Күлүк
Кыым №25 2007.06.28

    Сайын аайы Россия, Саха Сирин хаһыаттара даҕаны, эбэтэр чучунаа, эбэтэр Лабыҥкыр күөл харамайын тустарынан суруйан аҕай биэрэллэр. Ону итэҕэйэр дьон син ылыналлар быһыылаах. Мин тус бэйэм Лабыҥкырга сылдьыбатаҕым, онон, ити күөл харамайын туһунан тугу да этэр кыаҕым суох. Оттон чучунаа туһунан, кэм тугу эмэ билэрим быһыытынан, «миигинниин биэс хааһах буоллубут”— диэбиккэ диэри, суруйан көрөргө сананным.
    Сайын барахсан биир саамай кэрэ кэмэ ыһыах буоллаҕа. Ыһыах сарсыарда киһи барыта сүргэтэ көтөҕүллэн, ыга киэргэнэн, стадиоҥҥа мустар. Стадиоммут туох да наһаа үчүгэй ааннаах, тула өттө олбуордаах, улахан баҕайы трибуналаах. Барыта сабыс-саҥа тутуу. Биһиги, бытархайдар, бу күн баҕас күннүүбүт. Ыстааммыт сиэбигэр (сиэптээх буоллаххына), хоонньубутугар тобус-толору кэмпиэт, бэчиэнньэ симинэн, киһиэхэ тэҥэ суох сананан сылдьабыт.
Ыһыах биир саамай үчүгэй өрүтэ; «түүннэри быыстары» сылдьарбыт бу күн «сокуонунан» көҥүллэнэр. Улахан дьон бэйэлэрэ «түүннэри быыстары» сылдьаллар. Ыһыах киэһэ өттүгэр арыгы иһэллэр быһыылаах. Ардыгар холуочук эмээхситтэр, мэнэрийэн «көрү» тардаллар. Биирдэ икки эмээхсин этиһэн турдулар. Бэрт уһуннук ылахтаһан баран, биирэ тиһэх куоһурун таһааран: «Эн, акаары! Бөһүөлэктэн ханна да быкпатах түҥкэтэх, тугу билиэххиний?! Мин, сир-дойду бөҕөтүн кэрийбит эмээхсиммин. «Мэйиигэ» сылдьыбытым, оннооҕор «Кыһыл Маайга» хас да хонон кэлбитим». Хоттоҕо дии. Быһааран биэрдэххэ, «Мэйии» Бөтөҥкөстөн биир көстөөх сиргэ баар, «оннооҕор» арыый ыраах «Кыһыл Маай» үс көс тэйиччи.
Төһө да ууннары тарпыт иһин ыһыах син бүтэр. Сарсыарданан дэлби сылайан, дэлби утуктаан дьиэбит диэки сукуҥнаһабыт.
Биһиги күөл үрдүнээҕи уонча оҕо – Испирдиэн, Мааныкаан, Харанньа, эдьиийдэрим Дуня, Роза — Айаан диэн учаастактан ыһыахтыы кэлбит Хаччыылаптар оҕолоро ыһыахтан дьиэбитигэр төннөн истибит. Күн балайда үөһэ ойбутунан, сылыппытынан сылыктаатахпына, арааһа, сарсыарда 5-6 чаас быһыылаах этэ. Балыыһаны ааһан истэхпитинэ, эмискэ, эдьиийим Роза бэркэ соһуйбут, бэркэ куттаммыт, ыгылыйбыт саҥата иһилиннэ:
— Ити тугуй!
Көрө түспүппүт, уҥуоргу уулуссанан туох эрэ, бүтүннүү түү баҕайы, киһи курдук икки атаҕынан хаама сылдьар. Түүтэ таба түүтүн курдук, өрөҕөтө үрүҥнүҥү, сирэйэ диэххэ дуу(?), киһиэхэ маарыннаабат, эмиэ даҕаны ыт гиэнин (бэйи эрэ, ыт сирэйдээх дуо?), эмиэ да ыттааҕар атын курдук. Кылгас мунна өрө хоройо сылдьар. Улахан, аҕабынааҕар арыый өндөс быһыылаах. Мин өйдүүрбүнэн илиитин быар куустубут курдук туттубут этэ. Бытаан баҕайытык, нүксүччү туттан иһэр. Кэнниттэн, Кыпчыыр дьиэтин олбуоруттан киһи бөҕө көрөн турар. Ботур-ботур кэпсэтэллэр.
Били «үлүгэрбит», почтаҕа үлэлиир Герасимов диэн киһи дьиэтин аттыгар, түптэҕэ уонча ынах сыталларыгар сүөдэҥнээн тиийдэ. Ынахтарбыт ойон туран кутуруктарын хоротон, муостарын тоһуйан көрүстүлэр. Муннуларын тыаһата-тыаһата кэйээри сордоотулар, харамайбытын тула холоруктаннылар. «Үлүгэрбит» ыксаата бадахтаах, аҥар атаҕын ынахтарга утары тоһуйда. Ол курдук утары тоһуйан, аҥар атаҕар балай да уһуннук эргийдэ. Ииригирэ куттаммыт ынахтар кутуруктара хоройбутунан, харахтарын бүлтэччи көрбүтүнэн, орулуу-орулуу күөл диэки ыстаҥанан бырдааттаннылар. Туйахтарын тыаһа киинэҕэ атаакаҕа киирэн эрэр аттаах сэрии курдук ньиргийдэ! Биһиги эмиэ, ынахтар кэннилэриттэн түстүбүт. Суолбут сүнньэ биир буоллаҕа. Дьиэбэр кэлэн суорҕаным аннын олус түргэнник буллум. Эдьиийдэрим, Роза, Дуня эмиэ суорҕанынан төбөлөрүн бүрүнэн иһийдилэр. Өр баҕайы тыын быһаҕаһынан тыынан аҕылыы сыттыбыт. Роза кэтэхпэр наһаа күүскэ тыынар. Сүрэҕим айахпар кэлэн мөхсөр.
Онтон утуйан хаалбыппын. Күнүс уһуктан кэлбитим, арай, аҕам кими да утары саҥардыбат быһыынан:
— Чахчы Кыпчыыр таба саҕынньах кэтэн баран дьээбэлэнэн хаампыта буолуо, ол аайы айдаара сылдьаҕыт. Түксүлээҥ! - диэн саба саҥарда.
Мин «Кыпчыыр бэйэтэ көрөн турар этэ» диэтим дуу, диэбэтим дуу, эмиэ утуйан хааллым. Ол күнү турбакка утуйан таҕыстым. Түүлбэр наар көрбүт харамайым киирэ турар, уһуктан кэлэ-кэлэ син биир утуйан бара турабын.
Аҕыйах хонук бөһүөлэкпит иһигэр «оҕолор чуукчаны көрбүттэр үһү» диэн кэпсэл тарҕана сылдьан баран умнуллубута. Ити кэпсэли сэргэ «Кыпчыыр таба саҕынньах кэтэ-кэтэ дьону куттуур буолбут» диэн сурах күөдьүйэ сылдьыбыт. Оттон мин Кыпчыыр, Бааһынай уонна арааһа, Атласов Оппуонньа ол чуукчаны кэнниттэн көрөн туралларын бу баардыы өйдүүбүн. Уонна, төһө да кыра буолбутум иһин, таба саҕынньахтан бүтэйдии кэтэрдиллэ сылдьар тириини араарар кыахтаах этим. Чуукча тириитин иннэнэн тикпэтэхтэр этэ, тирии бүтэй былчыҥнара күүрэллэрин чахчы өйдүүбүн.
Тоҕо чуукча диибин? Дьааҥыга чучунаа диэн тыл суох. Оттон дьиикэй, кыыл дьон бааллар эбит. Ол дьону чуукчалар эбэтэр

кучанайдар диэн ааттыыбыт. Булчуттар дэҥҥэ ол чуукчалары, кучанайдары өлөрөллөрө үһү. Оттон биир эмэ чуукча, биир даҕаны киһини өлөрбүтэ тоҕо эрэ иһиллибэт. Ити сүүһүнэн сыллар усталарыгар. Үчүгэй чуукча, куһаҕан чуукча диэн өйдөбүллэр бааллар. Сөп буоллаҕа дии, оннооҕор, үчүгэй киһи, куһаҕан киһи диэн эмиэ баар ээ. Куһаҕан чуукча (кучана, кучанай) сүр хатаннык иһиирэн чыскырытар, киһини эккирэтиһэр, сүгүн сырытыннарбат, тааһынан тамныыр, ох саанан ытыалыыр эбит. Хата үксүн сиирэ-халты тамныыр, сыыһа ытыалыыр үһү.
Чуукчалар тустарынан Дьааҥыга элбэх кэпсээн, үһүйээн баар. Бөтөҥкөстөн, биир чуукча дьахтары уоран үс сылы быһа илдьэ сылдьыбыт. Онтон аҕалан балаҕанын аттыгар олордон кэбиспит. Ол эмээхсини оҕо сылдьан көрөр этим. Оҕонньоро Хахыйаан диэн бэрт булчут, эсэһит киһи баарын өйдүүбүн. Хас эмэ уонунан эһэни өлөрбүтэ диэн кэпсииллэр. Эмээхсин, чуукчатын туһунан биир да тылы айах атан кэпсээбэтэҕэ дииллэр.
