Киһи хаһан баҕарар санаа күүһүнэн сылдьар. Ол түмүгэр сорох санаа кулута буолан сүөдэҥниир, сорох онтон кынаттанан, кыраман үрдүккэ көтөр. Оттон санаа диэн – биир туспа дьиктилээх. Холорук курдук ытыллан киириэн эбэтэр хантан эрэ, ыраах саҕахтан, ыаһыран дуу, биитэр сырдаан дуу кэлиэн сөп. Холорук курдук да буолбатар, сааскы тыгыалас чалбах да курдук чарылаан-чурулаан, сүргэҕин өрүкүнэтэн, омуннурдан бардаҕына да көҥүлэ.        Сиимэн бачча сааһырыар диэри итини барытын бэркэ биллэҕэ, ол эрээри биирдэ эмэ, бэл, бүччүм сиргэ аллар атастарын кытта кыратык “тэп” гыннара да олорон тыл аҥаарын да быктара илик. Онуоха холооотоххо, Арыйаан атаһа аһаата, иһэ аһыйда да, хас дьахтары кытта хоонньоспутун, били, омуннаах булчут мүччүргэннээх түбэлтэлэргэ хайдах курдук быыс-хайаҕас булан, күннээн-күөнэхтээн тахсыбытын ыаһах гынар. Биир эмэ кыттыгаһа үрүүмкэтин күөрэс гыннаран баран “дьэ, эрийсиик эристиин эн баар эбиккин” диэтэҕинэ, “тимэҕэ өссө сөллөн” омуна-төлөнө уон оччонон кытыастар, онтуттан сүрдээҕин астынар.    Сиимэн итинник дэбдэтинэ кэпсииллэрин сөбүлээбэтэр да, “астара” бүтүөр диэри тулуйан олорорго тиийэр. Хата, үөрүөх быатыгар, Арыйаантан ордук араллааннаах арамаантыкалаах атас аҕыйаҕыттан, киһи курданарыттан аллараа өттүнээҕи тиэмэни тэнитэн кэпсээччи кэмчититтэн да буолуо, кылгас кэмҥэ күүдэпчилэммит төлөннөрө сөҕүөрүйэр.    Дьаабалыҥ баара, тириитэ тэнийиэр диэри кэпсиир ээт, төһөтө кырдьыга, хаччата уу-хаар эбитэ буолла? Ити гынан баран кэпсээнин хайа быспыт аҥаара “кээписиэннэммит, надбавкаламмыт” да буоллаҕына, эрэтиҥ сырыыны сылдьымалаабыт буолан тахсар. Сороҕо Сиимэн саныырыгар чугасаһан да ылардаах.    Киһи барахсан, үөн-көйүүр даҕаны ууһаары-тэнийээри олорор аналлаах. Онуоха имэҥэ-дьалыҥа суох туох да сатаммат. Уоттаах-төлөннөөх таптал, имэҥ-дьалыҥ эбиилэстэҕинэ, өссө күүһүрбүккэ дылы буолар. Ити барыта – санааттан. Баартаах, эбиитин бэркэ табыллыбыт буоллаххына, санааҥ күүһүрбэккэ ханна барыай! Оттон ол барыта, дьиҥэр, имэҥ-дьалыҥ тапталы күөртээбититтэн буолбатаҕа чахчы.    Сиимэн син элбэх дьахтары кытта таптаһан кэллэҕэ, оттон кинини кытта ыксаласпыт котокулар даҕаны билигин түспэтийэн, эбэ, хос эбэ да буолан ырааттахтара. Ханна-ханна тиийээхтээтилэр, кинини саныыллар эрэ, суох эрэ? Хаарыаны, ол кэмнэрдээҕи дьолломмут харахтарын өссө көрбүт киһи ньии! Дьэ, баар ахан этилэр тугу барытын умуннарар гына туймаардар барахсаттар. Ымсыырбыт-баҕарбыт харахтара алыптаах остуоруйаҕа кэпсэнэр аанньал киэнин курдук күүһү-күдэҕи эбэллэрэ. Икки өттүттэн оннук сэрээттээх эниэргийэ холбоһон эккэр-хааҥҥар кутулларын, ама, умнуоҥ баара дуо?! Ол эрээри таптаһыы эрэ барыта оннук күүстээх эниэргийэни биэрбэт этэ.    