Устуруойга      Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан успуорт элбэх көрүҥэр: тустууга, хайыһарга, сүүрүүгэ уонна БГТО, ГТО, ГЗР диэн байыаннай аҥаардаах тэрээһиннэргэ дьарыктаммытым аармыйаҕа улаханнык туһалаабыта. Омуна суох эттэххэ, чахчы үчүгэйдик үөрэммит биридимиэтим физкультура эрэ этэ. Хайа уонна улуу болкобуодьас Суворов байыаннай буоларга кыра сааһыттан хайдах бэлэмнэммитин үөрэх кинигэтигэр ааҕар буолан, ону үтүктүү ханна барыай. Тыа уолаттара оччолорго бары даҕаны байыаннай буолар баҕабыт тулуппат быһыылааҕа. Онон устуруойунан хаамыыга, сүүрүүгэ-көтүүгэ бу стройбат диэн байыаннай чааска туох да кыһалҕаны көрсүбэтэҕим.        Уһун уҥуохтаах буолан, устуруойга арыый инники соҕус турарым. Ротаҕа миигиттэн лаппа үрдүк уонча эрэ уол баар быһыылааҕа, оттон миэхэ холоотоххо, биир дойдулаахтарым, сахалар (уонча эрэ этибит), маадьарыһан-ньаачарыһан, кыралара сүрдээҕэ.    Бүрээттэртэн Цыбиктаров диэн ыччат кинилэртэн үрдүгэ суох эрээри, хараҕа кылахачыҥнаан, онуоха эбии олуттаҕастык нууччалаатар да, дьээбэҕэ-хообоҕо бэркэ тиллэр бэдик устуруойга иһэн, уолаттарбын сордоон тахсара. Дьааҥыттан сылдьар Кырбаһааҥкын Дьуурка, Силэпсиэп Туола, Өймөкөөн Атылааһап Сиэҥкэтэ бээгэйдэрин аанньа, саатар, синиэллэрэ уһуна бэрдэ. Дьэ, ону били Цыбикпыт, кэннилэриттэн хаампыта буолан иһэн синиэллэрин үктүүрэ суох, хатыйара суох. Ол аайы устуруой ыһыллар, инники иһэр нуучча уолаттара маатыралара хойдор, оттон хараҕын үүтэ көстүбэт буолуор диэри ырбайбыт бүрээппит уола үөрүүтэ үрдэ суох.    Мин бэйэбит курдук сирэйдээх (дьиҥэр, кини баҕас марбаллан, бэкиллэн түһэн, биһиэхэ хантан тэҥнэһээхтиэй) бу кыра Цыбиктаровы маҥнай утаа уруургуу, олус аһына көрөрүм. Онтум баара, дьэ, үөн хаата эбит. Хаайыыга олоро сылдьыбыт Чита уолаттарыгар сигэриэтэ хадаҕалыырын ааһан, өссө үстүү солкуобайы үөрдэ-көтүтэ туттаран кэбиһэр. Эрэдэбиэй саллаат ыйга 3 солкуобай 80 харчы “хамнастааҕын” санаатахха, бу кыайарыҥ харчынан ыһыахтанар эбит. Дойдутуттан төрөппүттэрэ бөрөбүөт бөҕөтүн ыытар быһыылаахтара. Оччо “үтүө санаалаах” киһини читалар өрө туппута буолаллар, хайыахтарын да билбэттэр. Остолобуойга аһыы кэллэххэ, Цыбиктарын хайаан да инникинэн сүүрдэллэр, оччоҕо уон киһи олоруохтаах остуолугар сүүрэн кэлээт, саамай улахан быһыы килиэби Бабкин диэн “блатнойга” уура охсор. Сороҕор көрдөрбүтүнэн туран, уолаттарым куруускаларын иннигэр уурбут сүүтүк саҕа арыыларын кытта “сотон” ааһар.     Уолаттарым, сэмэйдэрэ-симиктэрэ бэрт буолан эбитэ дуу, ол сатанаҕа тугу да саҥарбаттара, буугунаан эрэ кэбиһэллэрэ. Дьэ, хоту дойду дьоно диэх курдук – мас көнө барахсаттар.      Биирдэ мин ол эрээри тулуйбатым: сынньалаҥ кэмигэр Цыбиктаровым Сиэҥкэни хатыйаары сыбдыҥнаан истэҕинэ, кэнниттэн кэлэн, көп сиригэр нүөлүтүүлээх соҕустук тэбэн “күп” гыннардым. Киһим хаарга умса баран түстэ уонна нэһииччэ орҕостон турда, сүр куһаҕаннык көрдө эрээри, салынна быһыылаах – чугаһыы соруммата.   Харантыын бүттэ      Байыаннайымсыйа сатыыр, сылаас хаһаарымаҕа, Ленинскэй хоско олорон политзанятиены истэр, хаартанан араас дойдуну ыйан көрдөрөрүн астынар киһиэхэ, миэхэ, харантыыннара диэн ырай олоҕун курдук. Онуоха холоотоххо, убайдар, ордук аҕыс эрэ кылааһы киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэнэн нэһииччэ бүтэрбит дьон, устаабы эҥин үөрэтэри, устуруойунан ыллыы-ыллыы (таһырдьа баар туалекка бараргар кытта) хаамары өлөрдүү абааһы көрөллөр.    Арай, сөбүлээбэтэҕим диэн, субу аһаан тахсаат, сонно тута кэриэтэ эмиэ аччыктаабытынан барарым. Бары да оннук быһыылаахпыт. Үлэлээбэккэ олорор киһи ордук аччыктыыр курдук. Омос санаатахха, киһи аччыктыыр аһа буолбатах: биир куопсук перловка хааһы, бухааҥка түөрт гыммыт биирэ хара килиэп, түөрт куһуок арапынаат саахар, сүүтүк саҕа арыы уонна курууска чэй. Бу – сарсыардааҥҥы аспыт.    Атын рота “стариктара” “харантыыҥҥыт бүттэҕинэ, барыта орун-оннугар түһүө, үлэҕэ таҕыстаххытына, көрөөрүҥ да истээриҥ – сонно үчүгэй буолуоххут” диэн уоскуталлара.    Кэмниэ кэнэҕэс харантыыммыт бүтэн, байыаннай эбийиэккэ үлэлии барар буоллубут. Ротабытыгар биһигиттэн биир ый эрдэ кэлбит читалар, бастакы взвод саллааттара, бары устукатыыр эбиттэр. Биһиги, Саха сириттэн уонна Бүрээтийэттэн кэлбит дьон, бачча кыр кыһын ортото буор хаһар “дьолломмуппут”.    Сарсыарда 8 чаас 30 мүнүүтэҕэ батальон (түөрт рота) ыстаап иннигэр устуруойдуур. Чаас хамандыыра эбэтэр солбуйааччыларыттан биирдэстэрэ (замполит дуу, ыстаап начаалынньыга дуу) күннээҕи сонуну иһитиннэрэр, сыал-сорук туруорар. Олус үчүгэйдик үлэлиир диэбит дьонун устуруой иннигэр таһааран хайгыыр биитэр самоволкаҕа сылдьыбыт, арыгы испит сордоохтору уон хонукка гаупвахтаҕа хаайар туһунан бирикээстиир. Ол кэнниттэн: “Первая рота – прямо, остальные – направо!” диэн хамаанда бэриллээтин кытта, духобуой аркыастыр ньиргийэр уонна рота хамандыырдара саллааттарын үлэҕэ илдьэллэр. Ити курдук – күн аайы. Арай өрөбүлгэ сынньалаҥ диэн буолар.    Үлэлиэхтээх эбийиэкпит – икки хас биэрэстэлээх сир. Центр дальней связи (ЦДС) диэн ааттаах. Ол аата, быһата, ПВО антыанналара диэн эбит. Политзанятиеҕа кэпсииллэринэн, кытайдар аракыатанан ыттахтарына эбэтэр эмиэрикэлэр куосумаһынан тугу эмэ үспүйүөннэтэ ыыттахтарына, ону кэтиир-чуҥнуур үһү. Хас эмэ сиргэ халлааҥҥа харбаспыт сүүһүнэн миэтэрэ усталаах тимир чарпалар адаарыһан тураллар. Ону таһынан араас аппаратура симиллибит күтүр улахан уораҕайдарын туталлар эбит.    Эбийиэккэ бараргар хатыылаах боробулуоха таһыгар ыстыыктаах харабыыннаах харабылларга (бары кэриэтэ бэйэбитигэр дылы сирэйдээх уолаттар – казахтар) буруопус көрдөрөн ааһыллар. Түҥ тыа быыһыгар ордууламмыт биһиги чааспыт уонна байыаннай городуокка олохсуйбут туспа батальон, өссө ону таһынан кыйма курдук элбэх эписиэр – барыта икки тыһыынчаҕа чугаһыыр киһи күн аайы манна тиэстэр эбиппит.    Биһиги отделениебыт хамандыыра Волков диэн Дьокуускайтан бэйэтиттэн сылдьар үөскүлэҥ ыччат ыскылааттан луом, кубаалда, күрдьэх той ылларан, үлэлиир миэстэбитин буллубут. Бэйэтэ тутуу техникумун бүтэрбит, барараап идэлээх буолан, билэрэ-көрөрө оһуобай. Инженер эписиэр чөртүөһүн ыйа-ыйа кэпсээтэҕинэ, барытын бэркэ быһаарсар. Сахалар бары да кэриэтэ сопхуос оробуочайдара – ким тыраахтар куруусчута, ким пиэрмэ үлэһитэ – буолан эбитэ дуу, таас былааһыктаах тоҥ буору хаһары лаппа атыҥыраатыбыт.    Күнүс чааспытыттан дьуһуурунайдар массыынанан эбиэт аҕаллылар. Ол иннинэ взводпут хамандыыра, Калугаттан төрүттээх сержант Ситников “остолобуойга барыаҕыҥ” диэбитигэр “кэмниэ кэнэҕэс итии-кутуу дьиэҕэ киирэн, минньигэстик эбиэттээн ньиргитиэхпит” диэн санаалаах этим. Онтубут баара, киэҥ баҕайы, эбиитин киһи дьагдьайа тоҥор хаптаһын сарайыгар кэлэн турар эбиппит. Хата, сарсыардаттан тоҥ буору кытта өрө тустан тириппит буоламмыт эрэ, соччо тоҥмотубут. Онон-манан хаппыысталаах уу ньамаан миини кытта хоп-хойуу горуох хааһыны, курууска аҥаара кисиэли уонна хара килиэби хааланан, төһө эмэ топпут курдук сананныбыт.    Ити курдук үлэлээн, киэһэ 6 чааһы ааһыыта, лаппа хараҥарбытын кэннэ, эмиэ устуруойунан дьиэлээтибит. Үлэлээн, бастакы сүрэхтэниибит буолла, настарыанньа оһуобай.   “Кыһыллар” эбиппит...      Ротабыт хамандыыра, били, биһигини Дьокуускайтан бу сиргэ аҕалбыт Заремба диэн араспаанньалаах кырдьаҕас хапытаан киитэрэйэ сүрдээх: үлэлиэн баҕарбат уолаттары чаас хаһаайыстыбатыгар сибиинньэ көрөөччүнэн, остолобуойга иһит сууйааччынан, хачыгаарынан киллэрдэ. Ленскэйтэн сылдьар биир дойдулаахпыт, сиһэ улахан дьарҕалаах Пеньков диэн уолбутун ыстаапка сорук-боллур үлэһит оҥордо. Инньэ гынан бу дьон биһигини кытта устуруойунан хаамыыга, байыаннай эбийиэккэ барбаттар, хаһаарымаҕа утуйалларыгар эрэ кэлэллэр. Ыйдааҕы хамнастара – 70 солкуобай диэн.    Стройбакка улахан кырааҥҥа, бульдозерга үлэлиир уолаттар балачча хамнаһы аахсаллар үһү. Аны туран, ол “хамнаскыттан” аскар-таҥаскар туталлар, бэл, ханна да суох парикмахерскайгар, саппыкыһыккар. Ый аайы оросчуот лиискэ “оччо-бачча солкуобайы туттубут, киниискэҕэр бачча суума баар” диэн суруйбуттарыгар илии баттаталлар. Онтубут, кэлин билбиппит, хара балыыр, түөкүннээһин эбит. Хаайыыга сылдьыбыт уолаттар, ону бэркэ билэр буолан, үлэлиэхтэрин төрүт баҕарбаттар: “Харчы өлөрө кэлбиккит дуо, акаарылар?” – диэн тиистэрин быыһынан сыыйан саҥараллар.    Дьэ, бастакы “хамнаспытын” – 3 солк. 80 харчыны – биэрдилэр. Үөрүү-көтүү сүрдэннэ. Сахалар ларыактан кэмпиэт, бэчиэнньэ атыылаһан сиэтибит. Оттон убайдарбыт, ордук хаайыылана сылдьыбыт бөтөстөр, ханна эрэ сүтэн-иҥэн хаалан баран, харахтара дьэргэҥнэспит дьон кэллилэр. Арыгылаабыттар.    Ротабыт эписиэрдэрэ, эппиэтинэһи взвод хамандыырдара сержаннарга уонна старшинаҕа сүктэрэн баран, эрдэ дьиэлээн хаалар үгэстээхтэр. Оттон ол дьоммут каптеркаларыттан кыра наадаҕа тахсыбаттар.    Кубриктарбытыгар утуйардыы оҥостон сыппыппыт үрдүнэн “истэрэ аһыйбыт” бөтөстөр тохтуохтара баара дуо, омуннура-омуннура лабаҥхалаһыы бөҕөтө. Онтон биирдэ өйдөөн көрбүтүм, били, Цыбиктаров диэн үөн хаата “блатнойдартан” арахпат, биһигини чуҥнуур курдук туттар.    Дьэ, утуйуохча буолан эрдэхпинэ, ыарыылаах баҕайытык туох эрэ түөскэ саайда. Соһуйан олоро биэрдим – хайаларын эрэ саппыкыта! Ол икки ардыгар “бей красных!”, “бей активистов!” диэн көөҕүнэһии буолла. Хата, күлэ санаатым: “Гражданскай сэрии саҕанааҕы кыһыллары тоҕо ыатардахтарай, бэйэлэрин үрүҥ гвардеецтарбыт диир баҕайылара дуу?” Көрбүтүм, Чимитов диэн Бүрээтийэттэн кэлбит, уруккута хаайыылаах көкөт, мин диэки ыйа-ыйа Улан-Удэттан сылдьар нуучча уолаттарын ускайдаан эрэр эбит. Саллаҕар төбөлөөх, хачаайы сордоох тыла-өһө сүрдэммит, миигин көрдө-көрбүтүнэн бу тэмтээкэйдээн кэллэ. Охсуох курдук гынан эрдэҕинэ, урутаан, түҥнэри саайан түһэрдим. Онуоха анараа диэкиттэн бииргэ аһаспыт атастара курдарын, саппыкыларын охсордуу бэлэм туппутунан, бу ыадаҥнаһан кэллилэр. Хата, биир дойдулаахтарым, утуйбута буола сыппакка, оронноруттан ойуоккалаһан турдулар. Балтараа миэтэрэни кыайбат үрдүктээх Дьуурка Кырбаһааҥкын ол ыйдаҥатааҕы тиит күлүгүн курдук сүөдэспит урааҥхайдары өрө көрөн туран “таһыйталаан биэриэҕиҥ, уолаттар!” диэн дьорҕооттонно.    “Истэрэ төһө да аһыйдар”, били “блатнойдар” салыннылар быһыылаах, чугуруҥнаспытынан бардылар.    Бастаан тиийдэх утаа стройбат олоҕо итинник этэ.   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан