Сиимэн санаа кулута буолбута быданнаата. Онто ордук утуйаары оҥостон баран хараҕын кыратык да “тымнытар” кыаҕа суох сыттаҕына биитэр сарсыарда эргин, түөрт чаас ааһыыта, уһуктубутун кэннэ биллэр. Сааһырдахха, сороҕор күнүҥ-дьылыҥ тохтоло суох наар биир күрүстүк устарга дылы буолар эбит. Дьэ, онтон туох эмэ дьиктини, долгутуулааҕы булан ылыахтааххын, ол аата, түөн да саҕа үөрүүлээҕи, эти-сиини чэбдигирдэри. Орто туруу дойдуга Үөһээттэн туох эрэ сыаллаах-соруктаах айыллан түспүт киһи кэмэ-кэрдиитэ хаһан да муҥура суох буолбат. Ол иһин кэтэмэҕэйдээн хаалбакка, саҥаттан саҥаны билэн иһиэхтээххин. Кырдьыга, “ол дойдуга” айанныаххар диэри, төһө да сааһырдаргын, син биир барыта – саҥаны арыйыы. Бэл, өлөн эрэриҥ кытта. Ону баара, “олоҕу билбит кырдьаҕас киһи” диэн сонньуталлар.        Сиимэн сирдээҕи олоҕор бэлиэ “суолу-ииһи” кэнчээри ыччакка хаалларбатах киһи буолбатах. Кинини ааттатыах син добуочча оҕолордоох, сиэннэрдээх. Ити барыта оннун-тойун бигэтик булуор диэри балай эмэ түбүгүрдэҕэ. Төһөлөөх сырата-сылбата, ньиэрбэтэ бараммыта буолуой. Онон кырдьаҕаһыҥ ааспыт үтүө кэмнэрин минньигэс буорсуйа оҥостон, ахтан-санаан ааһара бааламмат.   Соһуччу сурук      Нэһирэн хаалыах киһини, хата, аныгы үйэ этэрбэс араадьыйата – бассаап барахсан – абырыыр. Араас импэрмээссийэ хаатыйаланар сирэ – дьэ, манна. Онтон төһөтө кырдьыгын, хаһа сымыйатын чөмчөкөҥ хайдах үлэлииринэн быһаараҕын. Былыргы, сэбиэскэй саҕанааҕы, курдук тэлэбиисэри-араадьыйаны, хаһыаты-сурунаалы кэтээн-мыҥаан сонуну истэр-көрөр ааспыта. Кылаабынайа, орто сүнньүн тутустаххына, син сөп сыһа буолан тахсар.    Биир киэһэ, утуйаары сыттаҕына, төлөпүөнэ мыытырҕаата. Сиимэн хайа эрэ эппиэттээх дьуһуурустубаҕа олорор курдук, туумбатыгар сытар төлөпүөнүн эһэ охсон ылбыта – сурук: “Сима, дорообо. Соторутааҕыта Эн дэлэгээссийэҕэ киирсэн, биһиги тэрилтэбитигэр сылдьан, мунньахтаан ааспытыҥ. Син биир уруккуҥ курдук этиҥ. Санаан көр, 40 сыллааҕы ол умнуллубат кэмнэри. Миигин билбэтэҕиҥ. Дьиҥэр, Эйиэхэ көстөөрү, Эйигиттэн чугас олорбутум. Олус долгуйбутум. Биллиҥ ини билигин?”    Кырдьык даҕаны, соторутааҕыта куораттан ол улууска дэлэгээссийэҕэ киирсэн, хомондьуруопкаҕа сылдьан кэлбитэ. Онно кинини кытта эйэргэһиэх биир эмэ дьахтар баарын өйдөөн көрбөтөҕө. Харахха хатанан хаалар кырасыабай кыыс-хотун баара экчи биллибэтэҕэ. Ити чааһыгар баҕас “прибора” эҥкилэ суох үлэлиир – билиэх этэ.    “40 сыллааҕы ол умнуллубат кэмнэри” диэбит буоллаҕына, ол аата, СГУга кэтэхтэн үөрэммит кэмнэрэ эбит. Ок-сиэ! Хомсомуол хоһууна, сопхуоска хомсомуол сэкирэтээрэ Соня Малышева эбит буолбат дуо?! Дойдулаах киһи эрээри кэлэн дорооболоһуоҕун. Үйэ аҥаарын кэриҥэ кэм ааспытын кэннэ, ол саҕанааҕы сөбүлүү көрбүт Соням бу олороро буолуо диэн, дьэ, хантан билиэй. Кэм буолан истэхпит. “Олус долгуйбутум” диэбит, ол аата билиҥҥээҥҥэ диэри өйүгэр-санаатыгар сөҥөн хаалбыт бэйэккэм дуу?   Ол кэмнэр...      Били, Сиимэн диэмбэл аармыйаттан кэлэн иһэн, хоту оройуонтан соҕуруу куруорка баран иһэр Таисалаах Ньургуунаны кытта омуннаахтык таптаспыта өйүттэн сүппэт. Ол түгэни иккистээн эргитээри гыммыта сатамматаҕа. Кини ордук отуччатын лаппа ааспыт Таисаҕа тууһугурбута: биир өттүнэн, олус кырасыабайа, иккис курдук, наһаа нарыннык, минньигэстик таптыыра, киһи адьас өйүн сүтэриэх курдук да буолан ылара. Ол эрээри аҕыйах мүнүүтэлээх таптаһыы кэнниттэн “төһө эрэ кэмнээҕи нуорматын барытын толору ылбыт” курдук, Сиимэҥҥэ чугаһыы сатаабатаҕа, дьиэк да биэрбэтэҕэ. Киниэхэ холоотоххо, томороон көрүҥнээх Ньургууна, түгэн көстөрө буоллар, бэркэ таптаһыах быһыылааҕа да, тоҕоос көстүбэтэҕэ.    Итинтэн сылтаан Сиимэн, хата, дойдулуон баҕарбат да курдук турукка киирбитэ: хайдах эмэ гынан дьахталларым куруортан кэлэллэрин күүппүт киһи диэн санааҕа ылларбыта. Ол эрээри хайыа баарай – көтүөхтээх эриэйсэтинэн дойдулуурга тиийбитэ.     Дойдутугар олохтоох кыргыттар аармыйаттан саҥардыы кэлбит ыччаты бастаан сонургуу көрбүттэрэ эрээри, онтулара начаас сойбута, баҕар, үлүһүйүөхтэрин иһин от үлэтэ да үтүрүйбүтэ буолуо.    Дьонун кытта оттоһон, онтон күһүөрү сопхуос отделениетыгар үтүөх-батаах үлэҕэ сылдьыбыта. Кэнникинэн отделение салайааччылара, ордук Куома Саабыс диэн кырдьаҕас биригэдьиир, хамсатын этэрбэһин оһугар тобурҕатан тэбиирин быыһыгар Сиимэн курдук кыайыгас-хотугас үлэһиттэри сүөһү көрүүтүгэр-харайыытыгар таһаарыахха диэн турбуттара...    Суох, Сиимэн сүөһү көрөр санаата суоҕа, онто да суох икки сылын аармыйаҕа ыыппыта, онон дьол-соргу ыллыгар үктэнээйэбин диэн Дьокуускайдаабыта. Биир тэрилтэҕэ киирэн үлэһит бэрдэ аатырбыта, эбиитин СГУга кэтэхтэн үөрэх устудьуона буолбута.    Сонно, бастакы кууруска, 25 устудьуонтан лэппээһиннээх баттахтаах, тугу барытын сытыы хараҕынан суптурута көрүтэлиир биир кыыска болҕомтотун хатаабыта. Кырааска той сыстыбатах сырдык сэбэрэлээх, судургу таҥастаах-саптаах, кимтэн да иҥнэн-толлон турбат, өссө түөһүгэр хомсомуол значоктаах бу кыыс Соня Малышева этэ.    Сиимэн үөрэҕин быыһыгар Соняны кытта иккитэ-хаста “Лена” тыйаатырга киинэҕэ сылдьыбыта. Кыыһын дьиэтин таһыгар диэри атааран биэрэрэ. Ол тухары уураһар эҥин туһунан санаа төрүт киирбэтэҕэ.    Устудьуоннар кыһыҥҥы сиэссийэлэрэ этэҥҥэ түмүктэммитэ, Соня дойдулаабыта.   Лиийэ      Биирдэ Сиимэн туох эмэ бурууктаны боруобалыыр санаалаах “Күөх ырыынакка” тиийдэ. Киһи аҕыйах. Атыыһыт барыта – Орто Азия эр дьоно. Эйэҕэстэрэ сүрдээх, өссө кырыылаах ыстакааҥҥа 70 харчыга сухуой арыгы кутан биэрэллэр. Онтулара кыраадыһа төрүт суох, арай кыратык настарыанньаны көтөҕөр.    Сиимэн түгэх муннукка биир саха кыыһа дьаабылыка атыылаһа турарын көрөн, онно тиийдэ. Кыыс соҕотох буолбатах, аттыгар үс уол туран күлүү-элэк бөҕөтө. Өйдөөн истибитэ, бу урдустар “чурочка” эҥин дииллэр, туох эрэ баакаһы оҥоруох курдук дугдуҥнаһаллар. Онуоха “саамай кылаабынайдара бу хонтоҕор муруннаах уол быһыылаах” диэн, “что вы пристаете девушке” диэбитигэр буолан-хаалан турдулар ээ. Били, хонтоорускай уола охсоору бу күөнтээн кэлбитигэр Сиимэн көмүскэнэрдии туттан эрэрэ баара да, кэтэҕэ ньир гынарга дылы гыммыта...    Биирдэ өйдөммүтэ – икки милииссийэ: сахалаах нуучча кэлэн туруора сатыыллар. Дьонуҥ өссө “вставай, алкаш!” дии-дии илгиэлииллэр. Ол аайы Сиимэн төбөтө ыалдьар, мэйиитэ эргийэр, хотуолаары гынар. “Итирик буолбатахпын, үс уол кырбаатылар” диирин истэ да барбатылар, дэллэриттэн илдьэн массыынаҕа бырахтылар. Массыына иһэ, киһи аҕынньыта төллүөх – бүтүннүү арыгы, хотуо сыта. Ибис-итирик биир нуучча күөлэһийэ сытар.    Уонтан тахса мүнүүтэнэн “Медвытрезвитель” диэн суруктаах дьиэҕэ аҕаллылар. Кутталлаах буруйдааҕы дьоруойдуу быһыыны оҥорон туппуттуу, кум-хам тутан, иһирдьэ киллэрэн, младшай лейтенант пуормалаах кыыс иннигэр туруоран кэбистилэр. Кыыс, симиэнэ ыстаарсайа быһыылаах, “сиэпкиттэн туох маллааххын барытын хостоо” диэбитигэр өс киирбэх сиэбин хастыбыта – уон солкуобайа мэлигир, харытыттан чаһытын эмиэ устубуттар! Били урдустар дөйүтэн баран халаабыттар.    Аак оҥоро сатыы турдахтарына, Сиимэн мэйиитэ эргийдэ, наараҕа сууллан түстэ. “Итирик буолбатахпын, күлүгээттэр кырбаатылар, халаатылар” диэн ботугураабытын саҥардыбакка үлтү көбүөлээтилэр, өссө сыгынньахтаан киирэн бардылар. Ол икки ардыгар аны бадарааҥҥа булкуллубут, чулкута сулбуруйан соһулла сылдьар итирик дьахтары киллэрэн эрэллэрэ баара да, Сиимэн хотуолаан ыһылыннаран кэбистэ. Маат-муут күүһүрдэ. Хата, хайа эрэ кырдьаҕас старшина “бу уол итирик буолбатах, “Суһал көмөнү” ыҥыра тардыҥ” диэбитигэр баччааҥҥа диэри таах олорбут дьуһуурунай биэлсэр көрбүтэ-истибитэ буолла.    Сиимэн “Суһал көмө” массыынатынан хайа эрэ балыыһаҕа аҕалбыттарыгар биирдэ өйдөннө. Үрүҥ халааттаах биир кыыс өйөөн-убаан, балаатаҕа киллэрэн, сыгынньахтаан ороҥҥо сытыарда. Сотору соҕус буолаат, икки сиргэ укуоллаата. Барахсан илиитэ сымнаҕаһа, аламаҕайа сүрдээх. Бу – Лиийэ Слепцова этэ.   Сэргэлээх дьиэтигэр      Сиимэн Соня Малышеваны кытта суруйсара. Дьэ, манна истиҥ иэйии бастакы кыыма саҕыллыбыта. Маннык суруйсуу ахтылҕаннаах көрсүһүүгэ олук буолуохтааҕа сэрэйиллэрэ, онон уоллаах кыыс сыһыаннара табаарыстыы көннөрү сыһыантан уларыйбыта, таайтарыылаах өттө күүһүрбүтэ.    Ол эрээри устудьуон аймах туонатыгар – Сэргэлээххэ – олорор Лиийэ Слепцова Сиимэҥҥэ ордук чугаһа. Балыыһаҕа сиэстэрэлиир буолан, көрүү-харайыы өттүгэр (сороҕор кыбыстыах да түгэҥҥэ), чэ, барытыгар даҕаны, чахчы, баһыйа туппута. Били, балыыһаттан тахсарыгар, бэл, Сиимэни уоһуттан уураан соһуппута, долгуппута.    Тоҕоос көһүннэр эрэ, киинэҕэ сылдьаллара, салгын сии таарыйа куоракка күүлэйдииллэрэ уонна хайаан да уураһан арахсаллара.    Биирдэ Лиийэ “таайым аах тыаҕа икки хоно бардылар, онон дьиэбэр соҕотохпун” диэн баран, балачча уһуннук уоһуттан уураабыта. Иккиэн да  өрөбүллэрэ буолан, имнэрэ кэйбитэ. Икки этээстээх мас дьиэлэрэ үс хостооҕо. Эрдэлик соҕус киэһээҥҥилэрин аһаан баран, утуйардыы оҥостубуттара.    Сиимэн “бу кэҥэс тахтааҕа утуйуохпут баар дии” диэн ымсыыра саныы олордоҕуна, Лиийэ “ласточка” туруусуктаах эрэ биир хостон тахсан кэлбитэ уонна:    – Сима, бу хоско киирэн суунуох, – диэбитэ.    Баалынайга уочаратынан киирэн сууммуттара. Дьиҥэр, Сиимэ тобуктаан олордоҕуна Лиийэ кинини кыра оҕону тутар-хабар кэриэтэ, сып-сымнаҕас илиитинэн сууйан, имэрийэн-томоруйан кэбиспитэ. Онтон сол курдук сыгынньах тыҥаан туран аны Лиийэни сууйааччы буолбута. Дьэ, ол кэнниттэн таласханнаах тахтааларыгар сыппыттара да, кураанах туох күүдэпчилэнэринии, имэҥ-дьалыҥ кутаатыгар биирдэ баар буола түспүттэрэ, туох барыта умнуллубута...    Сиимэн ити курдук Лиийэ илиитигэр киирбитин билбэккэ да хаалбыта. Кыыһа ийэтин дуу, улахан эдьиийин дуу курдук бүөбэйдиир, харайар, көрөр-истэр киһитэ буолан хаалбыта. Тоҕоос эрэ көһүннэр, ахтылҕаннарын таһаарар, дуоһуйа таптаһар буолбуттара. Сиимэн, бэл, били, Таисалаах Ньургуунатын да умнуох туруктаммыта.    Ол эрээри Лиийэ, төһө да имэҥирэн, күөдьүйэн таптаатар, Соня Малышевата өйүттэн сүппэтэҕэ. Чэ, ол – туспа кэпсээн. Аанньатыгар 40 сыл ааспытын кэннэ киниттэн сурук тутуо дуо. Ону – кэлин.   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан