Тииткэ кэргиллибит (Куорсун)

Таатта улууһугар урут саҥа тэриллибит Ворошилов аатынан артыал олохтоохторугар араас түбэлтэлэр тахсаллара. Онтон биир олоххо буолбут түбэлтэни кэпсиибин. Кыра күөл халдьаайытыгар биир саха ыала сүөһү иитэн, син быр-бааччы байан-тайан олорбуттар. Ол эрээри, оҕо турбат буолан, биир эрэ кыыс оҕоломмуттар. Бу ыал суос-соҕотох кыыстарыттан күннэрэ тахсар, көмүс чыычаах оҥостубуттар. Кинилэри баай-талым ыал оҥорбут, күндүтүк ытыктыы саныыр эбэлэрин аатынан кыыстарын Кээчиис диэн ааттаабыттар.
Кэлин биир оҕо буолан баран, саатар уол оҕо буолбат диэн кыһыыларыттан кыыстарын баттаҕын күлтэччи кырыйан, уол оҕолуу таҥыннаран оскуолаҕа үөрэнэ киириэр дылы сырытыннарбыттар.

Кээчиис улааппыт. Ситэн, эт тутан, кэрэ бэйэлээх, кыыс оҕо бастыҥа буолбут. Көрбүт эрэ көҕүйүөх, кылаппыт эрэ кыдьыгырыах кэрэ сэбэрэлэммит. Аҕата кыыһын урут улахан суумалаах халыымы төлөтөн эргэ биэрэр санаалааҕа да, билигин олох уларыйан, кыыс, дьахтар көҥүл бырааптанан, кимиэхэ эргэ тахсарын, аны кыыс бэйэтэ таптаабытынан быһаарар кэмэ кэлбитэ.

Кээчиис начальнай оскуолаҕа үөрэнэрин саҕана учууталлаабыт Бүөтүчээн Семенов уол (Петр Романович Семенов) хаптаҕастыы сылдьан, хойуу бөлөх хаптаҕас уктарын быыһыгар, Кээчиис кыыска кэтиллэ түспүтэ. Уол соһуйан хорос гыммыта. Кыыс эмиэ соһуйан хаалбыта. Соһуйууларыттан эбитэ буолуо, өр соҕус, тугу да саҥарбаккалар дөйбүт курдук утарыта көрсөн турбуттара. Уол соһуйбут омуна ааһан, Кээчиис кэрэ дьүһүнүгэр умсугуйан, ылларан барбыта. Оттон Кээчиис уол ымсыырбыттыы кинини одуулуу көрөрүн уонна тугу эрэ саҥараары гынарын күүтэн эмиэ утары көрөн турбута.

Уол сүр эйэҕэстик, долгуйуутуттан кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии:
Кээчиис, эн билигин улахан сиппит кыыскын, аны эн Кээчиис буолбатаххын. Екатерина Семеновна Басыгысова, кэрэ-мааны саха кыыһа тураҕын.

— Баҕар, оннук да буолуум, онон тугу этээри гынаҕын?

— Бүгүҥҥү бу көрсүһүүбүт олус дьикти. Икки өртүбүтүттэн күүтүллүбэтэх түбэлтэ. Ардыгар дьол бэйэтинэн кэлэр дииллэринии буолан таҕыста.

Уол тула өртүн көрбөхтөөн баран: «Екатерина Семеновна, сэгэриэм туох баар кырдьыкпын этэрбин көҥүллээ, » — диэбит. Кыыс тоҥхох гыммытыгар үөрэн: «Мин этэрбин болҕойон истэҥҥин ырыта, сыаналыы тур, » — диэт кэпсээн хобугуратан барбыт.

— Эн кыра эрдэххинэ, ып-ырааһынан чоҕулуччу көрбүт, сытыы харахтардаах, киртэччи кырыллыбыт баттахтаах, уол оҕолуу таҥныбыт, бөҕө-таҕа көрүҥнээх, хааман бойбоҥнуургун бу баар курдук өйдүүбүн. Кинигэни эбэтэр кумааҕыны туттаххына, сымыйанан ааҕан ботугураан барарыҥ. Бу кыысчааны улааттаҕына умсугуйан таптаан мэҥиһийиэм дии санаабатаҕым.

Дьэ, бүгүн эйиигин көрөөт наһаа долгуйдум даҕаны, олус үөрдүм даҕаны. Бу көрсүһүүттэн мин сүрэҕим хаһааҥҥытааҕар да, чахчы уһугунна, дьолго дьулуста. Бэйэбиттэн ордук киэҥ өйдөөх, ыраас сүрэхтээх, олус үөрэхтээх дьоһун киһи буолуохпун баҕардым. Иэйиилээх, имэҥнээх тапталлара диэн маннык буоллаҕа дуу? Бу көрсүһүүттэн миэхэ тулабар туох барыта тубуста, сэргэхсийдэ, киэргэйдэ, ордук сырдаата. Тырым уот буолаҥҥын мин сүрэхпэр сүтэн ааспат кэрэттэн кэрэни, күндүттэн күндүнү күөдьүтэн хааллардыҥ!

Оо, имэҥнээх, иэйиилээх тапталлара барахсан итинник кэрэҕин. Ол иһин киһи аймаҕы кулутуттан улуу тойонугар тиийэ сүгүрүйэн үҥэр таҥарата буоллаҕыҥ!

Екатерина Семеновна, мин икки сылынан учуутал техникумун бүтэрэбин уонна эйиэхэ — саха омук күндү бырааһынньыгар — ыһыахха анаан-минээн кэлиэҕим. Онно эн сүбэлэстэххинэ, үйэбит-сааспыт тухары уоттаах, имэҥнээх тапталга угуттанаммыт, саха биир бастыҥ ыала буоларга дьулуһуохпут! » — Диэт Кээчиис, баата курдук сымнаҕас илиитин ыга туппута. Онуоха Екатерина Семеновна: «Күн сиригэр күндү табаарыспын күүтүөҕүм. Мин эйигин көрөөт да сөбүлээбитим. Эппит тылларгын барытын өйдөөтүм, мин сүрэҕим иэйиитэ буоллулар. Ис сүрэхпититтэн иэйэн-куойан уураһыыбыт-сыллаһыыбыт иннибитигэр турар. Ити курдук кэпсэтэн, тапталларыгар билинэн илии тутуһан араҕыстылар.

Күн-дьыл устан биллибэккэ ааһан испитэ. Арай болдьохтоох ыһыах 20 хонук иннинэ Кээчиис маннык ис хоһоонноох сурук туппута.

«Эн күүс-уох укпутуҥ көмөтүнэн» үөрэхпин ситиһиилээхтик бүтэрдим. Саха кэрэ бырааһынньыгар — ыһыахха көрсүөхпүт. Мин эйиигиттэн тугу кистиэхпиний? Эйиигин кэргэн ылан киһи-хара буолар санаалаах тиийиэҕим.

Күн сиригэр көрбүт күндү доҕорум-атаһым, Екатерина Семеновна көрсүөххэ диэри! » — Диэбит уонна илии баттаабыт, күнүн-дьылын туруорбут.

Оччотооҕу таҥас-сап татым, кэмчи кэмигэр, хантан сокко-хампа таҥас кэлиэй, көстүөй? Туох баар мааны таҥаһын сыыһын таҥнан, киэргэнэн аҕай, икки сыл устата күүппүт күндү киһитин көрсө,

ыһыахха улахан айан суолугар киирэн тиэтэйэ-саарайа хааман сыбдыйан испит. Арай кэннигэр ат туйаҕын тыаһа өрө хабылла түспүтүгэр кэннин хайыһан көрбүт. Бачыгырас Баһылай обургу маҥан дьоруо атынан хайбаҥнатан битилиннэрэн иһэр. Өр-өтөр буолбата, Кээчииһи ситэ охсон атыттан ыстанан түһээт, Кээчииһи кытары кэккэлэһэ хааман иһэн, маннык тыллаах-өстөөх буолла: «Мичилийэр Миитэрэй атаах, тараах кыыһа улаата охсоҥҥун тупсубуккун даҕаны. Мин айаас балай маҥаас соноҕоһум эйигин көрөөт, хороҥноон ыстааммын хайа көтөн тахсаары гынна. Ити хойуу титириктэр быыстарыгар баран сытан кулу, мин ити баппакка чолоҥнуур, хороҥнуур соноҕоспун мааны этиҥ ойбонугар оонньотон көрүлэтиим. Эн да хаптаҥныыр хара биэҥ бэйэтэ абыраныа. Чэ, бара охсуох». Кээчиискэ ити сүлүһүннээх тыллара, сүллэр этиҥ сытыы чаҕылҕаннарын кэриэтэ, кыыс этин сааһынан киирэн сүүрэкэлиир, уотунан салаан күлүбүрэтэн эрэр курдук, буолбуттара. Кээчиис ханна да баран куотар кыаҕа суох курдук буолбута. Дьэ өллүм, бүттүм дии санаан хаһыытаан-ыһыытаан, ытаан-соҥоон барбыта.

— Хотуой, уон араас буолаҥҥын, ытаабыта буолума. Эйиигиннээҕэр буолуохтары иннилэрин ыламмын, миинэммин битийбит аҕай урдуспун. Чэ, бириэмэни тардыма. Мин дьолум, бырааһынньыгым диэн дьахталлары кытары көрсүүлэһии. Бүгүҥҥү ыһыахха кырата үс дьахтары кытары көрсүүлэһэр санаалаах иһэбин. Бүгүн эн мин маҥнайгы «дьолум» буолаҕын. Аккаастыыр буоллаххына, тоскун биэрэн тураммын адьас ылан, кыдьыкпын таһааран барыам. Онно эбии ол харыстыыр, киһини умсугурдар, баҕардар, эккин хайыта тыытан барыам.

Кээчиис, төһө да Бачыгырыыр Баһылайтан куттаммытын иһин туох баар эр санаатын ылынан маннык эппит: «Эйиэхэ, дьиккээргэ бэриниэм кэриэтин моҥнон өлүөм. Эйиигин адьас өлөрдүү абааһы көрөбүн. Олох күүспүнэн ылыам дии сананыма. Син биир утарылаһан, охсуһан өлүөм. Тыыннаахпар олох бэриниэм суоҕа. Үчүгэйинэн бара оҕус! ». Онуоха урдуус: «Бу бэҕэһээҥҥи бытаах эттэҕэ кыһыытын-абатын», — диэт Кээчииһи өҥүс баһыттан ылан умса баттаан, тиэрэ быраҕан охтороору харбаан эрдэҕинэ, Кээчиис баһынан урдууска илиитин санныгар ыга кыбыппыта. Урдуус өлөр саҥатын саҥаран: «Бу сүптүрүөкэ илиибин олох сиэтэ, » — диэн хаһыытаан эрдэҕинэ, Кээчиис хаҥас илиитин харбаан ылбытыгар: «Аны бу сирэҕэс хаҥас илиибин олох тоһутта» — диэн ытаан, ынчыктаан барбыта. Онтон өй булунан Кээчиистэн көрдөһөн: «Икки илиитэ суох дьоммун хайдах аһатан киһи-хара оҥоруохпунуй? Сыччыый, миигин акаары баҕайыны аһыныма даҕаны. Ол эрэн ойохпун, оҕолорбун аһын, кинилэргэ тыыннаах буолалларыгар күн-таҥара буол! Абыраа! Илиибин бука диэн ыыт» — диэбитэ. Кээчиис илиилэрин ыытан баран, олус өһүөннээхтик көрөн туран маннык эппитэ: «Эн миигин суукка-саакка ыытаҥҥын, дьаабылаары гыммыккын олох таах хаалларбыппын. Тыыннааҕын тухары өйдүүрүн гына суолу-ииһи хаалларыам. Олох сыгынньахтан уонна ол тиит аттыгар бараҥҥын тур! » Үрдүүс тэҥнэһиэ дуо? Толороругар эрэ тиийбитэ. Бачыгырыыр Баһылайы Кээчиис кус сыгынньахтыы тииккэ чороччу кэлгийэн кэбиспит: «Ойоххун, оҕолоргун аһынаммын, хоонньугун булгу эрийбэтим, ити баппат хороҥнуур соноҕоскун быһа тарпатым. Сахалар ахсааннарын өссө элбэтистин диэн аһынаммын. Сидьиҥ быһыыгын айан суолунан ааһааччылар көрдүннэр. Дьахталлары күүһүлүүр минньигэһин бил! » — Диэн баран өһүөнүн ситиһэн, дуоһуйан, истиҥ, күндү тапталын Петр Романовиһы көрсөөрү ыһыахха тиэтэйэн сүүрэн элэстэнэн хаалбыта.

Урдуус Бачыгырас Баһылай үөн-көйүүр, кумаар, күлүмэн аһылыгар, суут-саат иэстэбили көрдөрөр туоһу буолан хаалбыта.

Айан суолун устун ааһааччы үгүс дьахталлар, оҕолор иирбит киһини кэлгийэн хаалларбыттар дуу дии санааннар көрөөт, куттананнар куотан испиттэр. Кини өлбөт быатыгар, ыһыахха хойутаан иһэр эр дьон көрөннөр, соһуйаннар кэлэннэр кэпсэппиттэригэр: «Арыгыһыт, хаартыһыт илэчиискэлэр, хаартылаан миэхэ сүүйтэрэн бараннар, туох баар харчыбын бүтүннүүтүн суйдаан ылан, бу айылаах оҥорон бардылар. Тыыннаах хаалларбыттарыгар баһыыба. Дьэ, бар дьонум аһыныҥ, абырааҥ, өрүһүйүҥ, күн-ый буолуҥ! » — Диэбитигэр быатын сүөрэн ыытан кэбиспиттэрэ.

Бачыгыр Баһылайы арыгылаан күөллэйдиир, хаартыһыт илэчиискэлэр тииккэ сыгынньахтыы кэлгийэн барбыт сурахтара Таттинскай нэһилиэги тилэри сүүрэн иһиллибитэ. Оттон дьиҥнээх кырдьыга, ким тоҕо маннык айылаах оҥорбут кистэлэҥэ ууга тааһы бырахпыт курдук сүппүтэ.

Оччотооҕу үтүө, кэрэ саха кыргыттара барахсаттар ыраас, сырдык тапталларын атаҕастааччылары өһүөннээхтик ситиһэр түбэлтэлэрэ, сэдэх да буоллар баар эбит.

Билиҥҥи булкуурдаах олоххо, Бачыгыр Баһылай курдук урдуустар өссө үгүс буоллахтара. Саха кыргыттара, Туйаарыма Куолара барахсаттар өйгүтүн-төйгүтүн булаҥҥыт түүн-күнүс сэрэнэн сылдьаахтаан. Сэрэхтээх киһи мээнэ өлүүгэ-сүтүүгэ, алдьархайга түбэһээччитэ суоҕун олох көрдөрөр.

Георгий СЕМЕНОВ.
Дьокуускай.