Бу Орто дойдуга ханнык баҕарар киһи сааһыран, кырдьан истэҕин аайы төрөөбүт-үөскээбит сирин-уотун, алааһын ахтылҕана эбии күүһүрэн, бэл, сотору-сотору түүлүгэр киирэн, хаһан даҕаны эргийбэт, умнуллубат оҕо сааһын санатан, сүрэҕин минньигэстик нүөлүтэн ылар буолан иһэр эбит.      Оннук иэйии ордук мин курдук саҥардыы борбуйдарын көтөҕөөт, алаһа дьиэлэрин хаалларан, аны өтөрүнэн төннүбэттии бырах барбыт дьоҥҥо күүстээх буолар быһыылаах. Кыыс оҕоҕо итинник иэйии хайдах киирэрин билбэтим эрээри, биһиэхэ, уолаттарга, ахтылҕан ордук аҕаҕын кытары сибээстээх буолар эбит. Уол оҕо төрөөбүт алааһыгар таптала, ыраахтан угуйар-ыҥырар аартыктара, бастакы булда уонна булт абылаҥар ылларыыта – барыта аҕа нөҥүө, кини көмөтүнэн, уһуйуутунан бэриллэр, кэлэр.    Аҕам, кини дьикти атын, ат баайан сүүрдэр дьарыгын туһунан урут суруйан турабын. Кини булка хайдаҕын туһунан эттэххэ, оччону-баччаны куоһарбыта, өлөрөн үллэҥнэппитэ диир кыаҕым суох. Арай биһигини, уолаттарын, батыһыннара сылдьан куһу, куобаҕы бултуурга үөрэппитэ. Ол гынан баран, биһигини ыытан баран, бэйэтэ атын кытта тыа саҕатыгар олорор буолара уонна биир эмэ чыркымайы дуу, куобаҕы дуу бултаатахпытына, “оо, Байанайгыт дук гыммыт, улааттаххытына, булчут бэрдэ буолуоххут” диэхтиирэ.    Киһи хайдах, төһө булчутун туора дьон быһаараллар быһыылаах. Онтон сылыктаатахха, аҕабыт улахан тайахчыт буолуон сөп курдук. Тоҕо диэтэххэ, биһиги нэһилиэкпит сиригэр-уотугар тайах отой суох, тохтообот эрээри, аҕабыт, тайах ханна баарын-турарын билэн, бултаабыта эрэ баар буолара. Кини тайаҕы сайын, хара ас суоҕар эрэ, бултуура. Күһүн, кыһын идэһэ этэ баарыгар тайах сиэбиппитин өйдөөбөппүн.    Аны туран, оччолорго аҕабыт тайаҕы доруоп саа сүнньүөҕүнэн эрэ бултуура, билиҥҥи курдук буулдьа саата суоҕа. Кини, атын булчуттартан ордуга, чорбойоро диэн, сааһын тухары сылгыһыттаабыт буолан, сири-уоту билэринэн чугас эргин тэҥнээҕэ суоҕа. Ол да иһин олох ырааҕынан эҥсэн сылдьар, ханнык сис тыа күөлүгэр куйааска тайах түһүөн сөбүн билэн, чопчу тиийэн бултуур эбит этэ. Сылгытыгар сылдьан булт суолун-ииһин үөрэтэ сырыттаҕа.    Кырдьык, оччолорго биһиги аҕабыт эрэ тайах өлөрөөччү. Ол иһин дьон-сэргэ кинини таптаан Тайахчыт Баачаан диэн ааттыыра. Биһиги биир эмэ куһу-куобаҕы бултаан кэллэхпитинэ, эбэбит эмээхсин “оо, оҕом сыыһа, аҕаҥ курдук байанайдаах булчут буол” диэн таптаан алгыырын билигин да өйдүүбүн.  Аар тайҕа иччитэ Баай Байанай булдун-алдын киһи аайы ыспатын-тохпотун, биирдиилээн сөбүлүүр, хоһуун булчуттарыгар эрэ тосхойорун-бэрсэрин туһунан номохтор былыр-былыргыттан бааллар. Ол да иһин оччоттон баччаҕа диэри булчут удьуора барахсан аал уотун оттон, ааттаһан-көрдөһөн, айах тутан эрдэҕэ.   Хомойдум да этэ      Арыый да улаатан, борбуйбун көтөҕөн куһу, куобаҕы, мас көтөрүн саҥа бултаан, улахан булчут курдук санана сылдьар кэмнэрим. Оччолорго Дабаадыма учаастагар олорорбут.    Арай күһүөрү сайын биир күн аҕабын кытта субай сүөһү көрө диэн бардыбыт. Урут түһэн эттэххэ, аҕам сылгыһыттыырын быыһыгар сайынын көҥүл сылдьар субай сүөһүнү бостууктуура. Онон сүөһүлэрэ ханна тиийбиттэрин-түгэммиттэрин булан көрүөхтээхпит, оннук соруктаахпыт.    Ити кэмҥэ аҕам илиитин дэҥнээн, аттанар да, сааланар да кыаҕа суох буолан сылдьара. Ол иһин убайдарым Бааскалаах Бүөккэ суохтарына адьынаарка “Планеталарын” (ИЖ-49) “уларсан” (баалларыгар ол сэптэригэр миигин чугаһаппаттара), аҕабын мэҥэстэн, айаҥҥа туруннубут. Эбиитин “улахан” булчут буола сылдьар киһи, эмиэ убайдарым биир уостаах, туруору сомуоктаах, уон алталаах сааларын иннибэр туора сүгэн кэбистим.    Тимир көлөлөөх дьон бэрт түргэнник Арҕаа Эбэни быһа тэптэрэн, Тимир Ыйаабытынан Бырах алааһыгар киирэн иһэн көрбүппүт, арай, суол кытыытынааҕы кыра ырааһыйаҕа үс сылгы турар эбит. Сылгыны күннэтэ көрө сылдьар киһи онно эрэ кыһаллыбакка, хата, көнө суолга киирбиччэ, ускуораспын уларытаары гааспын эбэн бирилэтэн истэхпинэ, эмискэ аҕам өлүөр илиитинэн көхсүбүн лигийэ-лигийэ “нохоо, тохтоо, тайахтар” диэтэ. Оннугу эрэ күүппэккэ олорбут киһи “тайахтар” диэни истээт, алдьархайга түбэспит киһилии, сүрэҕим “парк” гына түстэ да, туормастаан хачыгыраттым эрээри, өлүү түбэлтэлээх, матасыыкылбыт саҥа тохтуох курдук буолан иһэн, суол кытыытынааҕы куоһаахтан иҥнэн, охтон түстүбүт. Саатар, сэппит собуоттаары гыннахха эстэн биэрбэт бэйэтэ умуллан хаалбакка, бачча ыксалга, умуллубакка эбии бирилии, күп-күөҕүнэн буруолуу түстэ.    Дьэ, туттуу-хаптыы диэн манна буолла. Ол быыһыгар аҕам туох эрэ диэн сибигинэйэрэ иһиллэргэ дылы. Хата, көрбүтүм, ити үлүгэргэ кыһаллыбакка тайахтарбыт дьиктиргээбит курдук, биир сиргэ биһигини өрө мыҥаан уун-утары тураллар эбит.    Мин олорон эрэ сүгэ сылдьар саалаахпын уонна туора курдана сылдьар аҕам батарантааһыгар тайахха аналлаах сүнньүөхтэр баалларын өйдүү биэрдим. Аны, санныбыттан саабын уста сатаан мочоохтостум. Онтон аны батарантааспын арыйан, сүнньүөхтээх ботуруону салыбыратан таһааран, саабын булгурутан, уоһун нэһиилэ буллардым.    Аҕам сытан эрэ миигин күүтэр курдук. Онон аргыый тобуктаан олордум уонна тоҕо эбитэ буолла, орток­у тайаҕы кыҥаан баран, ытан саайдым! Суох! Тайахтарым хамсаабатылар. Арай төбөлөрүн эбии хоноппукка дылы буоллулар. Мин дьэ эбии буорайдым. Ыксаан, илиим-атаҕым букатын сап-салыбырас буолла. Ол быыһыгар хантан эрэ төбөбөр хаһан эрэ аҕам “сүүлэ киирбит тайах киһини онньууската эрэ хаалыар диэри үлтү тэпсэр үһү” диэн кэпсээбитэ элэс гынан ааста.    Ити да буолларбын, нэһиилэ өссө биир сүнньүөҕү салыбыратан таһааран иитинним эрээри, били, ортоку тайахпын кыҥаары гыммытым, барым-барыта босхо баран, биэс уонча хаамыылаах сир иһигэр сыалбын кыайан булларбатым. Инньэ гынан балаҕан саҕа кыылы быһа холуйан туһаайан баран, чыыбыспын иккиһин тартым. Санаабар, саа тыаһа этиҥ этэринии саалынна. Ону кытта буорах буруота өрө бурҕайа түстэ, туох да көстүбэт буолла.    Буруо арыый дьайҕарбытын кэннэ көрбүтүм, кыылларбыт аргыый аҕай тыа диэки хаамсан эрэллэр эбит. Ол икки ардыгар аҕам кыһыйбыт куолаһа “һуу, бардылар” дииргэ дылы буолла. Онуоха мин тоҕо эрэ дьэ арыый уоскуйан, эбиитин тайахтар утары кэлбэккэ куотан эрэллэриттэн эрдийэн, түргэн соҕустук үһүс сүнньүөхпүн ииттэ охсон баран, номнуо тыаҕа киирэн эрэр кыыллары ытан саайдым да, мас быыһынан аҕыйахта элэс гынан хааллылар.    Мин үстэ ытан баран ытыс соттубуппуттан хомойон, эмиэ да кыбыстан, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйэн, турбакка олордум. Аҕам “айылҕа оҕолоро сырыттыннаар. Тайах ыкса күһүн биирдэ уойааччы” эҥин диэн миигин уоскуппута буолла. Хайыахпытый, охто сытар сэппитин туруоран салгыы кэри-куру айаннаабыппыт.    Дьэ, ити курдук Баай Байанай бэйэтэ-бэйэтинэн булт соноругар саҥардыы ылларан эрэр уолчааны тургутан көрбүттээх. “Хайдах эбитий?” диэн аар тайҕа саамай маанылаах булдун – тайаҕы “баайан” биэрбитин мүччү туппутум.    Ол да иһин буолуо, улахан булт чааһыгар мөлтөһүөр соҕуспун, сүрэҕим да тэппэт курдук. Аны туран, тайахтааҕар буолуох, биир эмэ чыркымайга да түбэстэхпинэ, сүрэҕим отой ойон тахсыахтыы тэбэр идэлээх. Санаабар, ол тыаһын булт кытта истиэх курдук буолааччы. Инньэ гынан тыыммын хаайан эрэй бөҕөнү көрөбүн. Бэл, бачча сааһырыахпар диэри.    Билигин улахан булка түбэстим да, били, олохпор аан маҥнай түбэспит үс тайаҕым харахпар бу көстөн кэлэргэ дылы буолаллар.   Тосхойуон тосхойбута      Ити да гыннар биир күһүн аҕам биһиккигэ баай барыылаахпыт мичик гынан турардаах. Ол маннык этэ.    Балаҕан ыйын бүтэһик күннэрэ. Улуу добдурҕа саҕана. Бастакы тоҥоруу буолан, күөллэр муустара туран, хаар түһэн эрэр. Бу үтүө-кэрэ кэмҥэ аҕам биһикки ааттаах аппыт Ракетабытыгар мэҥэстэн, Баадьы алаастарынан, Кумах алааһын куулатынан Кумааҕы Сиһин тутан иһэбит (итини – сир-дойду аатын барытын аҕам кэпсии иһэр). Ити аата биһиги куобахтыы баран иһэр быһыыбыт.    Ол курдук, хара тыа быыһыгар уһун синньигэс дүөдэ баарыгар кэлэн күөл кытыытынан айаннаан истэхпитинэ, арай, күөл баһыттан икки көҕөн көтөн таҕыстылар да, уҥуор диэки көтө турдулар. Аҕам “тыый, баччааҥҥа диэри хайдах барбакка сырыттахтарай?” дии-дии, атыттан түһэн, саатын ылан, бултуурдуу оҥостон, дүөдэҕэ хаамта. Мин оччону көрөн баран олоруом дуо, эмиэ ойон түһэн, били “тайахтаабыт” биир уостаах саабар ботуруон уктаат, аҕабын батыһан күөл кытыытыгар киирдим.    Онно туран көрбүтүм, күөл баһыгар быыкаа сиикэй уу баар эбит. Аҕам ону көрөн “кэлиэхтэрэ” диэтэ. Кэтэһэн турдубут. Кырдьык, өр буолбата, көҕөннөрбүт ол сиикэйи көрбүтүнэн кэллилэр. Ол гынан баран ити икки ардыгар биһигини көрө осхон, өрө тахсан истэхтэринэ, аҕам “чээй!” диэтин кытта, ытан саайдыбыт. Мин баҕас мастар төбөлөрүттэн мэһэйдэтэн, көннөрү туһаайыытын эрэ көрөн ыттым. Ол эрээри эмискэ аҕам үөрбүт саҥата “эн эмиэ!” диэтэ. Кэннибитигэр сиргэ “пөс, пөс” гынар тыастар иһилиннилэр.   Аҕам үөрбүт аҕай. “Эн эмиэ” дии-дии, түргэн үлүгэрдик хамсанан, тииттэр быыстарыттан эр-биир икки көҕөнү моонньуларыттан лэскэччи тутан, аҕалан аппыт аттыгар сиргэ тиэритэ уурталаата. Үөрбүт да үөрбүт. Аҕам оҕо курдук үөрэрин онно саҥа көрөммүн, мин саҕа дьоллоох оҕо суоҕун курдук сананным. Үөрүмүнэ даҕаны, дьыл баччатыгар уонна буолаары буолан, итиччэ эмис, хаас саҕа көҕөннөрү бултаан баран. Ол күн кини үрүт-үөһэ “сыллыый, ити Байанайбыт мичик гынна” дэтэлээбитэ харахпар билигин да бу баардыы көстөр.   Ити курдук үөрэн-көтөн, аппытыгар мэҥэстэн, иккиэ бэйэбит кус-хаас дойҕоҕун түһэрэн, саҥардыы хаамтаран истэхпитинэ, аны, аппыт турунан кэбистэ. Аҕам “тыый, аны куобах сытар дии” диэбитигэр мин, сытыы харах обургу, көрө биэрбитим, сыгынах анныгар муус маҥан куобах бу туртайан сытар эбит. Мин атым самыытыттан аргыый сырылаан түһэн, саабын ылан, олох бу – икки хараҕа быччайан сытар куобаҕы ытан саайдым. Кыылым өрө үллэх гынаат, тэбиэлэнэн куһурҕатта. Аҕам эмиэ атыттан түһэн, “олох Байанайбыт сүгүн айаннатымаары гынна” дии-дии, сүүнэ улахан бэйэ куобаҕын ылан “ииктэтэн” баран, бэрэмэдэйбит иһигэр түһэрэн кэбистэ.    Аҕам эбии үөрэн, куобах күүтэр-күүппэт күннээҕин, арааһа, халыҥ былыт кэлэн, хаардаары, куобах күүтэр быһыылааҕын кэпсээбитэ. Билигин санаан көрдөххө, Байанай кырдьаҕас “бу уолчаан улахан булка сөбө суох, онон кыра булка, куска-куобахха сырыттын” диэбит быһыылаах. Мин инньэ диэн сылыктыыбын.    Аар тайҕабыт иччитэ баай барыылаах кырдьаҕас бар дьонугар сылаас илиитин утары уунан, куруутун дук гына сырыттын диэн, үтүө баҕа санаабын тиэрдэбин.    Захар Федоров, Дабаадыма-Бэрдьигэстээх.
kyym.ru сайтан