Эҥэ диэки үс чуукча кэлэн барбыттарын, олохтоохтор ол чуукчалары кытта эйэ дэмнээхтик бииргэ бултаан, доҕордоһон сылдьыбыттарын туһунан кэпсээн баар. Өссө биир киһилэрэ үөрэхтээх, ону ааһан, суруйааччы үһү. Дойдутугар тиийэн кинигэ суруйан таһаартарбыт диэн буолар. Олус быһый дьон үһүлэр. Кыыл табаны тоһуурга үүрэн аҕалаллара дииллэр. Оттон билигин кыыл табаны “буранынан” бэркэ сатыыр дьон эргитэллэр. “Буран” түргэнэ чааска 60 км. тиийэр. Ол сылдьан үөрэхтээх чуукча атаҕын тоһуппут. Ол тостубут атаҕын көтөҕөн баран доҕотторуттан олох хаалсыбакка кылыйан, тус илин сүүрэ турбуттара үһү диэн кэпсээн баар.
Бу тугуй? Көннөрү оҥорон кэпсээн дуу, эбэтэр дьиҥнээх түбэлтэ дуу? Өссө суруйааччылаах буола-буола. Чукча омугуттан суруйааччы да аҕыйах. Дьоҕойон, Юрий Рытхэу кэлэ сылдьыбыта буолуо дуо, ама? Мин бу кэпсээни 1959 сыллаахха Эҥэҕэ, Сайдыыга көһөн барыахпыт инниттэн, олох кыра эрдэхпинэ истибитим. Ол саҕана Юрий Рытхэу суруйааччы быһыытынан биллэрэ эбитэ дуу?
Дьэ, туох да диэбит иһин ааспыт үйэ аҥаарыгар диэри чучунаалар, кучанайдар, чуукчалар Дьааҥы оройуонугар бааллар, аны туран, ити сэдэх көстүү буолбатах, ардыгар чуукчалар “үөрүнэн” сылдьар түбэлтэлэрэ эмиэ баар эбит. Итини хайдах быһаарыахха сөбүй? Бу дэҥҥэ көстөр дьону чуукчалар диэн ааттыылларын быһыытынан, бу дьон Чукоткаттан кэлэллэрэ чахчы биллэр эбит. Аны туран чукчалар Халымаҕа эмиэ баалларын бэлиэтиэххэ наада. Халыма чукчалара бэйэлэрин чукчаларбыт эрэ дэммэттэр. Кинилэр - лауреветлааннар. Оччоҕуна чуукча диэн хантан көстүбүт тылый? Биир таайыы (версия) быһыытынан, нууччалар (Дьааҥыга ууччалар) чуукча диэн тылы Дьааҥыттан илдьэ баран чукча, Чукотка диэбиттэр.
Онон, кучанайдар мууска быстан баран, Дьааҥынан сиргэ тиксэн дойдуларыгар Чукоткаҕа төннөр кыаҕа суох эрэйи көрө сылдьар дьон чуукчалар буолуохтаахтар. Иккиһинэн: Дьааҥыга отутус сыллартан промышленность сайдан, түрмэ-хаайыы дойдута буолан, күрүөйэхтэр, эбэтэр, муммут экспедиция дьоно кыыллыйан баран мэнээктээбит сирдэрэ буоллаҕа дии. Биэс уонус сылларга диэри сэрииттэн күрэммит дезертирдэр да баар буолуохтарын сөп. Дьааҥыттан сэриигэ ыҥырбатахтара. Кэбээйиттэн элбэх киһи дезертирдээбитэ үһү диэн кэпсээн баар. Үсүһүнэн: дьиҥнээх хаар киһи, кучанай-чучунаа баар. Кучанай уонна чучунаа биир өйдөбүллээх тыллар. Оттон, куча-най уонна байа-най диэн тыллар тугунан эрэ уруулуу уонна биир кэмҥэ, олох түҥ былыр үөскээбит быһыылаахтар. Онон Кучанай Байанайга тугунан эрэ бэрт чугас турар курдук. Холобура, булчут Байанайы кэлэттэҕинэ, Баай Барыылаах бу булчукка куһаҕан дьүһүнүн көрдөрөр, Кучанай буолан көстөр. Аан Дойдуга туох барыта икки өрүттээх: Байанай иккис өйдөбүлэ Кучанай? Чучунаа?
Кучанай бэрт дэҥҥэ көстөр. Көһүннэҕинэ даҕаны “Кыпчыыр саҕынньах кэтэн сылдьар” буолан хаалар. Ити дьон куттамматын, баанньыкка тахсыбатын диэн тутатына ылыллар дьаһал буоллаҕа. Кэнники 50-ча сылга чуукча, кучанай олох көстүбэт буолан хаалла. Быһаарыыта бэрт судургу: Сэбиэскэй былаас олохтонон, чукчалар мууска быстан барбыт дьоннорун, төннөн кэллэхтэринэ төттөрү кыйдаан кэбиспэт буолбуттар. Дьааҥыга Дальстрой лааҕырдара сабылланнар, хаайыылаах суох буолла, онон күрүөйэхтэр эмиэ суохтар. Оттон дьиҥнээх чучунаа, кучанай, хаар киһи, чуукча баҕар, сүүс сылга биирдэ-иккитэ эрэ көстөрө буолуо.

Салҕааһын.