Уйбаан Тэрэнтэйэп Суор диэн ааттаммыт остуоруйатын элбэх киһи билэр.        Уйбаан уончалаах оҕо сылдьан саас ампаарга ыйанан турбут аҕатын эргэ туукка саатын уоран ылан «кустуу» диэн ааттаан барбыт. Бэйэтин сааһыгар холооно суох кыра уҥуохтаах уол бэйэтин саҕа сааны туора соспутунан олорор алааһыттан биир биэрэстэлээх көлүйэҕэ айаннаабыт. Саатын уоһугар биир эрэ ботуруоннааҕа эбитэ үһү. Икки алааһы быһар чараас сэндэҥэ тыаны курдары түһэн тахсан иһэн эргэ куруҥах маска суор куллугуруу олорорун көрө биэрбит. Оҕону мэник санаата батарбатах, саатын мас мутугар ууран туран бэркэ кичэйэн кыҥаан баран суору биир ытыынан тиэрэ биэрэн түһэрбит. Суор үөһэттэн таҥнары таҥхалыйбыт, уол саатын тэбиититтэн олоро түспүт. Доргуйбут иһин-үөһүн, ибили тэптэрбит саннын имэринэ олордоҕуна, сааҕа таптарбыт аарыма улахан суор кыламмытынан түҥ-таҥ үктэнэн ыстаҥалаан кэлэн уол үрдүгэр түспүт, сиирэ-халты түһэн тоҥсуйа сатаан сахсаҥалаабыт. Уол саатын соспутунан дьиэтигэр куоппут.    Хас да хонон баран Уйбааскы, санаата батарбакка, били сиригэр төннөн кэлбит. Санаатыгар, суорун көрдөөбүт. Булбатах. Дьиэтигэр төннөөрү турдаҕына тиит төрдүгэр сытар кэтит хатырык анныттан били бааһырбыт суора быган кэлбит. Ыҥырар курдук таҥалайын куллурҕаппыт. Уйбаан чугаһаан кэлэн көрбүтэ, суора кураанах ыт кэтэҕин оҥхойугар уйа курдук оҥостон баран хатырыгынан саптан сытар эбит. Соролообут халтаҥ сүүстээх, сорох сирдэринэн кырымахтанан көстөр бүдүгүрэ кырдьыбыт дьүһүннээх бааһырбыт суору уол улаханнык аһына санаабыт. Ити күнтэн ыла Уйбааскыга күн аайы суору аһатар дьарык көстүбүт. Уол аҕалар аһылыгын суор ордуутуттан бэрт эрэйинэн оронон тахсан турулус-ирилис көрө-көрө ыстаабакка да дьүккүйтэлээн кэбиһэр эбит. Төһө да олус иҥсэлээхтик аһаатар, суор дьүһүнэ-бодото күн-түүн аайы холлон испит. Ол курдук, өрөҕөтүн түүтэ барыта соролонон түспүт, ис буотарага барыта буорту буолан көҕөрөн барбыт, араас үөн, сахсырга булбут. Биир үтүө күн уол суорун аһата кэлэн баран, булбатах. Кыыл-сүөл булан сиэбитэ дуу, дьабыныгар к³ппүтэ дуу, ханна барбыта дуу –  ким да билбэт.    Ити кэмтэн ыла Уйбааны суордар буулаабыттар. “Доҕордоһон туһалыы сатыыллар” диэҕи эмиэ да тутах, “өһөөн куһаҕаны оҥороллор” диэн эрэллээхтик этиэҕи эмиэ табыгаһа суох курдук. Уопсайынан, буулуурдуу буулаабыттар. Этэргэ дылы, бурууһаабыттар. Уйбаан тыа оҕотун сиэринэн оҕо сылдьан мас көтөрүгэр, куобахха туһахтыы сылдьан баран, тохтообута. Кини туһаҕар туох эмэ киирдэ да суордар, манаан сылдьыбыт курдук, тута мэҥиэстэн кэбиһэн мэлдьи кураанаҕы куустараллара. Бэл, кустуу сылдьан күөрэтэн түһэрбит куһа сиргэ түһээтин кытта, тиийэригэр тиэрдибэккэ, суордар хантан эрэ күөрэс гына охсон сиэн-аһаан, тоҥсуйан баран кыһыталлара. Сайын дьиэтин аанын аһаҕас хаалларбытыгар хаста да суордар киирэн дьиэлээхтэри улаханнык куттаталаабыттара. Кырдьаҕас эбэлэрэ түүн сайылык дьиэтигэр утуйа сыттаҕына аһаҕас аанынан киирбит суор оронун баһыгар олорон кулгааҕын үрдүгэр хаһыытаан хайа баран, сүрэҕин хайытан «түргэтэппитэ». Тыаҕа төрөөбүт икки ньирэйин суордар тоҥсуйан кэбиспиттэрэ. Уйбаан эдэригэр бэйэлэринэн сыҥаланан бааллыбыт «доҕоттору» абааһы көрөн ытыалыы, хапкаанныы сатаан баран, туһа суоҕуттан кэлэйэн, тохтообута. Суордар арахпатахтара. Кыһын аайы хотонун кыбыытыгар хастыы да суор кыстыыра.    Оттон күһүн Уйбаан булка таҕыстар эрэ суордар доҕор буола охсоллоро. Ханна эрэ ыраах үрэх баһыгар турар тайахха тута сирдээн тилийэн биэрэллэрэ. Кинини кытта сылдьыспыт булчуттар кэпсииллэринэн, тыаҕа сырыттаҕына үрдүгэр кэлэн эргийэ-эргийэ «кылап-халап» бөҕөнү түһэрэллэр, батыһыннараллар эбит. Бэл, Уйбаан кэлин бодоруһан, суордар хайдах тутталларыттан-хапталларыттан, саҥаралларыттан төһө ыраахтаах сиргэ таба дуу, тайах дуу турарын араара үөрэммит. “Уйбаан суор са²атын ³йдүүр” диир дьон бааллара.    Уйбаан түөрт уонча сааһыгар матасыыкылынан бөһүөлэк устун муҥ кыраайынан айаннаан бурҕатан истэҕинэ утары көтөн кэлбит суор сирэйигэр сааллан, тумсунан дуу, тыҥыраҕынан дуу хараҕын дэҥнээн, уҥа хараҕыттан маппыта. Быһата, саха сиэрин быһыытынан Хара Сылгылаах диэн бэрт суостаах Айыы уолунан ааҕыллар, киһи эрэ барыта абааһы көрөр, куттанар, «иччилээх көтөр» диэн ааттыыр хара көтөрө бэрт ис киирбэҕэ суох доҕор, туһатынааҕар буортута элбэх аргыс буолбут.    Суор Уйбаан күһүн өлбүтэ. Кини өлбүтүн суордар улаханнык аһыйбыт чинчилэрэ биллибит. Ол курдук, Бокуруоп чугаһыгар, хаар бөҕө түһэн үллүктүү турдаҕына, бөһүөлэк дьоно бары көрө-билэ сырыттахтарына, урааннаах уһун күнү быһа хас эмэ сүүһүнэн, тыһыынчанан суор халлаантан эргийэн түһэ-түһэ ытаабыттар-соҥообуттар, ый-хай бөҕөнү түһэрбиттэр, бөһүөлэги барытын атаҕар туруорбуттар. Хантан да көтөн кэлэллэрэ көстүбэккэ, ыраах кыырай халлаан оройуттан хаары кытта тэҥҥэ көстөн кэлэн баран таҥнары эргийэн түһэллэрин киһи барыта дьулайа-куттана көрбүтэ үһү. Быһата, “орто дойду суордара буолбакка, халлаан олохтоохторо буолуохтарын сөп курдук” диэн кэпсииллэрэ.    Билигин Суор Уйбаан биир дойдулаахтара ити абааһы көтөрүн кытта тыытыспат ордук диэн бүк итэҕэйэллэр.   Дьааһык киэһэ      Бу түбэлтэни бэрт өрдөөҕүтэ Хара Хаппытыан диэн сүүһүн ааспыт, түөһэйэн түҥ-таҥ тыллаһар буолбут оҕонньор кэпсээбитэ. Оҕонньор төһө да улаханнык түөһэйдэр, сорох ардыгар өйө-санаата дьэҥкэрэн кэлэн, ханнык да эдэр киһитээҕэр тобуллаҕас буолан ылыталыыра. Онон, кэпсээнэ сүүс бырыһыан сымыйа буолуо диир кыах суох...    Хаппытыан аҕыс саастааҕар (өрөбөлүүссүйэ иннинэ) дьонноро хас да ыал буолан дьукаахтаһан Хапта´ын үрэҕин төрдүгэр баар Балаҕаннаах диэн сиргэ олорбуттар. Биирдэ, икки-үс биэрэстэлээх сиргэ ыаллаһа сытар Хаҥха диэн алааска ханнык эрэ оҕонньор өлбүтүгэр анарааҥҥы оҕолору (оччотооҕуга биирдии дьиэҕэ иккилии-үстүү ыал дьукаах олороро) Балаҕаннаахха аҕалтаабыттара. Инньэ гынан биир кыракый балаҕан иһигэр уонтан быдан тахса оҕо мунньустубута. Улахан дьон бары кэриэтэ таҥаралаабыт оҕонньору «атаара» Хаҥхаҕа барбыттара   Итиччэ элбэх оҕо мустан баран, дьэ, көрү көҕүлүттэн ылбыттара. «Чыычый, кэбиһиҥ, бүгүн дьааһык киэһэ» диэн сэрэтэ сатыыр эдьиийдэрин ким да истибэтэх.    Хабыс-хараҥаҕа сасыһа оонньооһун үгэннээн турбут. Оччотооҕу оҕолор барахсаттар хайдах-туох оонньоон бутукаайдаммыттарын иҥэн-тоҥон билиллибэт (Хаппытыан оҕонньор ону сиһилии кыайан кэпсиир кыаҕа суох). Ол гынан баран, оонньуулара бэрт суһаллык, кутталлаахтык түмүктэммит курдук.    Хаппытыан көрдүүр уочарата тиийэн кэлбит. Кып-кыараҕас дьадаҥы балаҕаҥҥа киһи саһар сирэ бэрт кэмчи да буоллар, оччотооҕу оҕолор киһи үөйбэтэх-ахтыбатах сирин бары булан саһаллара. Хаппытыан көрдөөн балааскайдана сылдьыбыт. Хас да оҕону булбут. Түннүк анныгар турар түөрэккэй талах олоппоһу арыйа баттаан биир саһан олорор оҕону булан ылбыт. «Таҕыс. Булулуннуҥ» диэбитигэр анарааҥҥыта «саҥарыма» диирдии тарбаҕын уоһугар чугаһатан үрбүт, күлэн хараҕа чаҕылыҥныыр үһү. Хаппытыан боруҥуй муннукка саһан олорор оҕо лаглаҕай буола иилистибит кугас сахсайбыт баттаҕын, саллаҕар төбөтүн, иннигэр лэскэйэн көстөр уй курдук иһин сыныйан көрөн баран соһуйан хаһыытаан тоҕо ыстаммыт. Атын «оҕо» кэлэн саһан олорор эбит... Оонньуу онон түмүктэммит.    «Бэйэтин кэмигэр дьүөрэтэ суох дьыаланан дьарыктанар куһаҕан» диэн бэрт муударай түмүгү оҥороот, Хаппытыан оҕонньор, дьиҥнээх бэйэтин тү³´эйбит киэбин ылынан, түөс-маас халлааны эрдэн киирэн барда.   