Бүгүн сэһэргиир дьахтарым дьылҕатын, бар дьонум, бука, сүөргүлүү саныаххыт. Кини дьылҕата хара бастакыттан соччо үчүгэйэ суохтук салаллан барбыт курдук. Арыгыһыт эр, иринньэх оҕо, үөхсүү, кырбаныы, хоргутуу, кэлэйии... Быһата, дьахтар сордоох-муҥнаах олоҕо бүтүннүү ойууланар. Ол гынан баран, хойутаан да буоллар, таптал минньигэс амтанын билбитигэр сирэй-харах анньыллан эрэрэ буруй дуо?! Кини эмиэ да дьоллонор, эмиэ да кэмсинэр, эмиэ да мунаарар...        Сардаана Хабырыыһын кытары сүүрбэ сыл олорбута да, дьахтар дьоло диэни билбэтэҕэ. Таптал тулааһын баҕаната эр киһи кыаҕынан тутуллуохтаах этэ да... Кыаллыбатаҕа. Дьиҥэ, дьахтар сүрэҕин сылааһынан дьиэ кэргэн дьоллоох алаһата баар диэххит. Сардаана бастаан эргэ тахсарыгар инньэ дии санаабатаҕа буолуо дуо. Санаабыта. Хабырыыспын кытта хайдах курдук таптаһан, оҕо төрөтөн, дьиэ туттан, мас олордон, дьоллоох дьиэ кэргэн аатын ылан үйэбитин моҥуубут диэн, кини эмиэ ыра санаа оҥостубута. Кыаҕа тиийэринэн онно дьулуһа сатаабыта. Ону баара, дьиэтээҕи кыһалҕа дьэбин буолан, Сардааналаах Хабырыыс дьоллорун кэбирэппитинэн барбыта.    Хабырыыс, санаата оонньоон иһиэн-аһыан иһин, Сардаана оҕо үөскээбэт дьахтара буолбатах этэ. Эрин иннигэр иэһин толору төлөөбүтэ диэххэ сөп. Хабырыыһыгар икки уолу бэлэхтээбитэ. Ийэ да, ойох да быһыытынан сирдэрбэтэҕэ. Дьиэ иһинэн-таһынан тииҥ курдук сылыбырайа сылдьара. Оҕолорун маанылаан улаатыннарда, этэҥҥэ атахтарыгар туруортаата. Даҕатан эттэххэ, Сардаана даҕаны оҕоломмокко эбэтэр биир эрэ оҕонон муҥурданан, оҕотун, эрин көрбөккө-истибэккэ үөрэҕи, үлэни сырса сылдьыа эбитэ буолуо. Оскуоланы бүтэрэригэр учууталлара “улахан үөрэхтээх киһи буолара буолуо” диэн сылыктыыллара. Дьиҥэ, кылааһыттан кини эрэ “туйгун” сыананан бүтэрбитэ. Сити курдук бастакы көрсө түспүт эр киһитигэр эркин курдук эрэнэн, эргэ тахсан хаалбыта. Үгүс дьахтар курдук ойох, ийэ эбээһинэһин толорон, салгыы кыайан үөрэммэтэҕэ. Эбиитин иринньэх оҕону төрөтөн, дьиэҕэ олорорго күһэллибитэ. Сардаана урут сытыы-хотуу этэ. Элэккэй, сайаҕас майгылаах буолан, дьону кытары түргэнник уопсай тылы булара. Күлэн-үөрэн мичилийэн, дьон болҕомтотун олус тардара. Аны, ырыаһыта, үҥкүүһүтэ – дэриэбинэ тэрээһинэ кинитэ суох буолбат этэ. Хабырыыска кэргэн тахсыаҕыттан дьиэ иһинээҕи эйгэтинэн, эринэн, оҕолорунан эрэ муҥурданан хаалбыта. Биирдэ эмэ «кэнсиэргэ кытын» диэн ыҥырдахтарына, эрим кыыһырыа диэн барбата. Хаарыаннаах талаана соннук хам баттаммыта. Дьүөгэлэрин кытары ханна да барбат-кэлбэт, дьиэтигэр даҕаны ыалдьыттаппат буолбута. Ситинник тэйдэр тэйэн, бэйэтигэр бүгэн хаалбыта. Быһата, тулалыыр эйгэҕэ туох буола турарыгар кыһаммат этэ. Бэл, дьиэттэн да быкпата.    