьаҕаһым налыс гынан баран, төттөрү сурулаан арҕах иһигэр түһэн хаалла. Бүттэ. Оҕонньорум быа-туһах бэлэмнээн биэрдэ. Мин, эдэр киһи, тайҕа суруллубатах сокуонунан, иһирдьэ сыыллан киирдим.    Хабыс-хараҥаҕа булумахтанан киирэн, быабын-туһахпын бэлэмнээн баран, кырдьаҕаспын баайа олорон, хайдах эрэ иэним кэдэҥнээн ылла. Этим сааһа арыллан “дьар” гына түстэ. Сэрэниин-сэрэнэн хаҥас диэки хайыспытым, доҕоор, арай мин диэки сүр сытыы уоттаах икки харах көрүөҕүнэн-көрөн баран олорор эбит. Эбиитин көхсө курдьугунуур. “Дьэ, бүттүм. Киһи аатыттан аастым”, – дии санаатым.    Онтон эбэтэр киһи буолабын, эбэтэр кии буолабын диэн, симмэр түһэн, арҕах аанынан илиибин уунан, оҕонньорбуттан саабын көрдөөтүм. Кэтэспит санаабар, оҕонньорум саабын аҕалан быстыбата. Кэмниэ кэнэҕэс абыраллаах саабын илиибэр ылан, кыҥыы-хайыы барбакка, икки уот икки ардынан көрөн баран, чыыбыспын тардан кэбистим. Онно эрэ “һуу” диэбитим.    Ити курдук биирдэ өлөр өлүү айаҕыттан төлө көтөн турабын.   Афанасий Монастырев, бар дьоҥҥобиллэринэн, Улахан Көтөр кэпсээннэрин сурукка тиспитин Альберт Капрынов суруйда.
kyym.ru сайтан