Настаа кэргэнэ холуочук кэлбититтэн кыыһыран илгиэлээн истэҕинэ ийэтэ тохтотто.
    — Испит-аһаабыт киһини кытта аахсар диэн баар үһү дуо, алҕас муннуга бэрдэрээйэҕин? — дии-дии
күтүөтүн хонноҕун анныттан өйөөн оронун диэки состо.
    Күтүөтэ бастаан ийэ кылына саба хааман кэлбитит­тэн куттанан икки ытыһынан төбөтүн хаххаланна, онтон көмөлөһөр эбит диэн өйдөөн санныгар өйөнөн баран ньалбайан хаалла.
    Настаа ытыы-ытыы:
    — Мин эн курдук үйэм тухары итириксити кытта олоруохпун баҕарбаппын, — диэн көрдө.
    — Ону-маны саҥарба, акаары, — диэн ийэтэ кыыһын өттүккэ аста. — Сааһым тухары маннык эрэйдэннэрбин да, Сууркаҕа уонна эйиэхэ төрөппүт аҕаҕытын, государствоҕа, хайдах да буоллун, үлэһити быыһыы сырыттаҕым. Үүрэн кэбиспитим буоллар биичтии барбыта ыраатыа этэ, миигинэ суох табыллара буоллар арахсыбыт буолуом этэ. Боруобалаан көрбөтөҕүм буолуо дуо?
    — Ол кэриэтэ олох да аҕата суохпут буоллар, — диэн Настаа хом санаатын эттэ.
    — Дьэ, бу кыыс түктэритин, кэтэмэҕэйин көрүҥ эрэ, — диэн ийэтэ өһүргэнэн турда. — Төрөппүт аҕаны сирэр диэн баар дуо? Төрөппүттэриҥ диэн сибэтиэй буолуохтаах, хайдах да буоллахтарына утары саҥарыа да, тыыныа да суохтааххын, — дии-дии күтүөтүн ороҥҥо аҕалан суулларан кэбистэ.
    Настаа туох да диэн эппиэттээбэтэ, хараҕыттан уу-хаар баһа олорон силин быһа ыйыһынна.
    Дьахталлар киһилэрин саппыкытын уһуллулар, ыстаанын тардан ыллылар. Ырбаахыта сөрүөстэ сылдьарын көннөрөн баран ийэтэ:
    — Итирик киһиттэн кырбаныаххын баҕарбат буоллаххына имэрийэ-томоруйа сылдьыахтааххын, өйдөөх
дьахтар итирик киһи өйдөннөҕүнэ дьэ кэпсэтэр буолуохтаах. Сарсыарда тугу эмит булан абырахтаар, мин
бардым, ыксаатым, бэйэм да киһим хайдах дьаабыланан кэлээхтиир, — диэн үөрэтэн баран бэйэтин дьиэтигэр бара турда.
    Сарсыарда уһуктан баран өлөттөрө сытар киһитигэр Настаа ийэтэ сүбэлээбитинэн “абырах” кутан биэрдэ. Мөҕүллүмээри, буруйданан кирик-харык тутта сыппыт киһи эмиэ да соһуйда, эмиэ да сэргэхсийэн кэллэ.
    Билсэ-көрсө кэлбит кэргэнин балта убайа бу дьаабылана олорорун көрөн мөҕөн эрдэҕинэ:
    — Бэйэтэ да буруйдана, кэмсинэ олорор киһини тыынын-быарын ыгыма, — диэн Настаа бэйэтэ көмүскэһэн айаҕа кытара түстэ.
    — Дьэ, бэйэҥ билэн эрдэҕиҥ, мин кэргэним буоллаҕай, бэйэҥ кэһэйиэҥ турдаҕа, — диэн өһүргэнэ быһыытыйаат аймахтара дьахтар тахсан баран хаалла.
    Мантан ыла бу киһи иһэн-аһаан барда. Анараа дьонноро кийииттэрин сөбүлээбэккэлэр сүгүннээбэтилэр, бэйэтин да ийэтэ, балта куһаҕан, арыгыһыт киһини талбыккын диэн быһа “эрбиилээтилэр”. Оҕолоро да суох буолан туох да туппат курдуга, онон Настаа тулуйа сатаан баран арахсарыгар эрэ күһэлиннэ.
    Иккистээн дьиҥнээхтик олохпун булуннарбын диэн Настаа билсибит дьонун барытын хайаан да туох дьонноох, хайдах олохтоох буоларын билэ-көрө сырытта. Ийэтэ этэринэн, испэт киһи диэн суох курдуга, онон истэҕинэ хайдах буолар эбитий диэн билээри, сөп соҕус дуу диэбит киһитин аһатан-арыгылатан көрдө. Испэт-аһаабат үчүгэй ыал уола холуочуйан баран көрүдьүөстээх, күлүүк-салыык, бэһиэлэй буолан хааларын сөбүлүү көрөн, Настаа бу киһитинээн холбосто уонна уоскуйан, дьэ олохпун булуннум диэн сананан олордо.
    Дьон этэрин иһиттэххэ, били арахсыбыт кэргэнэ саҥаттан кэргэн ылан кытаанах баҕайы дьахгарга түбэһэн, дьэ көммүт, киэһэ аайы дьиэтигэр олорор, оҕолорун көрөр, дьиэ ис-тас үлэтин барытын оҥорор үһү.
    Биирдэ Суурка оскуолаттан кэлбитигэр дьиэтин иһэ барыта ый-хай, ийэтэ куотан эрдэҕинэ аҕата ырбаахытыттан харбаан ылла, дьахтар туора ыстаммытыгар таҥаһа хайа барда, ону ол диэбэккэ дьахтар таһырдьа ойдо. Алҕас суолга туран хаалбыт кыысчааны аҕата уолуктаан ылан илгиэлээн барда:
    — Ийэҥ ханнаный? Өлөрүөм!
    Чугаһаан иһэн кыыс часкыырын истэн сүүрэн киирбит таайа, балтын бэйэтигэр тардан ылаат, күтүөтүн сыҥаахха саайда. Оҕонньор, бэйэтэ да нэһиилэ атаҕар уйутта сылдьар киһи, дөйөн хаалан остуол анныгар оҕутта да хаһыҥыраан барда.
    — Хайа, бу туох буолла? — диэн ырбаахытын хайдыбытын илиитинэн хам тутта сылдьар ийэлэрэ киирэн быраатыгар хотумсуйда. — Эн туохха манна кэлэн тойомсуйдуҥ? - Онтон оҕонньоро охто сытарын көрөн:
    — Өлөрбүт, бу хара сордооҕу, бар мантан, — дии-дии охто сытар киһитин ааттаһа-ааттаһа оронун диэки состо.
    — Дьүһүлэнэн, дьэ олороохтуугут дуу? Киһи кэлиэн да кугтанар, — диэтэ быраата. — Шурик, хайдах манна тулуйан олороҕун, саатар эдьиийгэр барыаҥ этэ буоллаҕа дии.
    — Биир алкоголиктан иккис алкоголикка дуо? — диэн кыысчаан кыыһырбыттыы туруору көрдө.
    — Ол Настёна саҥа кэргэнэ эмиэ иһээччи эбит дуо? — диэн соһуйда таайа.
    — Биһиэхэ атын хантан кэлиэй, — диэтэ Суурка.
    — Эдьиэй, ити киһи сыттын, барыахха биһиэхэ, саа­тар өйдөнүөр диэри хонон кэлиҥ ээ.
    — Бар, бар! — диэн эдьиийэ кыйаханна. — Биһиги бэйэбит быһаарсыахпыт, онно-манна орооһума!
    — Чэ, хааллын, Шурик, барыах…
    Кыыс үөрүүнэн таайын кытта сиэттиһэн эрдэҕинэ ийэтэ быһа түстэ:
    — Хотуой, ханна бардыҥ? - Онтон быраатыгар туһаайан эттэ. — Оҕону иирдимэ, ыыппаппын, ийэтэ мин буолабын, бэйэм оҕобун бэйэм билэрбинэн иитиэҕим.
    — Маам, — диэн Суурка ийэтин диэки көрдөспүттүү көрдө.
    — Эҥин араас буолума, хаал.
    Таайа балтын төбөтүн имэрийбэхтээтэ:
    — Шурик, арыгы иһэр киһи хайдах курдук куһаҕанын көрөҕүн дии, улааттаххына олоххор биир эмит арыгыһыты көрүстэххинэ көннөрө игин сатаама. Итинник дьон көммөттөр, боруоста аан диэки эргитэн баран
эмэһэҕэ тэбэн кэбиһээр, сөп дуо? Ол киһи эн аттыгар суох буоллаҕына, эн олоххор барыта үчүгэй буолуоҕа. “Миигинэ суох өлө-сүтэ сылдьыа” диир сыыһа, бэйэтэ буруйдаах.
    — Маама “алкоголик диэн ыарыһах” диир дии, ыарыһаҕы аһыныахха уонна эмтиэххэ наада.
    — Ити куһаҕан ыарыыны, Шурик, бэйэлэрин баҕаларынан булуммуттара, ким да кинилэргэ күүстэринэн хабарҕаларыгар арыгы кутан биэрбэтэҕэ, — диэт эдьиийэ үүрэн хаһыыра сатаабытын истибэтэҕин иһин бачыыҥканан элээрдэн эрэриттэн куотан таһырдьа
ыстанна.
    Суурка улаатан ыал буолан туспа олорон эрдэҕинэ биир киэһэ кэргэнэ Былаадьык хантан эрэ иһэн-аһаан кэллэ. Суурка хараҕыттан уу бычалыйан таҕыста да, кэргэнин туохха түбэһиэх охсуолаан барда. Соһуйан муостаҕа олорон хаалбыт киһитигэр сыттык быраҕан
биэрдэ уонна уотун умулларан хоско киирэн сабынан кэбистэ.
    Сарсыарда эрдэ туран кини муостаҕа утуйан хаал­быт кэргэнин уунан ыһан уһугуннарда.
    — Ыччуу, — диэн муостаҕа сытан дэлби тоҥмут Бы­лаадьык салыбыраан-илибирээн уһуктан кэллэ.
    — Влад, — диэтэ Суурка. — Сарсын сайабылыанньа биэриэххэ, мин эйигин кытта аны олорбоппун.
    Влад соһуйан тылыттан матан олоро түстэ, онтон:
    — Эс, даа, ол хайдах? - диэтэ.
    Суурка өрө тыыммахтаата.
    — Биһи аймах бэйэбит проблемалаахпыт быһыылаах… - диэн баран тобуктарын кууһан кэргэнин утары муостаҕа олордо.
    — Туох проблематын этэҕин? - диэн Былаадьык дьиибэргээтэ, мэктиэтигэр ыбыгыраан бүттэ.
    Суурка хараҕын кырыытыгар уу мустубута чыпчылыйбытыгар кыламаныттан таммалаан түстэ.
    — Өссө ийэбин сыыһа тайанан баран үйэтин тухары эрэйдэннэ диэҕи, эдьиийим баҕас, дьиҥнээх “алко­гольная жена” синдромнаах… - диэн ытаан сыҥырҕаан барда.
    — Эс, эмиэ психологическэй терминнэринэн саҥаран бардыҥ дии, таах сибиэ үөрэнэн, ол кэриэтэ атын идэни тапбаккаҕын… - диэн хайдах уоскутуон билбэккэ кэргэнин төбөтүн имэрийэн көрдө.
    — Бүт, — диэн Суурка саннын ыгдах гынаат кэргэ­нин саба саҥаран кэбистэ. — Эн үчүгэй ийэлээх-аҕалаах киһи мин оҕо сылдьан туох аат олоҕун ааспыппын хантан өйдүөххүнүй? - дии-дии ытыстарынан сирэйин саба тутунна, аргыый сыҥырҕаатаҕын аайы сирэйигэр саба түспүт баттаҕа илибирээн ылар.
    — Туохтан эн наһаа айманныҥ, доҕор, ама мин биирдэ иһээт алкоголик буолан барыам үһү дуо? - диэн муодарҕаата. — Итинник эн миигин өһүргэтиэххин сөп диэн толкуйдаабаккын дуо?
    Суурка ойон турда.
    — Мин эйиэхэ туох дьиэ кэргэнтэн тахсыбыппын кистээбэккэ эппитим, мин ити олохтон арахсаары психо­лог үөрэҕин бүтэрбитим. Эдьиийим үчүгэй дьоҥҥо тахса-тахса арыгыһыт оҥортообута, бардахтарына тос­ту көнөн хаалаллар. Эн эмиэ өр буолбатыҥ, иһэн-аһаан бардыҥ. Бүдүрүйбүт көммөт. Онон мин “апкогольнай ойох” буолуом кэриэтэ соҕотох олоруом.
    — Эс, доҕор, Сашенька, мин атын, туспа киһибин буолбат дуо? Бэйэм төбөлөөх буоллаҕым дии, чэ, бырастыы гын, мин иһээччи буолуом суоҕа диэн эрэннэрэбин, — дии-дии түннүк аттыгар сирэйин саба туттан санна илибирии турар кэргэнин кыһамньылаахтык кууһан ылла.
    Суурка кэргэнин диэки дохсуннук эргиллэ түһээт моонньуттан кууһан ылла.
    — Аны хаһан эмит итириэҥ да, вытрезвительгэ туттаран кэбиһиэм уонна, таптыыбын диэм суоҕа, арахсан барыам.
    Киһитэ:
    — Мин онно тиэрдиэм суоҕа, — диэн үөрэн ымас гынна уонна Суурканы уоһуттан уураата.
    Настаалаах бастаан оҕонньоро кур иһээччи буолан, онтон кинини эмтэтэ сатаан харчылара баранан, дьиэлэрин атыылаан кылыннарыгар көһөргө күһэллибиттэрэ. Ийэтиниин бэркэ тапсан иһэннэр этиһэн тураллар.
    — Эмтээн туha суох, доруобуйатын сутэриэ, — диир ийэтэ. ’
    — Мин эн курдук алкоголик кэргэннээх буолуохпун баҕарбаппын, — хоруйдуур кыыһа.
    — Эйиэнэ да холоон, — ийэтэ эппиэтэ суох хаалбат.