Хабырыыһа хара бастакыттан түптээх үлэни булан үлэлээбэтэҕэ. Дьиҥэ, үлэ буллаҕына, үлэһит бэрдэ. Олох ыһыктынан кэбиспит киһи диэбэккин. Тыа сиригэр диэтэххэ, син үлэ булан иһэринэн маладьыас. Ол гынан баран, иһэн-аһаан, борогууллаан кэбиһэн, уһаабакка үүрүллэн иһэрэ. Ол аайы “санаата түспүт” аатыран, доҕотторун кытары тохтоло суох арыгылыыра. Бүтэһигэр арыгы диэн амырыын «атаһын» кытта куустуһан сылдьаахтыыр. Сардаана эрин төһөлөөх өйдөтө, элэ-была тылын тиэрдэ сатаабыта буолуой?! Эрэ буолуохсут ойоҕун истиҥ тылларын истибэтэҕэ, «иҥнэстибит» аатыран, аһыы утахха уоскулаҥы булара. Ол буола-буола түбэһиэх дьахталлардыын күүлэйдиирэ.    Оннук күннэр-дьыллар турдахтарына, дьиэ өһүөлүүн суулла сыһара. Күннэтэ итирик кэлэн сулуйара, быдьар тылынан үөҕэрэ, сутуругун күөрэҥнэтэрэ, оҕолорун куттуура төһөлөөх энэлгэннээҕэ буолуой... Эбиитин хас биирдии баҕанаҕа күнүүлээн, дьоллоох олоҕун хара сорго тиэрдибитэ, харах уутун хото сүүрдүбүтэ, ама, умнуллан хаалыа дуо. Киҥнээх эр аатыран, кэргэнигэр аҥаардастыы киэптээн, кэһэтэн кэлэттэҕэ дии. Этэллэр ээ күнүү – күтүр өстөөх диэн. Биир эмэ күн өйдөннөҕүнэ, оһох иннигэр аргынньахтаан олорон күнү-күннүктээн табахтаан бусхатара. “Эһигиттэн бу айылаах буоллум” диэбиттии, дьиэтээҕилэрин хаһааҥҥы эрэ өстөөхтөрүн көрбүт киһи курдук, өһүөннээх хараҕынан сүүһүн аннынан сургуччу көрүтэлиирэ. Арыгыттан төбөтө ыалдьыбыт аатыран, тугу да үлэлээбэтэ. Барыта дьахтар нарын санныгар сүктэриллэрэ. Биирдэ эмэ хамсаары гыннаҕына, ордоотоо да ордоото буолан, сүрэхтэрин хайытара. Уолаттара куттанан чугаһаабаттара, куота көтө сылдьаллара. Бэл, тыыммат да этилэрэ. Сардаана маннык ыар олоҕу төһөлөөх тулуйан олорбутун, чахчы, этинэн-хаанынан билбит эрэ дьахтар өйдүөн сөп. Оҕолорун туһугар сүүрбэ сыл тулуйа сатаабыта.   * * *    Сардаана, билигин арыгыһыт эриттэн арахсан, таптыыр киһитин кытары олорор. Хойутаан да буоллар, таптал диэн тугун дьэ билэн эрэр. Этэргэ дылы, дьиэтин-уотун быраҕан, урукку олоҕун умнардыы тахсан барбыт. Бука, «эр киһиэхэ иирэн барбыт сэлээрчэх дьахтар эбит» диэххит. Оннук буолбатах. Кини даҕаны сөбүн итириксит эрин тулуйан, сүүрбэччэ сыл хараҕын уутунан суунан олордо... Ама, саатар, аҕыйах кэмҥэ дьоллоох буолар табыллыбат үһүө?! Дьолгун бэйэҥ оҥостубатаххына, ким оҥорон биэриэй?    Сардаана таптаабыт киһитэ бэйэтиттэн төһө эмэ балыс. Ол да буоллар, чахчы, киһи эрдээхпин диэн эрэнэр киһитэ. Итирик кэлэн киэптээбэт, биир куһаҕан тылынан үөхпэт, сутуругун көтөхпөт. Төттөрүтүн, санаатаҕын аайы сыллыы, кууһа, көтөҕө сылдьар, «чыычааҕым» диэн таптаан ааттыыр. Дьахтар эрэйдээх маннык ымманыйыыттан, ама, киэр хайыһыа дуо... Миисэ Сардааната дьоллоох буоларын туһугар хайаҕа да ыттыах, халлаантан сулуһу да харбаан ылыах курдук. Чахчы, дьоһуннаах олоҕу олорордуу санаммыт киһи.    «Таптал диэни бачча сааспар кэлэн, дьэ, биллим...» – диэмэхтиир Сардаана. Дьахтарга, дьиҥэ, кыра да наада ээ. Сирдээҕи таптал, эркин курдук эрэнэр эр киһи, оҕо-уруу, дьиэ-уот. Оччоҕо эрэ толору дьоллоох курдук сананар. Сардаана, хайа муҥун, дьахтар дьахтара өтөн, имэҥнээх таптал минньигэс утаҕыттан амсайаары гыннаҕа. Ол иһин, бэйэтиттэн балыс да буоллар, бу киһини кытары харахта симнэ барсарга санаммыта. Дьон бары ону сүөргүлүү саныыр. “Эдэр киһи туһанаан-туһанан баран, эмэхтийэриҥ саҕана быраҕан кэбиһиэ” дииллэр. «Хаарыаннаах дьиэни-уоту быраҕан, быта да суох киһини эккирэтэн тахсан бардыҥ!» – диэн дьоно да, дьүөгэлэрэ да саҥарбат буолбатахтар. Саҥараллар. Уолаттара, бэл, кэпсэппэттэр. Арай Сардаана инньэ дии санаабат. Миисэтин эркин курдук эрэнэр. «Билигин туга да суохпут иһин, иккиэн сүбэбитин холбоотохпутуна, тугу баҕарар кыайыахпыт», – диэн эрэх-турах сананар. Итириксит, бардам киһини кытары хам бааллан олоруох кэриэтин, көҥүл көтө сылдьыбытым быдан ордук диир. Оннук ээ.    Билигин барытын саҥаттан саҕалыахтарын наада. Эдэр ыал сиэринэн. Сардаана, дьэ, көҥүл көтөн баҕалаах үөрэҕэр киирэн, хайыы үйэ бүтэрэн эрэр. Миисэтэ үлэлээн-хамсаан, син айахтарын ииттэн олороллор. Куһаҕана диэн, бас билэр дьиэлэрэ суох. Этэргэ дылы, дьиэтэ-уота суох, ыаллар даачаларын эҥин харабыллаан ускул-тэскил сырыттылар. «Москуба биирдэ тутуллубатаҕа», кинилэр да дьиэлэнээ инилэр. Кылаабынайа, чахчы таптаһаллар. Таптал баар – сүдү күүс, тугу баҕарар мүччү көтүөхтэрэ.   * * *    Билигин итириксит эриттэн арахсан, дьиҥнээхтик таптыыр киһитин көрсөн дьахтар толору дьолун ыймахтыаҕын уолаттара өйдөөбөттөр. Эр киһилии эттэххэ, таҥнарбыт ийэлэрин бырастыы гымматтар. Кыра эрдэхтэринэ аҕалара итирик кэлэн дьарыйбатын диэн, аҕаларын төһөлөөх тохтото сатаан, илэмэ-салама түһэн, ааттаһан-көрдөһөн муҥнаммыта, ардыгар көмүскэһэн эрин сутуругар киирэн биэрээхтээбитэ буолуой?! Ону уолаттара сэрэйээхтээбэттэр даҕаны.    Дьиҥэ, уолаттара ону-маны ыйдаҥарда илик кэмнэригэр арахсан хаалыан сөбө. Оччоҕо билигин кинини ким даҕаны сирэй-харах анньыа суох этэ. “Баҕар” диэн тыл баар ээ... Саха дьахтара барахсан үгүстүк туттар тыла. Мэлдьи буоларын курдук, баҕар, бу сырыыга өйдөнүө диэн, бырастыы гынан истэҕэ. Јйдөммөт киһини тулуйа сатаан хаарыаннаах эдэр сааһын ыыттаҕын. Баҕар диэбиккэ дылы... Баҕар, оччолорго арахсан хаалбыта буоллар, билигин хайыы үйэ үөрэхтээх, үлэлээх, букатын атын олохтоох дьахтар буолуо этэ. Оҕолорун тулаайах аҥаардаах хааллартыан баҕарбатаҕа. Куһаҕанын да иһин, аҕалаахтара ордук, эр киһи элээмэтэ буоллаҕа, уолаттарын син туохха эмэ үөрэтиэ дии санаабыта. Уолаттара борбуйдарын көтөхтүлэр да, эр киһилии эрэллээх, хаһаайынныы дьаһахтаах дьон буола үөрэммэтилэр. Арай аҕаларыттан дьахтар көҥүлүн күөмчүлүүргэ, үрүҥ хараҕын өрө көрдөрбөккө сиргэ-буорга тэпсэргэ үөрэммиттэр быһыылаах. Билигин ийэлэрэ арыгыһыт эриттэн арахсан, дьэ, киһилии олоҕу олороору, бэрт кыратык да буоллар, дьол кымыһын ыймахтыы түһүөн баҕарбыта ханна баарый?! Уһуну-киэҥи толкуйдуур уолаттар эбиттэрэ буоллар “саатар эрэ, олоҕун оҥоһуннун” диэн ийэлэрин өйүө этилэр. Суох, өйдөөбөтөхтөр. «Ийэбит, сэлээрчэх буолан, атын киһиэхэ барбыт», – диэн аҕаларын санаатынан барбыттар. Даҕатан этэххэ, үгүс киһи инньэ диэн дьахтары аҥаардастыы сирэй-харах анньар буолуохтаах.   * * *    Хабырыыс, ойоҕо тахсан барыаҕыттан иһэрэ өссө “бэргээтэ”. Урут да сырса сылдьан иһэрэ. Билигин тугу да үлэлээбэккэ күнү быһа бытыылкатын кууһан сытар. Ол да буоллар уолаттара аҕаларын кытары олороллор. Дьиэлэриттэн ханна тахсан барыахтарай?! Кырдьыга баара, киһи дьиэлээхпин диэн уоскулаҥы булбат сирэ. Дьиҥэ, киһилии аҕа эбитэ буоллар, уолаттара быраҕан барбатахтарыттан эр ылан, саҥаттан олоро сатыа этэ... Оннук буолбатах. Сардаана тулуйа сатаан баран, атын киһиэхэ барбытын куоһурданан, «сэлээрчэх дьахтар олохпун алдьатта» диэн буруйун саптынан сырыттаҕа. Билэр дьоно үтүктүспүт курдук, «дьахтаргын сатаан туппатаххын» диэн күлүү-элэк оҥостор буолуохтаахтар. Эр дьон адьас кыра оҕо курдуктар, «сутуругум иһигэр хам тутуохтаах этим» диэн кэнэнник өйдүүллэр. Киниттэн атын эр бэрдэ дьахтарын дьоллуохтаах, ытыһын үрдүгэр илдьэ сылдьыахтаах, аҕа баһылык буолан дьиҥнээх хаһаайынныы дьаһаныахтаах этэ. Ону баара, бытыылканы ойох оҥостон сыттаҕа ити. Оннук көлөөк киһиттэн ким барыа суоҕай?! Буолуох буолан бүппүтүн кэннэ, дьахтар буруйдаах аатырар. Дьиэттэн тахсан барбыт дьахтары атын эр киһиэхэ «иирбит» дьахтартан атыннык ааттаабаттар.   СИККИЭР.
kyym.ru сайтан