Көр, олоҕун аартыгар араас да барахсаттар аргыстаһан ааспыттар эбит. Ону баара, эдэригэр тэптэрэн ситэ сыаналаабакка (баҕар, кинилэр да буолуохтарын сөп), тэйитэлээн кэбиспит буолбаат. Арай сааһыран, мөлтөөн-ахсаан баран, дьэ кэлэн ахтан-санаан, арыый чэпчииргэ дылы.   Диэмбэл Сиимэ      Сиимэ Забайкальскай байыаннай уокурук Салгынтан саба түһүүгэ көмүскэнэр сэрии (ПВО) биир чааһыгар сулууспалаабыта. Былыргы, инньэ сэрии саҕанааҕы, зениткаларынан ытыалаабыта буолар дьарыктаах этилэр. Ол да иһин буолуо, чаастарыгар дьиссипилиинэ той ончу суоҕа. Саллааттар санаатахтарын аайы чугастааҕы дэриэбинэҕэ самоволкаҕа сүүрэллэрэ. Сиимэ соҕотох саха, төрүт-уус тыа ыччата буолан, нуучча уолаттарын курдук “сырыырҕаабат” этэ.    Сүүрбэ сааһын саҥардыы ааспыт, ефрейтор сыбаанньалаах саллааты тоҕо эрэ хойутатан диэмбэллээбиттэрэ. Абаккарыан быатыгар, эргэ пуорма саҥаҕа уларыйар кэмэ буолан, киирсэбэй саппыкылаах, пилоткалаах, “хыбы” гимнастеркалаах киһи Дьокуускайы булбута. Саатар, ыһыаҕы баттаспатаҕа.    Куораттара диэҥҥэ хаһан да сылдьыбатах киһи, син балай эмэ мунуо-тэниэ этэ да, дьолго, биир дойдулааҕа, убайын кытта биир кылааска үөрэммит ыччат, пуорт баксаалыгар кими эрэ атаара киирбитигэр түбэһэ түспүтэ. Инньэ гынан дойдулуур билиэтин ылан баран, куорат биир түгэҕэр олорор дьиэлээх киһитин батыспыта.    Сиимэ, Дьокуускай курдук киин куоракка маннык дьулаан көстүүлээх ыыспаҕа олоруохтара дии санаабатах буолан, улаханнык соһуйбута. Ол эрээри ити таһыттан эрэ көрүүгэ хобдох этэ – иһэ, төһө да кыараҕаһын иһин, оһуобай көстүү.    Биир дойдулааҕа Дьууруй хайа эрэ тэрилтэҕэ үлэлиир, кэргэнэ биир саастаах оҕотун көрөр эбиттэр. Хата, Сиимэ дойдулуохтаах эриэйсэтэ хойутуу соҕус буолан, дьоно өрөбүлгэ оҕолорун киниэхэ хаалларан баран, куораттаан хаалар этилэр. Инньэ гынан хайа-хайалара абыраммыттара.    Арай биир күн хоту оройуонтан, Дьууруй кэргэнин дойдутуттан, икки саастаах уоллаах, икки эдэрчи дьахтар кэлбиттэрэ. Биирдэрэ отутун лаппа ааспыт, оттон оҕолооҕо сүүрбэ биэһэ-хаһа быһыылаахтара. Саастаах дьахтар биир дойдулааҕын кэргэнигэр чугас аймах, быһата, эдьиий киһи эбит. Инньэ гынан адьас хаһаайка курдук туттар. Таиса диэн ааттаах. Кырасыабай, били, “Летят журавли” диэн киинэҕэ сүрүн дьоруойу оонньообут Татьяна Самойлова актриса курдук дьүһүннээх. Дьүөгэтэ модороон соҕус эрээри, быһыы-таһаа мааны барахсана. Аата даҕаны бэйэтигэр олус барсар – Ньургууна диэн. Уоппускаларыгар хайа эрэ куоракка, куруорка дуу, сонотуоруйга дуу  ааһан иһэр эбиттэр.    