«Абааһылаах дьиэ» диэн буолла да эргэ, хаарбах, ханна эрэ ыраах өтөххө турар иччитэх балаҕаны саныы түһэр үгэстээхпит. Оттон Арыылаах бөһүөлэгин ортотугар кылбайан турар «абааһылаах дьиэ» букатын саҥатык. Бу дьиэҕэ тутуллуоҕуттан ыла үс-түөрт ыал солбуйса олоро сылдьан баран, атахтарынан куоппуттар. Кэпсииллэринэн, адьас илэ сылдьар абааһылаах үһү. Саас-сааһынан наардаан кэпсээтэххэ маннык.        80-с сыллар саҥаларыгар Арыылаах бөһүөлэгэр хохуоллар биригээдэлэрэ кэлэ сылдьан аныгылыы тииптээх уопсай дьиэлэри туппута. Биригэдьиирдэрэ арыгыһыт гынан баран, бэйэтин идэтин бэркэ билэр, сатыыр киһи эбитэ үһү. Биригээдэ биир сайын иһигэр бөһүөлэк ортотугар икки сабыс-саҥа, иккилии кыбартыыралаах дьиэни тутан сандаардыбыта. Иккис дьиэлэрин тутан бүтэрэн иһэн сопхуос салалтатын кытта туохтан эрэ иирсибиттэр. Кэпсииллэринэн, олохтоохтор хохуоллар хамнастарын сарбыйан балыйа сатаабыттар. Эбиитин барараап уол эдэр сопхуостаах уолаттары мунньан хохуоллары хаста да «ноҕуруускалаабыт», кырбаабыттар эҥин курдук.     Иккис дьиэ бэрт эрэйинэн бүппүт. Хохуоллар дьиэлэрин тутан бүтэрэн баран дойдулаабыттар. Саҥа тутуллубут дьиэлэргэ «эдэр исписэлиистэр» диэн ааттанар дьон көһөн кииртэлээбиттэр. Кэлин тутуллубут дьиэҕэ киирбит ыаллар ситэ биир ый буолбакка «абааһы сүгүннээбэт» диэн матыыптаан, төттөрү көһөн тахсыбыттар. Кинилэр кэннилэриттэн дьиэҕэ олорон көрө сылдьыбыт икки ыал эмиэ уһаабатахтар. Куоппуттар. Кинилэр кэпсииллэринэн, дьиэлэрин иһигэр түүн да, күнүс да тохтообокко кимнээх эрэ хаамсаллар, кэлэллэр-бараллар, өрө уһуутууллар, ынчыктыыллар, иһиирэллэр, эбиитин иһит-хомуос тохтообокко кэриэтэ кылыгырыы-лыҥкыныы турар эбит. Инньэ гынан, саҥа дьиэ туттуллуоҕуттан ыла аҕыйах ый эрэ сулууспалаан баран иччитэх турбут. Ким абааһыны кытта ыаллаһан олоруон баҕарыаҕай.    90-с сыллар бүтүүлэригэр олохтоохтору барыларын куттаан, бөһүөлэк ортотугар бочуоттаах миэстэни былдьаан турар «абааһылаах» дьиэни көтүрэргэ быһаарбыттар. Саха киһитэ – аньыымсах. Илэ абааһы хаама сылдьар дьиэтин көтүрэн дууһатыгар ыар аньыыны ылыныан ким да баҕарбатах. Уоттаан кэбиһиэҕи эмиэ табыгаһа суох курдук, дьиэ бөһүөлэк ортотугар, тутуу бөҕөтүн кытта ыпса турар. Кыһалаҥ, түүрэйдээһин эрэ кытаанаҕынан, уонча эдэр киһилээх биригээдэ дьиэни көтүрэр буолбут.  Дьиэни көтүрэ сылдьан уолаттар абааһы тоҕо баар буолан хаалбыт төрүөтүн быһаарбыттар.    Хамнастарыгар баттаммыт, кырбаммыт хохуоллар тутан бүтэрэн иһэр дьиэлэрин үөһээ бэрэбинэлэрин ыпсыыларыгар олус сатабыллаахтык таҥан өстүөкүлэ бытыылкалары кыбыталаабыттар эбит. Ол курдук, буруус мастар икки ардыларыгар сытыы сүгэнэн кыра оҥхойдору хаһа-хаһа, кыра-улахан кээмэйдээх бытыылкалары айахтарын дьиэ тас өттүгэр тоһуйа сытар гына олордуталаабыттар. Сорохторун истэригэр өстүөкүлэ бытархайын, сорохторугар тимир лииһинэн оҥоһуллубут араас тыаһыыр маллары угуталаабыттар. Таһыттан көрдөххө, туох да биллибэт гынан баран, тыал үрдэ да бытыылкалар араастаан иһиирэн, ынчыктаан, бээҕинээн, уһуутаан, лыҥкынаан бараллар эбит. Дьэ, сатабыллаах хара түөкүттэр эбит. Үчүгэйдик ситиһэн барбыттар.    Абааһы төрүөтэ быһаарыллыбытын кэннэ, дьиэ көтүрүллүүтэ быһаҕаһыттан тохтотуллубута. Билигин бу дьиэҕэ икки ыал олорор, «абааһы баар» диир сурахтара иһиллибэт.   Хаппытыан оҕонньор кэпсээнэ...      «Былыр бит-билгэ арааһа элбэх буолара, билиҥҥи курдук буолуо баара дуо, – диэн Хара Хаппытыан кэпсээнин саҕалаабыта. – Аныгы дьон, сүрүннээн, оҕо-дьахтар, сыбыс-сымыйанан бүлүүһэ сүүрдүбүтэ буолаахтыыллар. Онтон атын туох да суох. Ол диэхтээн... Суос-сымыйа буоллаҕа».    Уопсайынан, Хара Хаппытыан улаҕата көстүбэт киэҥ байҕал сэһэниттэн ойута тардан биккэ-билгэҕэ сыһыаннааҕы манныгы өйдөөн хаалбытым.   Былыргы бит-билгэ   (Хаппытыан оҕонньор кэпсээнэ)      Былыр, оҕо сырыттахпына, кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ дьон, күнү-дьылы ыыта сатаан, арааһы барытын билгэлииллэрэ. Уончалаах оҕо сылдьан хаста да остуолу сүүрдүбүттэрин көрбүттээҕим. Хараҥа балаҕаҥҥа көмүлүөк оһох барбах кылайар уотун сырдыгар арыынан оҕунуохтаммыт былыргы үс атахтаах остуол лаһыгыраччы сүүрэ сылдьара – дьулаан дьыала. Харба Атах диэн сиргэ олордохпутуна биирдэ дьоммут ичээн киһини ыҥыран аҕалан остуолу сүүртүлэр. Хайдах албастаан сүүрдүбүттэрин өйдөөбөтүм. Арай, остуол сирэйин-атаҕын арыынан оҕунуохтуу-оҕунуохтуу уокка сырайалларын, тугу эрэ көрдөһөн ботугуруулларын өйдүүбүн. Остуолбут сыыйа ынчыктаан, иҥиэттэн, хамсаан-имсээн барбыта. Сыыйа лиһигирэччи сүүрдэ.  Биһиги тыыммат да буола куттанан, кумунуохпутун кумунан ороҥҥо дьигиҥнэһэ олоробут. Остуолбут бу лиһигирээн кэлэр, ити лаһыгыраан ааһар. Адьас атахпытыттан харбаан ылан илдьэ барыах курдук. Хамсанара балабыайа, холуһа сүрдээх, хайдах ыһыллан хаалбатын сөҕөбүт. Хайдах, тугу билгэлэнэрин билбэппин, балай эмэ сүүрбэлээбитин кэннэ ичээммит ааттаан тохтото сатаата да, остуолбут тохтообото. Огдоос диэн ыалбыт эмээхсинэ киирэн олорорун сонордоһор курдук. Тиийэ-тиийэ кинини кэтиэлиир, уунаҥалыыр, тардыалаһа сатыыр. Ити курдук Огдооһу кэтиэлээн лаһырҕайдыы туран, атаҕа булгу баран тохтообута. Ол да сытан тура сатаан өндөҥөлөөн, көбүөхтээн дьиэлээхтэри улаханнык куттаан турар. Ити курдук сүүрэ сылдьан араастаан кычыгыраан-хачыгыраан барыны-бары кэпсиир эбит этэ. Ону ичээн оҕонньор барытын өйдөөн хаалан баран, дьиэлээхтэргэ кэпсээн биэрэр быһыылааҕа (ону мээнэ киһи истибэт). Огдоос эмээхсин дьылы туораабатаҕа. * * *    Сэргэни иһиллээһин диэн баара. Биирдэ бытарҕан тымныы түһэн турдаҕына, Куоратчыт Кууһума диэн эдэрчи киһи сэргэ сүүрдэбин диэн, улаханнык дэҥнэнэн турардаах. Сэргэни сүүрдүү олус судургу, ким баҕарар сатыыр. Куттанымыахха эрэ наада. Ол курдук, Кууһума кэннинэн хааман тиийэн, сэргэни кууһан баран (кэннигинэн туран илиигин күлүүстүү тутан кууһаҕын) «тойон дьаҕыл сэргэ, аман өскүн амалый, кэс тылгын кэпсээ...» эҥин диэн алҕаан баран тиҥилэхтээбитигэр сэргэтэ мөхсөн барбыт. Иирбит курдук кулахачыйан, салыҥнаах балык курдук ньылбырыҥнаан өрө мөхпүт. Сэргэни сүүрдэр киһи бэйэтин күүһүгэр-кыаҕыгар бигэ эрэллээх, кыанар киһи буолуохтааҕа уруккуттан биллэр, сэргэ кэпсиэн иннинэ киһини тургутан көрөр үгэстээх. Кууһума өрө-таҥнары ытылла, атахтара салгынынан тэлээрэ сылдьан, холо тахсан (уруккуттан оннук ыарыылааҕа эбитэ үһү) биэс-алта миэтэрэ холобурдаах сиргэ кыырайан тиийэн тоҥ чигдигэ түспүт. Итиччэ ыраах сиргэ хаары таарыйбакка көтөн барбытын кэлин дьон көрөн сөхпүт этэ. Сэргэ мөҕүстэҕинэ, кытаанахтык мөхсөр дииллэрэ. «Сэргэни төлө туппут киһи өлөр» диэн буолааччы да, Кууһума өлбөтөҕө. Сиһин дэҥнээн хойукка диэри эрэйдэммитэ. «Кууһума диэн ааттаах эрээри тоҕо кууспуккунуй?» диэн дьээбэлииллэрин истэрим.  * * *    Сылгылар кэпсэтэллэрин истээри окко саһан баран, сыҥааҕа ытыстан хаалбыт оҕонньор баарын билэбин. Сылгылар үгэннээн кэпсэтэн бардахтарына, киһи сыҥааҕа бабыгыраан, быччыҥа тардыалаан барар диэн кэпсииллэрэ.   Кэйээрин      Кэйээриннээһин диэн ынырыктаах сиэр-туом баар буолар этэ. Билигин умнулунна. Уоруу-халаһыы дэлэйбит кэмигэр тилиннэриэххэ баара. Хайдахтаах да улуу уоруйаҕы тэһиппэккэ кэһэтэр этилэр.     Хондо үрэҕин таһыгар баар Араҥастаахха олордохпутуна, биһигини кытта дьукаах олорор Сэмэнньэй оҕонньордоох икки сүөһүлэрин уоруйахтар сулуйан барбыттара. Ыанар ынаҕы уонна ол күһүн идэһэ буолуохтаах улахан кунан оҕуһу. Оҕонньор эрэйдээх оҕолорунуун хас да күнү быһа көрдөөн сордонон баран, сүөһүлэрин сэмнэҕин эрэ булаахтаабыттара. Оо, онно оҕонньор эрэйдээх ытаан, суланан-кэлэнэн биэрээхтээбитэ. Оччотооҕу киһиэхэ сүөһүтэ суох хаалыы диэн киһи аатыттан ааһыы, хоргуйан өлүү суолугар үктэнии, иэдээн буоллаҕа. Сэмэнньэйбит олус ытаан-суланан баран, устунан иирэн хаалара буолуо диэн куттаммыппыт кэннэ, биир сарсыарда киһибит муус холку туран соһуталаата. Дьэбин уоһуйбут, улахан дьыалаҕа быһаарыммыт дьүһүннээх. «Чугас олохтоох киһи дьаабыламмыт буолуохтаах, кини эрэйдээх тугу булан ылыаҕай диэн сэнээн, атаҕастаан... Итинник нэгэйдик дьүһүлэнэр буоллахтарына, аны кэлэн тугун харсай... Билигин кэлэн туохпун иитэ сатаан, туохтан тардыныамый. Мэһэй-хааччах суох. Кэйээринниибин» диэн сэһэннээх буолла. Дьонум: «Кэбис, тугуҥ тылай. Сэтин-сэлээнин уйуоҥ суоҕа, онтуҥ тиийбэтэҕинэ, бэйэҕэр төннөр дииллэр», – эҥин диэн алы гына, ааттыы сатаатылар да, оҕонньор бэриммэтэ. Инньэ гынан кэйээринниир буоллубут.    Сэмэнньэй оҕонньор ордон хаалбыт биир тарбыйаҕын манньа биэрэн Ордьоох Охонооһой диэн ойуун-ичээн аҥаардаах кырдьаҕас киһини ыҥыран аҕалла.    Сүөһүлэр уоруллубуттара бэһис-алтыс күнүгэр буолуо, бука. Балаҕаммыт иһэ сарсыардаттан үлэ-хамнас буолан тигинээтэ. Ойууммут тыаттан эмэх мас киллэрэн олорордуу моһуоннаан киһи эмэгэтин оҥордулар. Бурдук соломотуттан эмиэ соччо кээмэйдээн «от атах уол» диэни бэлэмнээтилэр. Мас бөҕөтүн чохтоотулар, түннүктэри бүөлээтилэр, бу түүн ким да иһирдьэ-таһырдьа быгыахтаабат диэн ууну-маһы бэрэлээтилэр. Кыра оҕолору ыалларга хонноро ыыталаатылар, «бачча оҕо туох да буолуо суоҕа» диэн миигин, хата, ханна да ыыппатылар.    Киэһэ лаппа хараҥарбытын кэннэ сиэр-туом толоруута саҕаланна. Ойууммут, бастатан туран, хаста да төхтүрүйэн бу оҥоһуллан эрэр ыар дьыала Сэмэнньэй оҕонньор көҕүлээһининэн баран эрэрин, онон иэһэ-иэстэбилэ, аньыыта-харата барыта киниэхэ тиксэрин хаста да лаппыйан эппитин, уоту алҕаабытын өйдүүбүн. Ойуун үөрэппитин быһыытынан, оҕонньорбут уот иннигэр тиийэн, ытаан-соҥоон, суланан кыһалҕатын этиннэ, муҥур уһукка тиийэн маннык суолга баран эрэрин биллэрдэ. Быһата, кэйээрин саҕаланна...   А.Х.   Эргэ дьиэҕэ      Оппуонньалаах 1979 сыллаахха Дьокуускайга эргэ дьиэни атыылаһан, Бүлүүттэн көһөн бараллар. Аҥаара саҥатык, аҥаара эргэ, салҕааннаах дьиэлэммиттэр. Икки устудьуон уол дьукаах олорбуттар.    Биирдэ Оппуонньа устудьуон уолаттарын кытта үһүөйэх буолан хаалбыттар. Ийэтэ аах дойдуларыгар – Бүлүүгэ барбыт кэмнэрэ. Арай үһүөн остуолга аһыы олордохторуна, кирпииччэ оһох ойоҕоһугар, мас кыстыыр истиэнэ өттүттэн маҥан таҥастаах 5-6 саастаах кыыс оҕо тахсан кэлбит. Оппуонньа сирэйэ уларыйбытын Болуодьата көрөн “хайдах буоллуҥ, ыарыйдыҥ дуо?”  диэн туоһуласпыт, онуоха киһитэ  “суох, үчүгэйбин” диэн аһаабыта буола олорбут. Кыыс хайа диэки барбытын өйдөөн көрбөккө хаалбыт. Даҕаттахха, ийэтэ барарыгар уолун сэрэппит эбит: ону-маны көрдөххүнэ, уолаттаргар эппэт буол, көһөн баран хаалыахтара диэн. Баҕар, сэрэйбит, көрбүт буолан эбитэ дуу?.. Ону санаан, уола тугу да саҥарбатах.    Кэлин чугастааҕы ыаллара, “ити дьиэни атыыласпыт ыаллар уһуннук олорбот этилэр, өтөр көһөн бараллар” диэн кэпсээбиттэр. Арай биир ыал син өр олоро сатаан баран табыллыбатахтар үһү. Биэстээх кыыстара тиэргэҥҥэ оонньуу тахсан баран, сүтэн хаалбыт, хас да күн көрдөөн кыайан булбатахтар. Таһы-быһа сүтэн хаалбыт. Аҕыйах күн ааспытын кэннэ  дьиэлээх хаһаайын тугу эрэ көрдөөн бадыбаалга киирбит... Арай, кыыһа эрэйдээх кирилиэскэ олорбутунан хам тоҥон олороохтуур үһү. Бадыбаалы хайдах арыйбыта буолла? Эбэтэр аһаҕас турбут бэйэтэ эбитэ дуу? Аана сабыллан хаалан, кыайан тахсыбакка тоҥон өлөөхтөөбүт. Бу ыаллар ийэлэрэ бириэмэ ааһа түспүтүн кэннэ төбөтүнэн булкуллан хаалбыт үһү. Дьэ, ити курдук ыарахан тыыннаах дьиэ буолан биэрбит.    Биир сайын Оппуонньа дьиэтигэр соҕотоҕун утуйа сыппыт. Хоһун аана аһаҕас турбут. Биир чугас олорбут омук ыаллара баралларыгар апчаарка ыттарын оҕотун бэлэхтээн барбыттар. Ол ытын дьиэҕэ киллэрэн, оронун атаҕар баайбыт. Түүн уһуктан чаһытын көрбүтэ, икки чаас буолбут. Ол сытан көрдөҕүнэ, хос аанынан хап-хара халадаай ырбаахылаах, этэрбэстээх эмээхсин этэрбэстээх диэн быата сөллөн талыргыыр үһү. Ол кэлэн ааһыытыгар биһиги киһибит соччо куттамматах курдук сыппыт. Ыта кыратык көхсө кырдьыгынаабытыгар кыһаллыбатах. Уута көтөн, кинигэ аахпыт. Ол сытан, эмиэ утуйан хаалбыт. Ким эрэ тардыалыыр курдук эбит. Ыарахан баҕайытык утуйа сыппыт. Оттон ыта ырдьыгыныы-ырдьыгыныы оронун туора соһон түһүөлээбит. Онно биирдэ уһуктан көрбүтэ, били эмээхсинэ көрөн турар эбит. Ытын хараҕын кырыытынан көрөн аһарбыта, арҕаһын түүтэ туран хаалбыт. Эмээхсин сирэйэ муумуйа курдук, икки хараҕын онно эрэ чөҥөрүйэр үһү. Оппуонньа утуйар таҥаһын хайдах суулуу тутан, таһырдьа тахсыбытын өйдөөбөт. Биирдэ өйдөммүтэ – тас кирилиэскэ аҕылыы-аҕылыы, үөһэ-аллара тыына олорор эбит. Түүнүн ордугун, халлаан да сырдаан эрэр буолан, уоттанар хоспоххо сытан турбут.   Басхаай.
kyym.ru сайтан