Охсуһуу «Тааттаны таҥнары тарпыт быһылаан» диэн Максим Сибиряков ыстатыйатын сэҥээрэн аахтым.
1954 сыллаахха кулун тутар 16 күнүгэр Тааттаҕа буолбут охсуһууга эспэдииссийэҕэ сылдьар нуучча киһитэ өлүүлээх быстах быһылааны баартыйа обкомун I сэкирэтээрэ С.З. Борисов иилээн-саҕалаан, күүркэтэн, улууһу барытын национализмҥа, бандьыыттааһыҥҥа күтүрээбитэ. Балыырдаах хабыр сыһыан саба ааҥнаабыта. Баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээрэ Яков Белолюбскай, райкомол сэкирэтээрэ Егор Борисов, милииссийэ начаалынньыга, окуола дириэктэрэ, хаһыат эрэдээктэрэ уо.д.а., бэрт кылгас кэм иһигэр 40-тан тахса киһи үлэлэриттэн босхоломмуттара. Баартыйа обкомун дьаһалынан, араас таһымнаах, састааптаах суостаах хамыыһыйалар оройуону биир гына ханна да суох национализмы хостуу сатаан тииспиттэрэ. Итини барытын С.З. Борисов профессор Г.Башарин саха үс бастакы реалист сырдатааччыларын туһунан үлэтин хам баттыыр 1952 с. хара балыырдаах обком уурааҕын кырдьыгын таһаара, дакаастыы сатааһынын курдук көрүөххэ сөп.
Ити кэмтэн ыла Таатта оҕолорун үрдүк үөрэххэ сүгүн ылбат буолбуттарын суруналыыс Дмитрий Кустуров суруйуутуттан көрөбүт. Соҕуруу куораттарга 1955 с. 480 саха оҕото үөрэххэ киирбит эбит буоллаҕына, олортон биир эрэ Таатта оҕото баар эбит. Ол да оҕо Ытык Күөл орто оскуолатын бүтэрбэтэх. Москуба куорат үрдүк үөрэхтэригэр 1950-с сылларга, 1960-с сыллар саҥаларыгар Тааттаттан биир-икки эрэ ыччат үрдүк үөрэх дипломугар тиксибит. Ол кэмҥэ атын оройуоннартан сүүстүүнэн оҕо үөрэ-көтө үөрэммит. «Коммунист» хаһыат эрэдээктэрэ Н.П. Голиков Дьокуускайдааҕы пединститукка эксээмэн туттара олордоҕуна дириэктэрэ «бу Таатта уолун үүрэн кэбиһиҥ, бандьыыт буолуо» диэбиттээх эбит. 50-с сыллар усталарыгар Тааттаттан үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр ахсааннара уончаны да кыайбат. Репрессия ордук дьаныһан, хаһан туран ыытыллыбыт Уолбатыттан биир да киһи үөрэммэтэҕэ.
1954 с. ыар быһылаан миигин эмиэ тумнубатаҕа. Биһигини, түөрт уолу, оскуолаттан устан кэбистилэр, кытаанахтык сэрэттилэр уонна «сарсын 2 ч. баартыйа райкомугар кэлэҕит, Покровскайга мас кэрдэ барыаххыт!» диэтилэр. Сарсыныгар кэлбиппитигэр таһаҕас массыынатын аһаҕас кузобар олордон баран түүннэри Дьокуускайга ыыттылар. Нөҥүө түүнүгэр Покровскай леспромхоһун хонтуоратыгар туттардылар. Инньэ гынан Покровскайтан 15 көстөөх Аллараа Куруҥнаах диэн сиргэ, Сиинэ утарытыгар тиксэн хаалбытым.
1956 с. хомсомуол райкома мэктиэлээһининэн, миигин сэбиэскэй партийнай оскуолаҕа ыыппыттара эрээри, 1954 с. быһылаан хара мэҥэ сабардаан үөрэххэ ылбатахтара. Онтон мин, киһи буолуох быабар, Сунтаар кыыһын кэргэн ылан, ийэбин кытта букатыннаахтык Сунтаарга көһөн тиийэн олохсуйбуппут. Сунтаарга миигин баартыйаҕа үүннэрбиттэрэ, үлэлэппиттэрэ, көмөлөспүттэрэ, өйөөбүттэрэ. Сунтаар үтүө-мааны дьонун кытта бииргэ үлэлээн, алтыһан биэс уончаҕа чугаһыыр сыл дьоллоохтук олордум.
Таатта оройуона 1920-1927 сс., 1938-39 сс., 1952-54 сс. утум-ситим кэлэ турар репрессиялартан намтатыллан, туоратыллан биир да Үлэ Геройдамматаҕа (арай, Суорун Омоллоон Дьокуускайга олорон Герой буолбута). Ыаллыы сытар Уус Алдан улууһа герой, майаак дьонун чиэстээн бүтүн аллея тутар кыахтаммыта. Чурапчылар аатырбыт артыыстарын, чулуу спортсменнарын, туйгун үлэһит дьонун Саха сирэ барыта билэр. Тааттаҕа оннук сайдар кыаҕы биэрбэтэхтэрэ. Биир дойдулаахтара Өксөкүлээх, Ойуунускай, Алампа, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Эллэй туйахтарын хатаран суруйааччы буолуон баҕалаах ыччат үөскээбэтэҕэ. Бу дьон сорохторо эмиэ өр кэм устата националист диэн дьаралыктанан тутуллубуттарын-хабыллыбыттарын, бобулла сылдьыбыттарын таатталар билэллэр бөҕө буоллаҕа.
1956 с. РСФСР Үрдүкү суута ыар бэлитиичэскэй буруйдааһыҥҥа күтүрээһини сыыһанан ааҕан көтүрбүтэ (көннөрү күлүгээннээһин быһыытынан аахпыттара), ол түмүгэр 8 киһи хаайыыттан босхоломмута, 25 сылга сууттаммыт үс киһи 10 сылга уураахтаммыттара. Оттон баартыйа обкомун сэкирэтээрэ Борисов бэйэтин уурааҕын уларыппатаҕа.
Үйэ аҥаарыттан ордук кэм устата таатталары «бандьыыттар», «националистар» диэн бакаайылаан, сайдыыларын харгыстаан сыппыт ыар дьаралык умнуллан эрэриттэн үөрэбин. Максим Сибиряков ити кэмтэн ыла «таатталары кэлии дьон салайбыттара» диирэ саамай сөптөөх. Бу дьон Таатта сайдарын туһугар бэйэлэрин кыахтарын, дьоҕурдарын элбэҕи биэрбиттэрэ. Ол курдук, Таатта дьоно сопхуос дириэктэрдэринэн үлэлээбит С.Г. Жиркову, И.В. Николаевы уо.д.а. умнубат буолуохтаахтар. Мэҥэ Хаҥалас уола Г.М. Артемьев оройуону салайа олорон, Саха сирин үрдүкү салалтатыгар туруорсан, Таатта диэн дьиҥнээх төрүт ааппытын төнүннэрбитэ. Кэлин Георгий Артемьев икки төгүл баартыйа обкомун сэкирэтээрэ Юрий Прокопьевка Таатта оройуонуттан 1954 сыллааҕы бэлитиичэскэй буруйдааһыны устарыгар сайабылыанньа биэрэн туруорсубута да, онто баартыйа эстиэр диэри быһаарыллан биэрбэтэҕэ. Артемьев үһүс төгүлүн Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтигэр сайабылыанньа биэрбитин Климент Иванов илии баттаабыта. Ол түмүгэр улууһу 38 сыл устата хам баттаан сыппыт хара балыырдаах, харах уулаах уураах көтүрүллүбүтэ.
СӨ бочуоттаах олохтооҕо Максим Сибиряков хаһыакка оччотооҕуга райком I

сэкирэтээринэн үлэлии олорон Таатта быһылаанын сиэртибэтэ буолбут Яков Белолюбскай аатын үйэтитэр туһунан этэр. Я.Д. Белолюбскай оҕолоро билигин Ытык Күөлгэ олороллор, аҕаларын үтүө аатын чөлүгэр түһэриини туруорсар кыахтаах аҕай дьон.
Онон, Таатта хоһуун дьонугар, билиҥҥи салайааччыларыгар сымыйанан бэлиитикэлээҕимсийэн тэриллибит хара балыыр түмүгэр туоратыллыбыт Яков Дмитриевич Белолюбскай аатын үйэтитэр үлэни ыытыахтара диэн эрэлбин биллэрэбин. Ол Таатта дьоно-сэргэтэ батталтан-атаҕастабылтан кыайан арыллыбакка хаалбыт дьоҕура, күүһэ-кыаҕа иккистээн тиллэригэр биир улахан төһүү буолуо этэ.