Дьаһаллаах дьахтар кэлээт даҕаны кэриэтэ Сиимэни күүлэҕэ утутарга диэн быһаара оҕуста. Дьиэ иһигэр баар улахан орону кытта бохуотунайы кинилэр обургулар баһылаатылар.    Биир субуотаҕа дьахталлар “пааркаҕа үҥкүүлүү барыахха, бу саллаат уол биһигини арыаллаатын” диэн турдулар. Дьууруй кэргэнэ, сөбүлээбэтэр да хайыай, эдьиийэ хотун эппитин истэргэ тиийдэ. Аҕыйах хонукка оҕотун Сиимэҕэ көрдөрө түһэн абыраммыта сыччах – бу киэһэ аны туора киһи оҕотун көрөр буолан хааллаҕа.    Пааркаҕа киэһэлик оптуобуһунан айаннаабыттара. Сиимэ, урут-уруккуттан “Дьокуускай пааркатыгар наар охсуһан, кэйгэллэһэн тахсаллар” диэн кэпсииллэрин истэр буолан, маҥнай утаа салла санаабыта. Ол эрээри онто олус омуннаах дьиксинии эбит быһыылаах: кимнээх эрэ охсуһан биллиргэтиһэн эрэллэрэ төрүт биллибэтэҕэ. Инньэ гынан үһүөйэҕин төһө сатыылларынан үҥкүүлээн, тыыннарын бэркэ таһаарбыттара. Халлаан хараҥара быһыытыйбытын кэннэ, араас лаампа уота сандааран, үҥкүүгэ угуйа турара. Ол эрээри туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх: үҥкүү-битии бүппүтэ, дьиэҕэ тарҕаһыы буолбута.    Дьахталлар уруккуттан сылдьа үөрүйэх быһыылаахтара: Сиимэни икки өттүттэн тоҕоноҕуттан ылан, бэс чагданан, кылабыыһанан олорор сирдэригэр – Сайсары түгэҕэр – түһүммүттэрэ. Балай эмэ уһуннук хаампыттарын кэннэ, бэстээх, хатыҥнаах арыы тыа көстүбүтэ.    – Мантан дьиэбит чугас. Сиимэ, ити талах кэннигэр олоро түһүөх, түүппүлэбэр туох эрэ киирдэ, – диэн баран, “Татьяна Самойлова” ол диэки илпитэ. Дьүөгэтэ соннук миэстэтигэр туран хаалбыта. Сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ кэлэн олорбуттара. Сиимэ дьахтар түүппүлэтин уста сатаан букунаһа олордоҕуна, биирдэрэ моонньуттан ылаат, тиэрэ баттаан кэбиспитэ уонна сыллаан-уураан барбыта. Эмискэччитэ бэрт буолан, Сиимэ соһуйан эрэ хаалбыта. Ол ууруурун быыһыгар дьахтара ымсыырбыт-баҕарбыт курдук, аны аллараа диэкинэн харбыалаабытынан барбыта.    