Харсыһыы      Былыр сайылыкка оҕолор оҕустары харсыһыннаран саатыыр үгэстээх буоларбыт. Ханнык эрэ ыаллыы сайылыкка баар тэҥнээх атыыр оҕустары анаан-минээн, улахан сакааһынан үүрдэрэн аҕалан киириһиннэрэбит. Оччотооҕу оҕустар, этэргэ дылы, «хааппыла хаан хаалыар» диэри киирсэр ураты айылгылаахтара. Саха оҕустара, син биир саха киһитин курдук, арахсыбакка ньоҕойдоһон, иккиттэн биирэ чуолкайданыар, кыайыылаах чопчу быһаарыллыар диэри киирсэр уратылаахтара. Кыайтарбыт оҕус куотар да түгэнигэр кыайааччы арахпакка сырса сылдьан ибили кэйэн, сир-бур сирэйдээн баран биирдэ араҕара. «Тэҥнэһии» эҥин диэн тыл-өс баарын букатын өйдөөбөппүн. Ити билиҥҥи боруода былааһыктаах оҕустар харсан дуомнууллара букатын дьаабы. Ити аата харсы´ыы буолбатах.    Ааспыт үйэ 60-с сылларын саҥатыгар бадахтаах, биир дьикти киирсии буолбута өйбөр олорон хаалбыт.    Оччолорго биһиги Харбалаах диэн алааска сайылаан олорорбут. Биир киэһэ сайылыкпыт арҕаа өттүттэн киирэр от үрэҕи бата дуолан холорук ууну өрө ытыйан курбачыйан киирэн аймалҕан бөҕөтүн таһаарда. Сиилэс дьааматын сабыытын, талах чыысканы, былыргы үйэтээҕи сылгы хаһаатын элээмэтин үлтү кумалаан өрө ытыйда. Улахан дьон олус долгуйдулар, сүүрдүлэр-көттүлэр быһыылаах, оттон биһиэхэ оҕолорго көр-күлүү, дьиэттэн дьиэҕэ сырсыакалаһыы-ыстаҥалаһыы эрэ буолла.     Хаһан, хайдах хомуйсубуппутун өйдөөбөппүн (оччолорго уонча эрэ саастаахпын). Ол гынан баран, билигин санаатахпына, сайылык сүүрбэччэ оҕото оҕустары харсыһыннараары чиччигинэһэ сылдьар эбиппит. Хантан да кэлбитэ биллибэт кыра соҕус уҥуохтаах гынан баран, тула холоруктаабыт иҥиир-ситии дьүһүннээх, чолоҕор төбөлөөх күөх эбириэн оҕус баар буола охсон хаалбыт. Урут оннук дьүһүннэээх оҕуһу көрөрбүн өйдөөбөппүн. Оҕуспут утары тоһуйа сылдьар кыһыл муостаах (оччолорго тоҕо эрэ соһуйбатаҕым эрээри, адьас хааҥҥа уган ылбыт курдук кыһыл муостааҕа), дьэҥкир туйахтаах, өрө хоройо сылдьар хоболоох кутуруктаах. Дьүһүнэ да киһи дэбигис кыайан ойуулаабат көҕөрүмтүйэн көстөр тараах күрдьүгэс (онто хас да сиринэн модьууннаан соролообут). Хантан эрэ кэлбит оҕуһу кытта Хааһах диэн сайылыкпыт бастыҥ оҕуһа киирсээри тула холоруктуу сылдьар. Сайылык ынахтара барылара тигээччилээн кутуруктарын өрө тутан баран иирбиттии дьүһүлэнэн, орулуу-орулуу көлүйэ диэки сырсан таҥкыччахтана турбуттара. Биир да атын сүөһү суох.    Саха оҕустара киирсэллэригэр тоҥ күөс быстыҥа буору сүргэйэн, эҥин араастаан суос бэринэн, айаатаан-мөҥүрээн улахан сиэри-туому толорор үгэстээхтэрэ. Оттон бу сырыыга киирсии атын тосхолунан барда. Күөх эбириэн оҕус биһиги Хааһахпытыгар буору да хаһарыгар бокуой биэрбэккэ сордоҥнуу суптурута түһүөлээн барда. Сылбырҕата сүр. Аҕыйахта түһүөлүүрүн кыта Хааһахпыт кулгааҕа сиирэ анньылынна, сүүһүттэн-муннуттан хаана таҥнары саккыраата. Оҕустар муос муостарыттан ылсан ыараханнык аҕылаһан кэлэн күрүөнү көҥү түстүлэр, түптэ оннун, сир кырсын тоҕута тирэннилэр, эргэ титиик эркинин сиҥнэрдилэр. Бу курдук дуолан киирсии буолбутун мин урут да, хойут да көрбөтөҕүм. Оҕустар адьас киһилии ынчыктаспытынан аҕыйах хаамыылаах сиргэ өрө холоруктуу сылдьаллар. Хааһахпыт сытыытынан-сылбырҕатынан улаханнык баһыйтарар. Биһиги, биллэн турар, Хааһахпытыгар ыалдьан хаһыытаһыы-сарылаһыы муҥутуура. Тыа баһа сатараан олорор. Киирсии үгэнигэр Хааһах сиирэ-халты үктэнэн ойоҕоһунан буолан тобуктуу түһэрин кытта, анарааҥҥы оҕус хаста да ойоҕоһугар суптурута түһүөлээтэ, чуумпуга олус улаханнык ойоҕос тостор хатан тыаһа «тас» гынна. Адьас, таҥара баарына, көрөн турдахпытына, анараа²ҥы оҕус муоһа төрдүгэр диэри Хааһах иһигэр киирэн тахсыталаата, оҕуспут иһин-үөһүн барытын тоҕута сиэлийэн кыа хаан оҥорон кэбистэ (ханнын сааҕа, оһоҕоһо кытта тахсыбыт этэ). Ону кытта кытыыттан көрөн турбут Өлөксөй диэн уол тулуйбакка ытаан сарылаабытынан, Хаа´аҕы быы´аары, күрүө тоһоҕотунан күөрэппитинэн күөх оҕуска ыстанан тиийдэ... Хайдах, туох буолбутун өйдөөбөппүн, ол гынан баран Өлөксөйбүт тута түүтэх курдук киэр эһиллэн хаалла. Күөх оҕуспут сиэх-аһыах курдук биһиэхэ ыстанан кэлэн көрөн өрө чолос гына түстэ. Син оччо-бачча оҕус сирэйин-хараҕын көрөн кэллэҕим буолуо эрээри... Ол оҕус «оҕустуу» буолбакка, киһилии харахтааҕын бу баар курдук өйдүүбүн. Адьас, туох сыаллааҕын, тугу оҥоро сылдьарын барытын бэркэ билэр-өйдүүр харахтар этилэр. Ынырык харахтар. Биһиги, күрүө үрдүгэр хочугураһан олорбут оҕолор, туорах курдук ыстаҥалаһан түһэн бууппут быстарынан куотан сарахачыстыбыт.    Оҕуспут биһиэхэ кыһаллыбакка тула көрөн чолоҥнуу-чолоҥнуу сайылык ыалларын диэки муҥунан тэбинэн түһэ турбута. Тула олоотоон хаан кыһыл муоһа биир кэмэ өрө хороҥолуурун субу баар курдук өйдүүбүн. Бара турбута.    Ити быһылаан кэнниттэн сайылыкпытыгар, ситэ биир ый буолбакка, хантан кэлбитэ биллибэт ис дьаҥа туран 5-6 киһи өлбүтэ быһыылааҕа. Тапталлаах оҕуспут Хааһах эрэйдээх сонно бүппүтэ. Өлөксөй сылы быһа ыалдьа сытан баран эмиэ өлөөхтөөбүтэ (кинини, дьиҥинэн, оҕус кэйбэтэх эбит этэ). Билигин сааһыран баран, “сайылыкпытыгар ханнык да оҕус буолбакка, хайа эрэ ааһан иһэр ыарыы абаа´ыта киирэн аймаан ааспыта” диэн бүк эрэллээхпин.   А.Х.
kyym.ru сайтан