Ньургун КИЛИБЕЕВ,
Дьокуускай.ТААТТАЛАРЫ БАЛЫЙБЫТТАРА…
«Тааттаны таҥнары тарпыт быһылаан» диэн Максим Сибиряков ыстатыйатын сэҥээрэн аахтым.
1954 сыллаахха кулун тутар 16 күнүгэр Тааттаҕа буолбут охсуһууга эспэдииссийэҕэ сылдьар нуучча киһитэ өлүүлээх быстах быһылааны баартыйа обкомун I сэкирэтээрэ С.З. Борисов иилээн-саҕалаан, күүркэтэн, улууһу барытын национализмҥа, бандьыыттааһыҥҥа күтүрээбитэ. Балыырдаах хабыр сыһыан саба ааҥнаабыта. Баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээрэ Яков Белолюбскай, райкомол сэкирэтээрэ Егор Борисов, милииссийэ начаалынньыга, окуола дириэктэрэ, хаһыат эрэдээктэрэ уо.д.а., бэрт кылгас кэм иһигэр 40-тан тахса киһи үлэлэриттэн босхоломмуттара. Баартыйа обкомун дьаһалынан, араас таһымнаах, састааптаах суостаах хамыыһыйалар оройуону биир гына ханна да суох национализмы хостуу сатаан тииспиттэрэ. Итини барытын С.З. Борисов профессор Г.Башарин саха үс бастакы реалист сырдатааччыларын туһунан үлэтин хам баттыыр 1952 с. хара балыырдаах обком уурааҕын кырдьыгын таһаара, дакаастыы сатааһынын курдук көрүөххэ сөп.
Ити кэмтэн ыла Таатта оҕолорун үрдүк үөрэххэ сүгүн ылбат буолбуттарын суруналыыс Дмитрий Кустуров суруйуутуттан көрөбүт. Соҕуруу куораттарга 1955 с. 480 саха оҕото үөрэххэ киирбит эбит буоллаҕына, олортон биир эрэ Таатта оҕото баар эбит. Ол да оҕо Ытык Күөл орто оскуолатын бүтэрбэтэх. Москуба куорат үрдүк үөрэхтэригэр 1950-с сылларга, 1960-с сыллар саҥаларыгар Тааттаттан биир-икки эрэ ыччат үрдүк үөрэх дипломугар тиксибит. Ол кэмҥэ атын оройуоннартан сүүстүүнэн оҕо үөрэ-көтө үөрэммит. «Коммунист» хаһыат эрэдээктэрэ Н.П. Голиков Дьокуускайдааҕы пединститукка эксээмэн туттара олордоҕуна дириэктэрэ «бу Таатта уолун үүрэн кэбиһиҥ, бандьыыт буолуо» диэбиттээх эбит. 50-с сыллар усталарыгар Тааттаттан үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр ахсааннара уончаны да кыайбат. Репрессия ордук дьаныһан, хаһан туран ыытыллыбыт Уолбатыттан биир да киһи үөрэммэтэҕэ.
1954 с. ыар быһылаан миигин эмиэ тумнубатаҕа. Биһигини, түөрт уолу, оскуолаттан устан кэбистилэр, кытаанахтык сэрэттилэр уонна «сарсын 2 ч. баартыйа райкомугар кэлэҕит, Покровскайга мас кэрдэ барыаххыт!» диэтилэр. Сарсыныгар кэлбиппитигэр таһаҕас массыынатын аһаҕас кузобар олордон баран түүннэри Дьокуускайга ыыттылар. Нөҥүө түүнүгэр Покровскай леспромхоһун хонтуоратыгар туттардылар. Инньэ гынан Покровскайтан 15 көстөөх Аллараа Куруҥнаах диэн сиргэ, Сиинэ утарытыгар тиксэн хаалбытым.
1956 с. хомсомуол райкома мэктиэлээһининэн, миигин сэбиэскэй партийнай оскуолаҕа ыыппыттара эрээри, 1954 с. быһылаан хара мэҥэ сабардаан үөрэххэ ылбатахтара. Онтон мин, киһи буолуох быабар, Сунтаар кыыһын кэргэн ылан, ийэбин кытта букатыннаахтык Сунтаарга көһөн тиийэн олохсуйбуппут. Сунтаарга миигин баартыйаҕа үүннэрбиттэрэ, үлэлэппиттэрэ, көмөлөспүттэрэ, өйөөбүттэрэ. Сунтаар үтүө-мааны дьонун кытта бииргэ үлэлээн, алтыһан биэс уончаҕа чугаһыыр сыл дьоллоохтук олордум.
Таатта оройуона 1920-1927 сс., 1938-39 сс., 1952-54 сс. утум-ситим кэлэ турар репрессиялартан намтатыллан, туоратыллан биир да Үлэ Геройдамматаҕа (арай, Суорун Омоллоон Дьокуускайга олорон Герой буолбута). Ыаллыы сытар Уус Алдан улууһа герой, майаак дьонун чиэстээн бүтүн аллея тутар кыахтаммыта. Чурапчылар аатырбыт артыыстарын, чулуу спортсменнарын, туйгун үлэһит дьонун Саха сирэ барыта билэр. Тааттаҕа оннук сайдар кыаҕы биэрбэтэхтэрэ. Биир дойдулаахтара Өксөкүлээх, Ойуунускай, Алампа, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Эллэй туйахтарын хатаран суруйааччы буолуон баҕалаах ыччат үөскээбэтэҕэ. Бу дьон сорохторо эмиэ өр кэм устата националист диэн дьаралыктанан тутуллубуттарын-хабыллыбыттарын, бобулла сылдьыбыттарын таатталар билэллэр бөҕө буоллаҕа.
1956 с. РСФСР Үрдүкү суута ыар бэлитиичэскэй буруйдааһыҥҥа күтүрээһини сыыһанан ааҕан көтүрбүтэ (көннөрү күлүгээннээһин быһыытынан аахпыттара), ол түмүгэр 8 киһи хаайыыттан босхоломмута, 25 сылга сууттаммыт үс киһи 10 сылга уураахтаммыттара. Оттон баартыйа обкомун сэкирэтээрэ Борисов бэйэтин уурааҕын уларыппатаҕа.
Үйэ аҥаарыттан ордук кэм устата таатталары «бандьыыттар», «националистар» диэн бакаайылаан, сайдыыларын харгыстаан сыппыт ыар дьаралык умнуллан эрэриттэн үөрэбин. Максим Сибиряков ити кэмтэн ыла «таатталары кэлии дьон салайбыттара» диирэ саамай сөптөөх. Бу дьон Таатта сайдарын туһугар бэйэлэрин кыахтарын, дьоҕурдарын элбэҕи биэрбиттэрэ. Ол курдук, Таатта дьоно сопхуос дириэктэрдэринэн үлэлээбит С.Г. Жиркову, И.В. Николаевы уо.д.а. умнубат буолуохтаахтар. Мэҥэ Хаҥалас уола Г.М. Артемьев оройуону салайа олорон, Саха сирин үрдүкү салалтатыгар туруорсан, Таатта диэн дьиҥнээх төрүт ааппытын төнүннэрбитэ. Кэлин Георгий Артемьев икки төгүл баартыйа обкомун сэкирэтээрэ Юрий Прокопьевка Таатта оройуонуттан 1954 сыллааҕы бэлитиичэскэй буруйдааһыны устарыгар сайабылыанньа биэрэн туруорсубута да, онто баартыйа эстиэр диэри быһаарыллан биэрбэтэҕэ. Артемьев үһүс төгүлүн Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтигэр сайабылыанньа биэрбитин Климент Иванов илии баттаабыта. Ол түмүгэр улууһу 38 сыл устата хам баттаан сыппыт хара балыырдаах, харах уулаах уураах көтүрүллүбүтэ.
СӨ бочуоттаах олохтооҕо Максим Сибиряков хаһыакка оччотооҕуга райком I сэкирэтээринэн үлэлии олорон Таатта быһылаанын сиэртибэтэ буолбут Яков Белолюбскай аатын үйэтитэр туһунан этэр. Я.Д. Белолюбскай оҕолоро билигин Ытык Күөлгэ олороллор, аҕаларын үтүө аатын чөлүгэр түһэриини туруорсар кыахтаах аҕай дьон.
Онон, Таатта хоһуун дьонугар, билиҥҥи салайааччыларыгар сымыйанан бэлиитикэлээҕимсийэн тэриллибит хара балыыр түмүгэр туоратыллыбыт Яков Дмитриевич Белолюбскай аатын үйэтитэр үлэни ыытыахтара диэн эрэлбин биллэрэбин. Ол Таатта дьоно-сэргэтэ батталтан-атаҕастабылтан кыайан арыллыбакка хаалбыт дьоҕура, күүһэ-кыаҕа иккистээн тиллэригэр биир улахан төһүү буолуо этэ.

Ньургун КИЛИБЕЕВ,
Дьокуускай.