Сиимэ, дьэ өйүн-төйүн булунан, эр киһи буоларын санаан кэлэн, тутуу былдьаһан кэриэтэ дьахтары сыгынньахтыыр мучумааныгар түспүтэ. Хаһан да итинниккэ түбэспэтэх муҥнаах хоппуруон чулкутун хайдах төлөрүтэн устуоҕун дуу, маҥнай туруусугун ньылбы тардыаҕын дуу быһаарбакка сыттаҕына, хата, дьахтара үөрүйэх баҕайытык бэйэтин киэнин сулбу ойутан таһааран, сонно үрдүгэр олоро биэрбитэ. Баччааҥҥа диэри нэһииччэ тулуйан сыппыт Сиимэ “туга” инчэҕэй, сып-сылаас сымнаҕас киэлигэ киирээт, сүр омуннаахтык “ытыалаабыта”, өссө онтун уоҕар бэйэтэ туох эрэ саҥа таһааран эрэр курдуга. Дьахтар ол саҥаттан уонна кыыс-дьахтар диэҥҥэ хаһан сыстыбатах уолу эр киһи оҥорбутуттан да буолуо, сүр күүскэ түһүөлээбитэ уонна туох баарынан түллэн-түллэн баран, үрдүгэр налыс гынан хаалбыта.    Ити курдук чочумча саҥата суох сыппыттара, онтон дьахтар суумкатыттан туох эрэ биинтэтин таһааран, диэмбэл ефрейтор кэм да “чиэс биэрэн турар тугун” соппохтообута, махтаммытын биллэрэн, уураан чобурҕаппыта.    Туран лаампа уота кылайар сирин диэки хаамыах курдук гынан иһэн, хатыҥ таһыгар дьүөгэлэрэ турарын көрбүттэрэ. Ырааппатах, арааһа, кинилэр тугу гыналларын барытын истибит, баҕар, хойуу талахха хаххаланан, көрбүт да буолуон сөп эбит.    Дьүөгэлиилэр да, Сиимэ да саҥаларыттан маппыттара. Дьахтар таптала диэни аан маҥнай билбит киһи туох да диэн саҥарыай, барыта түүл-бит курдуга. Арай бу иһэн хаҥас илиититтэн ыга баҕайы туппут эдэр дьахтартан туох эрэ дьикти сылаас эниэргийэ кэлэрин билбитэ. Дьиэлэрэ субу көстөн турара.    – Сиимэ, ити диэкинэн дириҥ чалбах баар, эргийэ барыах, – диэн баран, Ньургууна эрчимнээх соҕустук хонноҕуттан ылан  атын сиринэн хаамтарбыта.    – Оттон мин манан барабын, олус уһаайаҕыт, – диэт, Таиса күлэн кэбиһээт, дьиэ диэки курбалдьыйбыта.    Ньургууна, “аны эн мин илиибэр киирдиҥ” диэбиттии, тэйиччинэн эргитэн эмиэ хойуу талахтаах сиргэ аҕалбыта. Сиимэ бу сырыыга эдэр дьахтар туох санаалаах манна аҕалбытын бэркэ сэрэйэр киэбинэн хам кууһан ылбыта. Онуоха биирдэрэ эп-эппэҥнэс буолуор диэри көҕүйбүтэ бэрдиттэн туох да саҥата суох тоҕоостоох сири булан, сытынан кэбиспитэ уонна эмиэ туох да дьүүлэ-дьаабыта суох сыллаан-уураан, имэрийэн-томоруйан барбыта.    Сиимэ сөхпүтэ диэн, дьахтар хара күүһүнэн кинини лаппа баһыйара, онон тугу ордук сөбүлүүрүн эрчимнээх хамсаныытынан сонно биллэрэн иһэрэ. Лаампа уотугар Ньургууна ымсыырбыт-баҕарбыт хараҕа, имэҥнээх мичээрэ көстөн ааһара уонна ынчыктыыра-ымманыйара биллибэт саҥатын таһааран, аллараттан өрүтэ биэртэлии сыппыта.    Сүүрбэччэ мүнүүтэ иһигэр иккис дьахтар омуннаах тапталын этинэн-хаанынан билэ быһыытыйбыт Сиимэ бу сырыыга баҕас эрдэ эстэн хаалбатаҕа, көҥүл-босхо барбыт курдук, тохтоло суох түһүммүтэ...   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан