Ааспыт күһүн чыычаахтар маассабай өлүүлэрин туһунан, бука, иһиттэххит буолуо. Интэриэһиргээн, Эбээй Бытантай улууһун хаһыата “Байанай уоттара” алтынньы 11 күнүнээҕи нүөмэригэр аахпытым. Ыстатыйа аата – “Чооруостар олохтоохтору аймаатылар”. Ис хоһооно маннык: “Алтынньы 1 күнэ буолар түүнүгэр сэдэх көстүү хоту сир дьонун соһутта. Ол курдук, чыычаахтар дьон күүлэтигэр, аһаҕас түннүктээх болкуоннарыгар, оннооҕор оһох турбатынан кытта киирбиттэрин бэлиэтээтилэр”.      “Сарсыарда кыраһалаабыт хаарга олохтоохтор чыычаахтар өлүктэрин көрбүттэр. Сорох сиринэн уонунан устуукаҕа тиийэ баар этэ” диэн ааҕааччыларбыт төлөпүөнүнэн кэпсээтилэр. Дьон этэринэн, түннүктэргэ кытта кэтиллэр тыастарын истибиттэр. Түүҥҥү хараҥаҕа уулусса банаардарын уоттарыгар хойуутук көтөн кэлэн, кэтиллэн сиргэ түспүттэрин көрбүт дьон эмиэ бааллар. Хоту дойду олохтоохторо бу түбэлтэттэн долгуйаллар, ииримтийии ыарыыта кэлбэтэ ини диэн сэрэхэдийэллэр.    Анал үөрэхтээх орнитолог учуонай Евгений Шемякин бастакы сабаҕалааһынан ЯСИА суруналыыстарыгар маннык биэрбит: “Чечетка (чооруос) – это оседло кочующий вид птиц. Интересный факт, что тела птиц были обнаружены в поселке и стоит обратить внимание, что какая-то причина находится в этом поселении. Говорить о том, что речь идет об отравлении тоже рано. Они в зимнее время питаются ерником, шишками, либо выковыривают из лиственницы мелких насекомых...”   “Бытантай уоттара” хаһыат алтынньы 30 күнүнээҕи нүөмэригэр эппиэтин бэчээттээбиттэр. Ыстатыйа аата “Чинчийии түмүгэр ыарыыны булбатылар” диэн. “Ааһан эрэр сыл саҥатыгар улуус киинигэр чыычаахтар дьон күүлэтигэр киирэннэр өлүктэрэ көстөн аймалҕан тахсыбыта. Биһиги бу туһунан “Бытантай уоттара” хаһыат 80-с №-гэр суруйан турабыт. Бэтэринээрдэр салалталарын салайааччыта Саргылана Николаева “чыычаахтары Дьокуускай куоракка чинчийиигэ ыыттыбыт” диэн иһитиннэрбитэ. Бу күннэргэ СӨ Чинчийэр лабаратыарыйатын түмүгэ кэллэ. Өлбүт чыычаахтары “Вирус гриппа А”, “Микоплазмоз”, “Хламидиоз” ыарыыларга чинчийэн көрбүттэр. Бу ыйыллыбыт ыарыылар суохтара билиннэ. Ол эбэтэр, чыычаахтарга сэрэхтээх ыарыыны булбатахтар.    Аны дьиктитэ диэн, чинчийии боротокуолуттан көрдөххө, чооруостарбыт Дьокуускайга тиийэн барабыай буолан хаалбыттар. Олохтоохтор барабыайы чооруостан араарбатах буолан тахсаллар.    Итиччэ чинчиллэн баран, чыычаахтарбыт туохтан өлбүттэрэ чуолкай быһаарыллыбатах, “этин сиэххэ сөп” эрэ диэн түмүк оҥоһуллубут.   ***    Аны аҕыйах хонуктааҕыта Дьааҥыга 400-чэкэ үөрдээх бөрө үөрэ көстөн, эмиэ бассаапка айдаан бөҕө. Бачча халыҥ үөрдээх бөрө тугу аһаан-сиэн сылдьара буолла? Эмиэ да Дьааҥыга куобах мэнээктээбитэ иһиллибэт дии. Бука, аһылыктара диэн чааһынайдар сылгыларын үөрэ буоллаҕа буолуо... Учуонайдарбыт ылсан үөрэтэллэрэ наада.    Аны быйыл кыһын киин, илин эҥээр улуустарга туртастарбыт эмиэ биллибэт биричиинэнэн өлүтэлээн эрэллэр. Тоҕо, туохтан өлөллөрүн эмиэ ким да билбэт. Урут суруйбуттарын аахтахха, халыҥ хаардаах кыһыны кыайан аһаабакка өлөллөр диэн этэ. Быйылгы кыһыны халыҥ хаардаахха киллэримээри гынабын. Хаар түспүт да буоллаҕына, Саҥа дьыл саҕана эрэ түспүт буолуохтаах. Ону да нуорма хаар баара дуу, суоҕа дуу?    Туртас төрүт күһүн эрдэттэн окко киирбит аатырбыта. Тоҕо,  туохтан эбитэ буолла? Эмиэ биричиинэтэ чуолкай биллибэт. Эколог, биолог учуонайдарбыт тугунан дьарыктаналлара биллибэт. Сыл ахсын “В целях осуществления научно-исследовательской, образовательной деятельности” диэн сыалга разрешение бөҕөтүн суруйтаран ылан атырдьах ыйыттан олунньу ый ортотугар диэри туртас бөҕөтүн бултууллар да, дьөрү куртаҕын да хайытан көрбөттөр быһыылаах. Үнүр тэлэбиисэргэ көрдөххө, аһаттаҕа аатыран боростуой баҕайы оту сыһыыга ыһа сатыы сылдьаллар этэ.    Дьиҥэр, мин саныахпар, туртас табатыҥылар ахсааннарыгар киирсиэн сөп этэ. Оччотугар сүрүн аһылыга лабыкта, талах буолбатах дуо? Сылгы, ынах курдук от аһылыктааҕа эбитэ буоллар, тоҕо оттоох күрүөҕэ туран дьүдэйэрий?    Көрдөххө, сайын лабыкталаах сиргэ сылдьар курдук. Сайын ортото сыһыыга киирэн күөх окко мэччийэ сылдьар туртаһы биирдэ да түбэһэ көрө иликпин. Күһүн куобах курдук кэнчээригэ киирэн аһылыктыыр быһыылаах. Кыһын, мин бэлиэтии көрөрбүнэн, наар баҕа батаһа үүммүт сиригэр киирэн аһыыр.    Тоҕо быйыл туртас быһа түстэ диэҥҥэ мин санаам – күһүн хойутуу ардаан, онтон хаар түспүтүн кэннэ ириэрэн, сүрүн аһылыга лабыкта тоҥон (күһүҥҥү хаар чарааһа бэрт этэ) моһуогу оҥорбут буолуон сөп. Онно эбии күнүһүн ардаан, сир үрүт араҥата хам тоҥон, чараас хаардаах кыһыҥҥа сытан сынньанарыгар да тоҥон өллө ини.    Биһиги оҕо сылдьан быйыл төрөөбүтэ 90 сыла буолар Социалистическай Үлэ Дьоруойа А.С. Копырина ыанньыксыт салалтатынан сүөһүгэ эбии аһылыкка былах быһан, лабыкта хомуйан үлэлээбиппит. Билигин айылҕа харыстабылын үлэһиттэрэ кини уопутун туһанан оҕолорунан дуу, лиссиэнсийэҕэ тиксибит булчуттарынан дуу, сайын былах, лабыкта бэлэмнэтэллэрэ быдан туһалаах буолуо этэ дии саныыбын.    Кыһын туртас ырыганнаары гыннаҕына, миэстэтигэр тыаҕа бэлэмнэммит лабыктаны, былаҕы күрүөтүн аһан биэрдэххэ, ханнык да тиэйэр-таһар үлэҕэ ороскуоту көрсүбэккин.    Түмүккэ, туртас табатыҥылар ахсааннарыгар киирэрин умнумуоҕуҥ. Кини ханнык да сыһыы сыспай сиэллээҕэ, хотон хороҕор муостааҕа буолбатах. Аһылыга да ол тэҥинэн лабыкта, талах буоларын умнумуоҕуҥ.   С.НАФАНАИЛОВ, Уус Алдан.
kyym.ru сайтан