«Сэрии буолаары аҕай турдаҕына, ол эбэтэр ааспыт үйэ түөрт уонус сылларыгар, икки буолан сүллүүкүнү иһиллээбиттээхпит», – диэн Сэмэн Дьөгүөрэбис кэпсиир.          Уончаларын ааспыт икки уол хас да күнү быһа бэлэмнэнэн, оҥостон баран, кыһын бытарҕан тымныыга эргэ таба тэллэх, куобах суорҕан, таҥас-сап бөҕөнү бэлэмнэнэн тиийэн сүллүүкүнү маныырга быһаарыммыттар. Дьиэлэриттэн чугас көлүйэни өҥөйө турар эргэ балаҕан сэмнэҕэр киирэн, эрдэттэн быһаарыммыт дьон быһыытынан, туох да саҥата-иҥэтэ суох олорунан кэбиспиттэр. Суорҕаннарын ыбылы бүрүммүттэр.    Чаас аҥаара холобурдаах олорбуттарын кэннэ, тымныы обургу ыбылы ылан, оҕолору тулутан олордоруттан аһарбыт. Сэмэнчик, «хайа хайыыбыт, дьиэлиибит дуо?» диэн ыйытан эрдэҕинэ, уола эмискэ ньыкыс гыммыт. Саҥарбатах. Чочумча иһийэн олорбохтообуттар. Сэмэнчик адьас тулуйарыттан ааһан, уолун эмиэ имнэнэн барбыт.    Дьиэлээн иһэн, тугу истибиттэрин кэпсэппиттэр. Сэмэнчик тугу да истибэтэх эбит буоллаҕына, сэһэн хаата Чоочой ону-маны бары истибит эбит. Ол курдук, иһиттэҕинэ, дьаам суолун устун аттаах дьон бөҕө тус арҕаа диэки көтүтэн ааһар тыастара иһиллибит. Хаһыылара-ыһыылара, хамаандалара субу доргуйар, аттарын туйаҕын тыаһа чыбыргыыр, ол быыһыгар оҕо-дьахтар ытыыр-суланар саҥата баарга дылы үһү. Хантан эрэ хоҥсуолаах дьахтар куолаһа, «дьээ, эбэтээ, саҕаланна эбээт, иэдээн иэнигийиитэ...» дии-дии, иэрийэ-иэрийэ киһи куйахата күүрүөн курдук күлэн чачыгыраабыт. Чоочой ону олус болҕойон истэн олордоҕуна, эмискэ, төбөтүгэр ханнык эрэ улахан чыычаах чыыбыгыраабытынан көтөн кэлэн олорунан кэбиспит. Уонна чырыптыы-чырыптыы уол төбөтүн тоҥсуйбахтаан ылбыт, саҥата сылгы чыычааҕар майгынныыр курдук эрээри, арыый ыйааһыннаах, ыарахан курдук үһү. Онтон ким эрэ уолга туһаайан: «Хара сордоох, болҕойон иһит эрэ...» – дии-дии туох эрэ олус боччумнааҕы кэпсээн эрдэҕинэ, Сэмэнчик анньыалаан, саҥаран үргүтэн кэбиспит. Сэмэнчик тугу да истибэтим диирин, Чоочойо итэҕэйбэтэх. «Итиччэ улахан айдааны киһи хайдах да истиэхтээх этэ» диэн тойоннообут.    Ол дьыл сайыныгар сэрии саҕаламмыта. Киһи чулуута барыта арҕаа баран уһун уҥуоҕа урусхалламмыта. Чоочой дьоно хоргуйан өлбүттэрэ, уол бэйэтэ оройуон киинигэр интэринээккэ ыытыллыбыта, эһиилигэр «төбөтүнэн ыалдьан өллө» диэн сурах иһиллибитэ.    Сэмэн Дьөгүөрэбис билигин аҕыс уонун ааспыта быданнаата эрээри, ол кэнниттэн сүллүүкүнү иһиллээн көрө илик. Былыр үйэҕэ суох буолбут доҕорун Чоочойу саныыр, “аны, ону-маны истэн кэбиһиэм” диэн куттанар.   Абааһы хардаҕаһа        Бөһүөлэк арҕаа эҥээригэр ойдом олорор ыаллар табыллыбатылар. Ааспыт нэдиэлэҕэ Талкы оҕонньор, бэрт доруобай, күүс-кыах бөҕө киһи, мас хайыта туран эмискэ сүрэҕэ тохтоон өлөн хаалбыта. Иллэрээ күн кинилэри кытта силлиһэ кэриэтэ олорор Күөгэлэптэр диэн ыаллар тигинэччи оттуллан турар оһохторо сууллан, оһох иннигэр тугу эрэ иистэммитэ буолан букунаһа олорбут түөһэйбит эбэлэрэ эмээхсин оһоххо баттатан, дьиэлэрэ умайа сыһан атыыр айдаан. Маныаха эбии, бөһүөлэккэ «арҕаа ыаллар тастарыгар түүн ханнык эрэ күлүк курдук киһи баарын көрбүттэр үһү» диэн сурахтар тарҕаннылар.    Сэмэн Бөтүрүөбүс, оскуола учуутала, үлэтиттэн кэлэн чэйдии олордоҕуна кыра уола уончалаах Мииккэ таһырдьаттан мас көтөҕөн киллэрэн оһох иннигэр быраҕан лүһүгүрэттэ уонна: «Аҕаа, Буратино курдук саҥарар мас баар эбит, мас хайыта туран сүгэнэн охсубуппар «айак-каа!» диэн хаһыытаата, Буратино оҥоробут дуо, – диэн кэпсээннээх буолла. Сэмэн Бөтүрүөбүс күллэ, «обургу, ону-маны кэпсээн, оҕом фантазиялаах киһи буолууһу». Сотору Мииккэҕэ табаарыстара кэллилэр, оҕолор оонньуу ыстаннылар. Ити кэмҥэ, оһох иннигэр кыстана сыппыт мас хаара ууллан, ирэн барда.    Сэмэн бүгүҥҥү хаһыаты туппутунан дьыбааҥҥа сытан эрдэҕинэ, дьиэтин иһигэр аһыы буруо сыта билиннэ. Соторутааҕыта кэккэлэһэ олорор ыалларын дьиэтэ умайбыт киһи быһыытынан, дьиксиммит дьиэлээх тойон сытырҕалаабытынан сүүрэн тахсан ону-маны өҥөҥнөөтө да, буруолуу сытар тугу да булбата. Арай, уола киллэрбит ма´ын быыһыгар таһа кэриэрбит хардаҕас баарын булан көрдө. Олус улахан мас эбит, уола кыайан хайыппатах. «Ама, ыалларым умайбыт дьиэлэриттэн кэлбитэ буолуо дуо?» – дии саныы-саныы Сэмэн Бөтүрүөбүс маһы сирийэн көрдө. Дьиктиргээтэ. Мас төһө да тас өттө кыратык кэриэрбитин иһин, бэйэтэ ис-хаан хараҥа өҥнөөх дьикти мас эбит. Тиит быһыылаах. Урут да, хойут да хайыта сатаан сүгэнэн охсуолаабыт суоллар бааллар. Таастыйа хаппыт маска, онуоха эбии, мыраамар таас курдук эрийэ-буруйа барар ойуулар, туох эрэ дьикти сурааһыннар, ойуулар баар курдуктар (таһыттан уруһуйдааһын буолбакка, ис иһиттэн). Хардаҕаһы таҥнары өҥөйөн туран, Сэмэн Бөтүрүөбүс тоҕо эрэ ис иһиттэн этин сааһа аһыллан, куйахата үмүрүтэ тыытан, куттанан кэллэ. Чэ бэйи, сытан эрдин, оһох оттуллара чугаһаата.    Сэмэн Бөтүрүөбүс хоһугар төннөн киирэн эмиэ сытан эрдэҕинэ, көрүдүөргэ ким эрэ олус күүскэ муостаны атаҕынан тибигирэтэн лиһийдэ. Нууччалыы билээскэлээн үҥкүүлүүр курдук. Иһит-хомуос, остуол-устуул барыта өрө салҕаластыы-ыстаҥалыы түстэ. Дьиэлээх тойон хоһуттан ойон тахсан таһырдьаттан ким да киирэн үҥкүүлүү сылдьыбатын көрдө уонна туох да эппиэтэ-бирибиэтэ суох били хара хардаҕаһы харбаан ылан аанынан таһырдьа кыыратта. Куттаммыт-долгуйбут санаатыгар эбитэ дуу, маһа таһырдьа элээрэн иһэн кылана дуу, часкыйа дуу хаалла. Сэмэн «айабыын, бу туохха-туохха түбэстим, ама, иирээри гыннаҕым дуу» диэн төбөтүн мускунна, өрүтэ уһуутаамахтаата. Өйүгэр быйыл кыһын мас кэрдээччи нуучча дьоно үүтээннэрэ умайан үлүйэн өлбүттэрэ, Талкы оҕонньор мас хайыта туран охтубута, ыалларын дьиэтэ умайбыта барыта ити хардаҕаһы кытта туох эрэ быстыспат ситимнээх буолан өйүгэр дьэргэлгэннии элэҥнээтэ. Балай эмэ тэпсэҥнээн, арыый холкутуйан баран, “ити хардаҕас, айыы да, абааһы да маһа буолбутун иһин, дьиэм тиэргэнигэр сытара табыгаһа суох эбит” диэн түмүккэ кэллэ. Илдьэн ханна эрэ ыраах быраҕарга быһаарынна.    Таҥнан таһырдьа тахсыбыта – хаар түһэн үллүктүүр, ыкса сытар күөлгэ муус ыла сылдьар дьон саҥалара аймалаһар, дьиэ таһыгар оҕолор хаарынан быраҕаттаһан сырсыакалаһаллар. Сып-сырдык, ип-ичигэс. Сэмэн тута өйө дьайҕара-ырааһыра түстэ, куттаммыта ааста. «Аата сүрүн, кыра оҕоҕо дылы дьаабылана сырыттаҕым» диэн сонньуйа саныы-саныы хардаҕаһын хаартан ороон ылан эргэ куулга симнэ, иһигэр икки кирпииччэни уган баран хам баайда. Ол кэнниттэн, дьон хараҕар көстүбэккэ буола сатыы-сатыы, күөлгэ киирэн соторутааҕыта муус ылыллыбыт чардаатыгар кууллаах хардаҕаһын тимирдэн кэбистэ. * * *    Эһиилигэр саас муус ууллубутун кэннэ Арыылаах бөһүөлэгин олохтоохторо баар-суох күөллэрин – Эбэлэрин – собото-мундута барыта өлөн өрөҕөтүнэн үөһэ дагдайан тахсыбытын көрөн айманнылар. «Ракета ступена түспүт буолуохтаах», «ханна эрэ сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэрии...» эҥин диэн сурахтар тарҕаннылар. Бөһүөлэк актыбыыстара мунньахха этии киллэрэн ханна эрэ ыраах Дьокуускайга баар экологтарга, санэпидстанцияларга, Ил Түмэҥҥэ сурук суруйдулар. Сэмэн Бөтүрүөбүс ити сурахтары истэ сылдьан сүрэҕэр ыттарда, ити дьыалаҕа бэйэтин быһаччы буруйдааҕынан ааҕынна уонна «аны ким эрэ көрбүтэ буолуо» диэн куттанан кутуйах иинин кэҥэттэ. Ол онон хаалла.    Кэлин бэйэтэ кистээн кэпсээбитинэн, халлаан лаппа сылыйбытын кэннэ, бэс ыйыгар, Сэмэн күөлгэ матассыыкылынан уу баһа киирэ сылдьан, били хардаҕаһа туох да буолбатаҕын курдук куулуттан босхолонон далаһа таһыгар ууга устан дагдаҥныы сылдьарын көрөн уҥуоҕа хамсыар диэри куттаммыт. Кини бу сырыыга маһын хостоон таһааран бөһүөлэк аттынан ааһар тыраассаҕа хонон турар айан массыыналарын бырысыабыгар быраҕан кэбиспит.    Абааһы хардаҕаһа ол кэнниттэн ханна тиийбитэ биллибэт. Арай, Сэмэн Бөтүрүөбүс хардаҕаһын бырахтаҕын сарсыныгар дуу, өйүүнүгэр дуу «тыраассаҕа массыына түҥнэстибит, дьон дэҥнэммиттэр” диэн сурах иһиллибит. Баҕар, атын массыына буолуо.    Ити быһылаан буолбута хаһыс да сыла буолла. Сэмэн билигин Дьокуускайга балыыһаҕа көрдөрүнэ сылдьар буолуохтаах. Икки илиитигэр бэрт дьикти ымынахтыҥы баас тахсан баран үтүөрбэтэҕэ хаһыс да сыла буолла. Уҥуоҕар диэри дьөлө сиэн илиитэ суох оҥорон эрэр дииллэр. Диагноһын ханнык да быраас кыайан туруорбат үһү.   Иччилээх күөлгэ        Хаһан эрэ, өрдөөҕүтэ, ыаллаһа сытар улуус биир түгэх нэһилиэгэр олохтоох уолаттары кытта кустаһа сылдьыбыттааҕым. Кустуур сирбит чугаһыгар Хараҥаччылаах диэн күөл баара.      Сытар сирэ түҥкэтэҕинэн, уута тымныытынан уонна хараҥатынан, үрдүгэр күнү-ыйы күлүктээн лүҥкүрэн турар мастара баараҕайдарынан киһи кутун-сүрүн баттыыр ураты күөл этэ. Маныаха эбии олус дириҥ үһү. Былыр, уон биэс миэтэрэлээх быаны түһэрэн көрөн баран, түгэҕин булбатахтар. Кырдьык, Хараҥаччылаах күөлэ атын саха алаастарыгар-сыһыыларыгар баар күн уота үҥкүүлүүр күлүмүрдүүр уулаах көлүкэчээн күөллэригэр майгыннаабат этэ. Арааһа, сир сиигэ хайдыбытыгар дуу, сиҥнибитигэр дуу үөскээбит буолуон сөп курдуга. Күөл үрдүнэн ааһан иһэн (суолбут онон ааһар), хап-хара уу түгэҕиттэн уһун уу отторо куоҕаҥнаһан-долгуҥнаһан көстөллөрүн көрө-көрө киһи иэнэ кэдэҥниирэ, мэйиитэ эргийэрэ. Бииргэ кустуур эдэр уолаттарым ол күөл таһыгар кэллилэр да сибигинэһэр аакка баралларын, дьаарханалларын бэлиэтии көрбүтүм. Туохтан куттаналларын ыйыталаспыппар, манныгы кэпсээбиттэрэ...    60-с сыллар ортолоругар нэһилиэктэригэр биир эдэр киһи аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн баран, «биһиги, мотуруостар...», «Биһиэхэ, Тиихэй акыйааҥҥа...» диэн улаханнык «өҥнөнө», кэрэхсэнэ сылдьыбыт. Нэһилиэгин күөллэрин-үрэхтэрин барытын, «бу диэхтээн уу аатырыа дуо, оннооҕор буолуох акыйааннары-муоралары көрүллүбүтэ» дии-дии, саамай кэҥиир сирдэринэн харбаан туораталаабыт. Ууһутунан дьон бөҕөнү сөхтөрбүт.    Биирдэ, ууһут уоллаах (аатын ким эрэ диэбиттэрэ да, умнубуппун) ханна эрэ ыраах баһаар турбутун умуруора баран иһэн Хараҥаччылаах күөлүн таба хаампыттар. Мотуруостара, куолутунан, «бу күөлү хайдах баччааҥҥа диэри билбэтэхпиний, дьэ, хайаан да харбаан туораатахпына сатанар, нэһилиэгим күөллэриттэн бу эрэ хаалла» диэн тиэриллэҥнээбит. Буойан туһа суоҕун билэр буолан, ким да тохтото барбатах. Арай, уута олус тымныытын сэрэппиттэр.    Күөл, дьиҥинэн, олус улахана суох этэ. Мотуруос, үөрүйэх киһи сиэринэн,  биир кытылтан туох да тыаһа-ууһа суох чомполоон көрүөх бэтэрээ өттүгэр күөл ортотугар тиийэ охсубут. Ол иһэн, эмискэ, тимирэ-тимирэ күөрэйтэлээбит. Ойоҕоһуттан көрдөхтөрүнэ, уолларын ким эрэ аллараттан тута сылдьан уу анныгар тардан киллэрэ-киллэрэ таһаарарын, оонньуурун курдук үһү. Биир сиргэ хаста да эргийбэхтээбит, уу анныгар киирэн өр баҕайы буола-буола төлө көтөн тахсыталаабыт. Ол сылдьан: «Быыһааҥ, абырааҥ, атахпыттан үс тарбахтаах илии тута сылдьар!» – диэн хаһыытыыра үһү. Кытылга хаалбыт уолаттар куттанан, дьөрү, хамсаан да көрбөтөхтөр. Кинини быыһаабыта буолан илэ-бодо абааһыга киирэн былдьатар баҕалаах киһи көстүбэтэх. Сотору уоллара сүтэн хаалбыт. Сарсыныгар, уолу хостообуттар. Онно «бэрбээкэйигэр киһи илиитинэн туппутун курдук көҕөрбүт суол баарын булбуттар» диэн сүрдээх-кэптээх сурахтар тарҕаммыттар. Ону көрөн турбут суох, бука, кэпсээн дэгэтэ, үлүннэрии буолуо.    Кэлин Хараҥаччылаах эбэ иччитэ хара ыт буолан ааһан иһэр дьоҥҥо көстүбүтүн, тыы саҕа уһуннаах өлүү бил балыга буолан уу ньууругар дагдайан өрөҕөтө туртайан күҥҥэ сыламныырын, кимнээх эрэ ыттарын сарылаппытынан тутан сиэбитин эҥин туһунан бииртэн биир ынырык кэпсээннэр баар буолбуттар.     Кэлин сылдьыбыт суох, ол эрээри Хараҥаччылаах күөлэ билигин да иэнэ тымныытык килэйэн, тугу барытын таһы-быһа мэлдьэһэн лүҥкүрэн-ыаһыран сыттаҕа дии, ханна барыай...   А.Х.
kyym.ru сайтан