Биһиги 6-7 ыал буолан Эҥээрдэктэн биир көстөөх Күндэйэ диэн алааска олорбуппут. Күндэйэҕэ биһиги төрүттэрбит 1700 сс. саҕалаан уутуйан олохсуйбуттар. Бу дойду олус кэрэ айылҕалаах, хатыҥ чараҥнардаах, үөттэр быыстарыгар дэхси оттонор ходуһалардаах, эмис соболоох күөлэттэрдээх, ыраахтан көстөр чээл күөҕүнэн бүрүллүбүт мырааннардаах, чахчы, киһи кута-сүрэ тохтуур, олохсуйарга табыгастаах сир этэ.        Оччотооҕуга биһиги киэҥ ампаар дьиэҕэ олорбуппут. Онтубут таһырдьаттан киириигэ туруорбах хостооҕо, икки көмүлүөк оһохтооҕо, сайынын – сүлүүдэ, кыһынын муус түннүктээҕэ.    Былыргы саха ыала үлэтин үмүрүтэн баран, киэһэ оһоҕун иннигэр олорон сээркээн сэһэнньиттэри, ыҥырыкка сылдьар олоҥхоһуттары, остуоруйаһыттары истэрин сөбүлүүрэ. Кинилэри маанылаан, аһатан-сиэтэн, кэһии туттаран ыыталлара. Мин аҕам аах мэлдьи ыалдьыттаах, хоноһолоох, дьукаахтаах буолаллара. Холобур, тоҥус булчуттара Эҥээрдэк лааппытыгар түүлээхтэрин туттара, ас-таҥас атыылаһа таарыйа биһиэхэ мэлдьи сылдьаллара. Сынньанан, хонон-өрөөн ааһаллара.    Биир оннук киэһэ былыргылыынан сыбааттара, атастара Омуойа оҕонньор эһэни бултуурун туһунан кэпсээбитэ 83-с хаарбар үктэниэхпэр диэри төбөбөр букатынныы, сүппэттии, кытаанахтык олорон хаалбыт. Кини киһи обургу этэн-тыынан эҕэлдьитэн, кутан-симэн курулатан, уһун ньолоҕор сирэйинэн оонньоон, уоттаах сытыы харахтарынан тобулута көрөн киирэн бардаҕына, биһиги, кыра бэдиктэр, куттанан ийэбит-аҕабыт кэннигэр тыыммакка да саһан, кирийэн олорон истэрбит. Ол курдук, Омуойа оҕонньор тыатааҕыны хайдах бултуурун туһунан киһи хараҕар ойууланан кэлэрин курдук уустаан-ураннаан, араастаан уобарастаан, сүргэтэ көтөҕүллэн, хамсанан-имсэнэн, ис-иһиттэн эҥсэн, киһи иһиттэр истиэн курдук олус умсугутуулаахтык кэпсиир буолара.    Ити кэпсиир кэмим Аҕа дойду сэриитин бастакы сылларыгар бадахтааҕа. Омуойа оҕонньору – Ньукулай Омуоһабы – ити бириэмэҕэ 80-ттан лаппа тахсыбыт саастаах, уһун нүксүгүр уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, кыанар, чэпчэкитик үктэнэн хаамар, туус маҥан баттахтаах киһи курдук өйдүүбүн.    Биир оннук сырыытыгар Омуойа оҕонньор маннык кэпсээбиттээх.    “Арай биирдэ Накыын уонна Үлэгир үрэхтэр тардыыларыгар (билиҥҥи Накыын баахтабай бөһүөлэгиттэн чугас), сугуннаах баҕайы сиргэ, сып-сылаас, буруолуу сытар эһэ сыптарыҥын көрдүм. Муоҕу батарыта үктээбит суолуттан тута баараҕай эһэ буоларын быһаардым. Дьэ, эһэкээним биэрээри гыммыт быһыылаах. Сэттэ уон тохсус эһэбин былырыын бултаабытым. Онтон бэттэх түбэһэ иликпин. Быйыл күһүн аҕыс уон сааспын туолабын. Эһэкээним аҕыс уон сааспар анаабыт бэлэҕин мүччү туппатарбын ханнык. Бу да сырыыга миэнэ буолларгын сөп этэ”, – диэн баран мас манааҕытыгар сүгэ сылдьар эргэ таба тириитэ арбаҕаһын ылан үҥүүтүн бүрүйэ тарпыт уонна уҥа хонноҕун анныгар кистии туппутунан, тыатааҕы суолун батыспыт.    Сотору буолаат, эһэ киҥинэйэр саҥатын истибит. Көрбүтэ – үрдүк, хойуу сугун угун кэнниттэн аарыма эһэ кэлин атахтарыгар туран, кинини одуулаһар үһү. Биһиги киһибит икки илиитинэн үҥүүтүн уҥа ойоҕоһугар кистии туппутунан эһэҕэ утары хаампыт.    Эһэтэ да куттанан туора ыстамматах, утары ойуолаан, мөлбөрүҥнээн, бу тиийэн кэлбит. Ити бириэмэҕэ оҕонньор үҥүүтүн угун сиргэ кытаанахтык тирээбит уонна тыатааҕы ыга кэлэн саба түһээри өрө хололообутугар ньыкыс гына түһээт, үҥүүтүн төбөтүн өрө туһаайан биэрбит. Ити кэннэ эһэ түөһүн тылын аннынан үҥүүгэ батары түспүтүн кэннэ, оҕонньор эһэни бэйэтин кэннигэр илгэн кэбиспит. Эһэтэ ыараханнык орулаабытынан баҕалыы сыылла түһэр уонна хаана тоҕо баран, иҥиир ситиитин тартаран, өлөн киирэн барар.    Дьэ, ити курдук, былыргы тоҥус бэртэрэ эһэни үҥүүгэ батары түһэрэн бултуулларын мин кыра сылдьан элбэхтик истибитим. Биллэн турар, эһэни итинник бултааһыҥҥа холобура суох хорсун быһыы, эр санаа, чуолкай туттунуу ирдэниллэр. Омуойа оҕонньор: “Бачча буолуохпар диэри син элбэх эһэни бултаатым, араас балаһыанньаҕа көрсүллээччи, ол эрээри биирдэ да дубук туттубуппун, куттанан куоппуппун өйдөөбөппүн. Эһэ өйдөөх, киһини билэр. Мин кинини наада эрэ буоллаҕына эбэтэр миэхэ саба түһээри гыннаҕына эрэ бултаһааччыбын, оҕолоох эһэни тыыппаппын”, – диир буолара.    Көр, ити былыргы дьон айылҕа баайыгар харыстабыллаахтых сыһыаннаһалларын биир туоһута буоллаҕа. Кинилэр булду бултуохха эрэ диэн бултаабаттара, өлөрүөххэ эрэ диэн өлөрбөттөрө. Бэйэлэригэр сөп буолары эрэ булунналлара. Оттон билиҥҥи дьон үксэ булду аҥаар кырыытыттан кыдыйар, “бүттүн да сүттүн, сытыйдын да ымыйдын” диэн өйдөбүллээх курдуктара олохтоох кырдьаҕастары хомотор.    Ытыктабыллаах Сахам сирин олохтоохторо! Ааспыт үйэҕэ олорон ааспыт улуу булчут Омуойа оҕонньор курдук айылҕабыт баайыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыаҕыҥ. Булду сокуон ирдэбилинэн көҥүл ылан бэйэбитигэр сөп буолары эрэ бултуоҕуҥ, оччоҕо булт-алт даҕаны мэлдьи баар буолуоҕа!   Н.Н. Николаев, СӨ Ытык Сүбэтин Бочуоттаах кырдьаҕаһа, Маалыкай, Ньурба.
kyym.ru сайтан