    Ол да буоллар Настаа кыһамньытынан аҕата да, кэргэнэ да арыый хаптайдылар, олохторо хайдах эрэ сырдаан кэлиэх курдук буолла. Настаа кыыстанна.
    Настаа кыыһын эмиийиттэн араарыгар кини аҕыйах хонукка Сууркаҕа баран олорорго быһаарынна.
    Бастакы куннэригэр ийэтин суохтаан ытыыр кыыстарын саараталларыгар соло буолбатылар. Иккис күннэрин да арыычча тулуйдулар. Түүн оҕо ытыырыгар ким да турбата.
    Сарсыарда оҕо эбэтэ: “Мааһыҥкам барахсан бүгүн биирин туолла”, — диэн ымманыйарын истэн аҕалара күтүөтүгэр сыбдыйан тиийэн:
    — Ити эмээхсин тугу-тугу туойарый? Кыыһыҥ сааһын туолла дуо? - диэн ыйытта.
    — Ээ, туолан, — диэтэ күтүөтэ. Онтон кылына имнэнэн баран хабарҕатын тыкпытыгар сири-буору булла.
    — Ээ, кэбис, Настаа кыыһырыа, бүгүн улэтин кэннэ кэлэрэ буолуо, — диэн муннун анныгар ботугураата.
    Настаа үлэтин кэнниттэн оҕотун төрөөбүт күнүн саатар кыратык бэлиэтиэ этибит диэн остолобуойтан бэлэм ас атыылаһан тиийэн кэлтэ, дьиэтэ күөрэ-лаҥкы барбыт, оҕото остуол анныгар кирдээх муостаҕа ас тобоҕо таммалаабытын хомуйан сии олорор. Остуолга аҕата оҕонньор астаах тэриэлкэтигэр сыттанан сытар, остуол аттыгар муостаҕа били “эмтэммит” кэргэнэ кэтэҕэ кыа-хаан буолан олорор. Ийэтин көрдөөн куукунаҕа киирбитэ, ийэтэ эмиэ итирик, хобордооҕун кууһан ытыы олорор эбит.
    — Бу курдук сордоон олордоҕут миигин, — дии-дии сыҥырҕыыр. — Үйэм тухары ким эрэ туһугар олордум да, туох да туһа тахсыбата, аны кэлэн тугу күүтүөм буоллаҕай?
    — Туох буоллай, маам, Киэсэ ити туохха хаан буоллай?
    — Сордоохтор этиһэн баран охсустулар, киһиҥ аҕаҕын муомахтаан өлөрө сыспытын бу хобордооҕунан тохтоттум.
    Настаа оҕотун остуол анныттан ороон ылан, кыратык таҥас ылынан баран, тахсан барда. Эрэ буолуохсут кини хомунан баран эрэрин сэрэйэн, остуол анныттан оронон тахсан кэнниттэн батыста. Хаалан хаалбакка, арахсан биэрбэккэ, быһа тардыалаһан дьонун хараҥа буолуор диэри тутан турда. Онтон хайа мунун диэбитэ буолуо, таҥастаах суумкаларын туура тутан ылан: “Син биир төннөн кэлиэҥ, ханна барар үһүгүн”, — диэн мөҕүттэн, өссө эбиитин быдьар маатынан үөхсэн ба­ран дьиэтигэр салгыы “бырааһынньыктыы” киирдэ.
    Настаа хараҥа уулуссаҕа соҕотох хаалан баран дьэ куттанна. Хантан эрэ итирик дьон дьалаана суох айдааннара, түгэх уулуссаттан дьахтар часкыыра иһиллэр. Бары тэбис-тэҥ таҥастаах эдэр уолаттар үөрүнэн ааһан иһэннэр тугу көрбүттэрин барытын тоҕута сынньан бу диэки кэлэн иһэллэриттэн саллан, оҕотун бэйэтигэр ыга кууһан баран хараҥаҕа тустэ.
    Настаа киирэн кэлбитигэр Суурка сэрэхэдийбиттии:
    — Туох буолла? - диэн ыйытта.
    Ону Настаа:
    — Кыыһы көрө туһэриҥ буоллар, дьоммун өйдөрүн буллартаан утуталыам этэ, — диэтэ.
    — Эмиэ дуо? - диэн Суурка хараҕын уута бычалыс гына түстэ. — Хаһааҥҥа диэри?.. Хаал, хайдах да буоллуннар…
    — Тоҕо мэнээк тыллаһаҕын? Киһибин үлэтиттэн үүрэн кэбистэхтэринэ эмиэ кыһалҕа буолбат дуо?
    — Үүрдүннэр, көнүө суох, — дии-дии Суурка ытыһынан хараҕын сотунна. — Арахсан баран үүрэн кэбис, ханна да бардын, итинник сылдьан аҕабытын кучуйан ыарыытын бэргэтииһик…
    — Бэйэмсэх да сатанаҕын, Суурка, — диэн Настаа саҥата кытаатан кэллэ. — Миигин тоҕо толкуйдаабаккын? Кини мин кэргэним эбээт, мин кинини кытта доруобай да, ыалдьа да сылдьан, үөрүүлээх да, иэдээннээх да күннэрбин бииргэ туораан үйэм тухары олоруом диэн андаҕайбатаҕым дуо? Наар ыалы үрэйэр куһаҕан санаалааххын, — диэн оҕону күүһүнэн балтыгар үҥүлүтэн баран таһырдьа ыстанна.
    Суурка кэргэнигэр:
    — Эккирэт, дьиэтигэр тириэрдэн биэр, — диэбитин киһитэ сөбүлээбэтэхтик муннун сыллаҥнатта:
    — Ээ, абааһытын, сылдьыа…
    — Влад, кини мин эдьиийим дии, — диэн ытамньыйа-ытамньыйа ытаан маккырыы сылдьар оҕону бэ­йэтигэр ыга кууһан туран көрдөстө.
    — Дьэ сүрдээх сэмиэйкэҕит, ынырык баҕайы, ужас­тик курдук… - диэн ботугуруу-ботугуруу Былаадьык кууркатын ылаат тахсан барда.
    Өр-өтөр буолбата, төлөпүөн тыаһаата. Суурка ылбытыгар ийэтин холуочук куолаһа мааттаан бытарытта:
    — Б… с… Былаадьыгыҥ, сс… аҕаҕын битэрэсбиитэлгэ туттарда, үөдэн-сах, туох гынаары манна ыыппыккыный? Бэйэбит да кырыымчыктык олорор дьон аны онтубутун төлүүрбүт итэҕэс дуо?
    — Суурка, — диэн аны Настаа куолаһа ытамньыйара иһилиннэ. — Хайдах итинник быһыыланыахха сөбүй? Аҕаҥ кырдьаҕас, ыарыһах, Былаадьык баҕайы кинини хайдах холустук туппутун-хаппытын көрбүтуҥ буоллар. Баҕайы, итинник туппут-хаппыт илиитэ хатан баран
туллан да туспэт ээ. Ити да буоллар аҕаҥ кэм үлэлээх-хамнастаах этэ, вытрезвителтэн биллэрдэхтэринэ, дьэ, үүрүллэрэ буолуо.
    — Саамай сөп, эрдэ угаттыахха баар этэ, — диэн Суурка сэтэрээтэ. — Ылымаҥ, сытан таҕыстахтарына, төлөбүрдэрин иһин үлэлээтэхтэринэ билиэхтэрэ.
    — Эйигин кытта кэпсэтэн да диэн, уруккуттан боруоктаах, истигэнэ суох, наар барытын үрэйэр эрэ санаалаах оҕо этиҥ, кэбис, сарсын оҕобун кэлэн ыллахпына мас-таас курдук арахсыыһыбыт, — диэтэ. — Эриҥ аҕабытын эрэ туттарда, Киэсэ куотан-саһан биэрэн
тубэспэтэ, — диэт туруупкатын ууран кэбистэ.
    Сарсыныгар Настаа оҕотун ыла кэлбитигэр, Суурка аанын аспата. Настаа, чэ, киэһэ арыйыаҕа, ханна барыай диэн үлэтигэр барда.
    — Оҕону баҕас төнүннэриэххиний, — диэтэ Былаадьык.
    — Итинник ыал хантан үчүгэй киһини иитэн таһаарыаҕай? Биһиги иитэ ыллахпытына, баҕар, туох эмит үчүгэй тахсыа этэ, көр эрэ, наһаа үчүгэй оҕо дии…
    — Мин көмөлөһөртөн аккаастаммаппын ээ, барыларын эмтэтиэххэ, аҕаҕын, наада буоллаҕына, күтүөккүн эмиэ психдиспансерга туттарыахха. Били Таня диэн однокурсницаҥ онно үлэлиир этэ буолбат дуо?
    — Ты что? Таня иккис үөрэҕин бүтэрэн билигин банкир.
    — Хата, биир өйдөөх кыыстаах эбиккит.
    — Надя үлэлиир да, кыбыстыылах баҕайы, аймахтара бу эбиттэр дуу дии саныа турдаҕа.
    — Чыычаах, Сашенька, оҕону төнүннэриэххэ наада. Аймахтаргын төрөппүт бырааптарын быһа сылдьыаҥ дуо, сүрэ бэрт дии.
    — Онтон биһиги быраабы былдьаабакка…
    — Табыллыбат буоллаҕа, сокуонуҥ оннук, ийэлээх-аҕалаах оҕону бэйэҕэр суруйтарбаккын. Онто суох эдьиийдээҕиҥ бэйэлэрэ көҥүллэрин биэрбэт буоллахтара.
    Суурка көтөҕө сылдьар оҕотун түөһүгэр саба түһэн ытаан ылла, онтон эмиэ да сөбүлэстэ.
    Киэһэ Суурка оҕону ийэтигэр биэрэн ыытта. Сотору буолаат төннөн кэлбиттэригэр кытаанах усулуобуйа туруорда.
    — Настя, эн миэхэ көмөлөһүннэрэр буоллаххына, мин көмөлөһөбүн. Ол гынан баран бастаан Кешаны уонна паапаны бырааска көрдөрүөх.
    — Суурка, саҕалаама эрэ эмиэ, — диэн Настаа хоҥоруутун мырчыһыннаран сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
    — Мин этэрбин барытын толорор эрэ буоллаххына көмөлөһөбүн, — диэн Суурка кытаанахтык хатылаата. — Ол эбэтэр бэйэҥ эппитиҥ курдук, мас-таас курдук арахсыах, мин эмиэ киһибин буолбат дуо. Эһиги итинник дьаабыланан олороргут миэхэ эмиэ кыбыстыылаах ээ.
    — Чэ, үчүгэй дьахтар, дьоҥҥуттан кыбыстар буол­лаххына, сырыт, хаһан да өйдүү, көмөлөһө сатаабытыҥ суох. Дьоҥҥор көмөлөһөр баҕайыта, ойуура суох охтон бэйэҥ сыыллан кэлэр инигин, — диэн өһүргэнэн дьиэттэн тахсан барда.
    Таһырдьа тахсан эрэ баран барар сирэ суоҕун бу диэн өйдөөтө.
    Бииргэ үлэлиир “дьүөгэм” дии саныыр дьахтарыгар кэлэн чэйдээбитэ буола олорон:
    — Уой, алыс хойутаатым дуу? Хоно хаалыым эрэ, — диэн сыҥаланна.
    Билигин аҕай күлэ-сала олорбут “дьүөгэтэ” саҥата-иҥэтэ уларыйа түстэ:
    — Эс, дьиэлээтэххинэ табыллар, манна эйиэхэ гос­тиница буолбатах.
    — Ээ, оттон, кырдьыгынан эттэххэ, Киэсэ запуойга баран, барар сирим баҕана үүтэ буолла, — диэн аһыннара сатаата.
    Дьахтара сүүһүн түрдэһиннэрдэ:
    — Итинник түбэлтэҕэ аймах диэн баар.
    — Ээ, ол, аймахтарым да диэхтээн, бары эмиэ иһээччилэр.
    — Дьэ, ол баҕас эн бэйэҥ проблемаҥ. Мин бэйэм проблемаларбын эйиэхэ соҥнообоппун дии, эн эмиэ соҥноомо ээ.
    — Оҕолоох ханна тахсан барыахпыный?
    — Чэ, чэ, оҕолуун баҕастыын пакааларыҥ, кимиэхэ да эбээһэннэйим суох, бүттэ, турдубут, бардыбыт, — дии-дии ойутан туруоран аан диэки ыкта.
    Дьахтар атын билэр ыалыгар барда. Ыаллар кыра кылааска үөрэнэр уоллара дьиэтигэр соҕотох олорор эбит. Тоҥсуйдаҕын аайы ааҥҥа чугаһаан: “Кто там?”, — диир да олох аанын арыйбат киһи буолан биэрдэ. “Кэлэ сылдьыбыттара диэн дьоммор тириэрдиэм”, — диириттэн ураты туһа тахсыа суох чинчилэннэ да, Нас­таа иһигэр билигин бу оҕону албыннаан киирдэҕинэ хонугун булунарын сэрэйэн элэ-была тылын бараата. Оҕо ийэтин-аҕатын толору ааттарын, ханна үлэлииллэрин, бу ыал туһунан билэрин барытын ааттаталаата. Киһитэ: “Сөп, итэҕэйэбин, эһигитини билэр этэ диэҕим”, — диир да, арыйбат. Айаҕалыы сатаан: “Чаас ыраатта, кыра оҕолоохпун, утуйуон наада”, — диэбитин, киһитэ: “Сөп, утуктаабыт кыра оҕолоох этэ диэн мин этиэҕим”, — диэн кыһытта. Хайдах өссө албаһырыан билбэккэ Настаа оҕотун кууркатын уһулан баран
оҕо глазогунан көрөр гына өрө көтөхтө, кыыһын кымаахтаата, оҕото ытаан маргыйда. “Көр эрэ, сыллыай, бу оҕом бачча сөрүүҥҥэ чап-чараас таҥастаах, тоҥон ытыыр дии”, — диэтэ. Уол олоппостонон глазогунан
көрөн оҕону аһынна уонна, биир үксүн, дьоннорбун чахчы билэр эбит диэн аанын аһан биэрдэ.
    Кэргэнниилэр ыалга бырааһынньыктаан баран күлсэ-салса, буһан-кытаран аҕай дьиэлэригэр чугаһаан иһэн түннүктэрэ барыта уоттааҕын соһуйа көрдүлэр.
    — Ок, дьэ, биһиги киһибит уотун барытын уматтан баран олорор эбит дуу? - диэтэ дьахтар.
    — Дьэ, мин кинини кэһэтэрим буолуо, ханнык хоско сылдьаҕын да, онно эрэ уоттан диэбитим ээ, — диэн эрэ суоһурҕанна.
    — Ээ, оҕону сордоомо. Бүгүн наһаа үчүгэй бырааһынньыкка сырыттыбыт, настарыанньабытын буортулуомуох, үөрэ-көтө кэһии биэрэн ыыппыт дьаабылыкаларын сиэтэн баран утутуллуо.
    — Ээх, — диэн баран эр киһи дьахтары биилиттэн кууһан ылла.
    — Уоскуй, — диэн дьахтар оонньоһон киэмсийбитэ буолан баран киһитин ытыһынан “тап” гыннарда. Күлэ-күлэ дьиэлэригэр киирдилэр.
    — Маам, подруга баар, — диэтэ уоллара.
    — Ээ, Саргы дуо? - диэн ийэтэ дьээбэлиир аҥардаах ыйытта, онтон оҕото хайдах эрэ мунаахсыйбыт курдугун иһин уоскута таарыйа:
    — Ээ, оҕобун мөхпөппүн, ол иһин да оҕом бэйэтэ тоҕо уотун барытын уматтан олоруой? Чэ, Саргыгын ыҥыр эрэ, билигин дьиэтигэр киллэрэн биэриэм, — диэтэ.
    Соһуйбут кэргэнниилэр иннилэригэр, кинини эрэ күүтэн туралларын курдук туттунан, хостон Настаа тахсан кэлэн үөрбүтэ-көппүтэ буолла.
    — Уой, привет! - диэбитинэн бүгүн күнүс үлэлэригэр көрсүспүт буолбакка, хас да сыл көрсүбэккэ сылдьан наһаа ахтыбыт чугас киһи курдук илиилэрин утары уунна.
    Кэргэнниилэр тылларыттан маттылар.
    — Мин подругам буолбатах, эйиэнэ, — диэн оҕолоро кыйахана быһыытыйда.
    — Хоно кэлбитим, арай, дьонум суоххут, — дии-дии күлбүтэ буолла, — Уолгут алдьархай маладьыас эбит, кимиэхэ да арыйбат, саамай сөп. Мөҕөөйөххүтуй, аны бу чүөчэни биллэҕиҥ дии, кэллэҕинэ арыйар буол диэҥ.
    Эр киһи сирэйэ кытаатта, уолун холуттан тутан хоско киирэн сабынан кэбистэ. Ботугураан уолун мөҕөрө иһиллэр, оҕо тугу эрэ этэ сатаатаҕын аайы ытыс тыаһа таһыгырыы түһэр, уол “абытай” диирэ иһиллэр. “Ити бичиха чүөчэ киирэн өлөрөн баран дьиэбитин халаан
барбатаҕар, билигин да тыыннаах тураргар баһыыба диэ”, — диэн арыый улаханнык иһиллибитигэр дьахтар кыбыстан Настааны:
    — Айдаан тахса илигинэ бара охсоруҥ буоллар, — диэн көрдөстө.
    Настаа аантан туора хаамта.
    — Барар сирим суох, куукунаҕа матараас быраҕарыҥ буоллар, саатар бүгүн эрэ хонон туруум, биһиэхэ анаан хайыыр да наадата суох, оҕобун эрэ тугунан эмит аһаппыт киһи, — диэтэ.
    Дьахтар оҕотугар аҕалбьт дьаабылыкатын туттаран кэбистэ.
    Настаа, сыалын ситиспит киһи, көҥуллээрэй диэн:
    — Кыратык суунан баран таҥаспын суунуум эрэ, — диэтэ.
    Дьахтар биири көҥуллээтэ да, атынын да сөбүлэһэригэр тиийэн “хайаа даҕаны” диэбиттии илиитинэн сапсыйда.
    Настаа суунан баран уларыттара суох буолан кус сыгынньах куукунаҕа үөмэн тиийдэ. Хаһаайын хоһуттан тахсан эрдэҕинэ кэргэнэ кыл мүччү Настааны иһирдьэ анньаат аанын сапта.
    Кэргэнниилэр хосторуттан этиһэр саҥа иһилиннэ.
Туох эрэ таас иһити тоҕо түһэрбит курдуктар, охтор тыас, дьахтар кыатана сатыы-сатыы ытыыра, эр киһи кыыһырбыт саҥата иһилиннилэр.
    Сарсыарда хаһаайка Настааны кэлэн уһугуннарда:
    — Ити киһи утуйа сытар эрдэҕинэ бара оҕус.
    Настаа туран хачыгырайан иһэн кыыһа бэҕэһээҥҥи дьаабылыкатын иһэ сөбүлээбэккэ хойуулаан кэбиспитин биллэ.
    — Оо, дьэ, маны түргэнник сууйан ылыым…
    Дьахтар куттаммыттыы аан диэки көрөн ылан ба­ран:
    — Некогда, маны тахсан иһэн бөххө быраҕаар, — диэн баран кирдээх бырастыынаны хомуйаары сиэҕин ньыппарыммытыгар көҕөрбүт харыта көстөн кэллэ.
    Настаа соһуйан:
    — Хайа, бу тугуй? - диэтэ.
    — Тугуй диэн? Бэйэҥ билбэтиҥ курдук, — диэн кыыһыра-кыыһыра бырастыынатын кум-хам тутан бакыакка симэн баран Настааҕа үҥулүттэ, күүһүнэн кэриэтэ таһырдьа анньаат дьэ “һуу” гынна.
    Хаһаайын уһуктан хоноһолоро барбыттарын көрөн сымнаабыкка дылы буолла. Өһүргэммит курдук быар куустан баран таҥнары хайыһан олорор хаһаайкаҕа тобугар сыыллан кэлэн ааттаһан-көрдөһөн, көҕөрбүт харыларын сыллаан-уураан барда. Эбэтэ бокуонньук ыал буолалларыгар тигэн биэрбит тайах түүтэ тэллэҕэ оҕо хойуутунан биһиллэн баран ыскаап саамай түгэх муннугар түүрүллэ сытарын өссө билэ илик.
    Настаа тахсан баран бакыатын өҥөйөн көрбүтэ, бырастыыната баҕас олох саҥатык эбит, биирдэ-иккитэ эрэ сууйуллубут курдук. “Бээ, хата дьиэбэр илдьэн сууйууһукпун”, — диэн үөрэ санаан помуойка аттынан
ааһа турда.
    Ити курдук дьүһүлэнэн олороохтоотулар. Киэсэ эмтэнэ-эмтэнэ арыгытыгар төннө турарын уйуммакка эмискэ ыалдьан өлөн хаалбыта. Настаа Сууркаҕа көмөлөһүннэрээри хаста да тиийэ сылдьыбытын бал­та эппитин кэлиилии кэбэ турара. Аҕалара быара циррозтаан иһэ дэлби халыйа үллэн дьиэтиттэн тахсыбат буолбута.
    Настаа биирдэ Сууркаҕа кэлэн:
    — Мин сааһырдым, сылайдым, дьоннорбутун үллэстиэх, ийэбит миэхэ хааллын, эн аҕабытын ыларыҥ бу­оллар, — диэн көрдө.
    — Мин дьиэбэр итириксит наадата суох, — диэтэ Суурка.
    — Билигин кэлэн туох арыгыта кэлиэй, аҕаҥ ыарыһах эбээт, истэ да бокуонньук диэн бэйэтэ өйдөөн сылдьар, — диэн албыннаата.
    — Эрдэ-сылла киһи тылын истибэтэҕиҥ, өлөр ыарыыларын булуммуттарын эрэ кэннэ өйдөнөөхтөөбүтэ буоллуҥ дуу?
    — Биһиэхэ хаҕыс да сыһыаннааххын. Мин үйэбин арыгыһыттарга бараатарбын да, ийэм-аҕам тустарыгар, бу да буолларбын, төһө эмэ кыһаллан кэллим диэн ыраас суобастаах сылдьабын. Эн атаах, мааны, кыра кыыс буолаҥҥын дьонуҥ туһугар олох кыһамматыҥ, наар “аҕам куһаҕан”, “оҕонньоруҥ куһаҕан", «араҕыс да араҕыс» диэн айдааннааххын. Бастакы кэргэним барахсаны, олох да көнөн хаалар киһини, күүскүнэн араартарбытыҥ. Аҕабытын да хара хаанын испэхтээн хааллыҥ быһыылаах. Үчүгэй оҕолор оннооҕор буолуох төрөппүттэрин маанылаан илдьэ сылдьаллар. Детдомҥа улаатан бараннар дьоннорун көрдөөннөр хаһыат-сурунаал сирэйин барыыллар, кинилэри быраҕан барбыт эҥин араас эрэйдээх-буруйдаах, сороҕор хаайыылаах даҕаны төрөппүттэрин булан таҥараҕа махтанан үҥэллэр. Сөп буоллаҕа дии, ол куһаҕан дьон суоҕа буол­лар кинилэр эмиэ суох буолуо этилэр буолбаат.
    — Аһары эрийэ-буруйа эттиҥ. Ханан эрэ оннугун оннук буолуо да, биһиги кинилэри кэмигэр быыһыыр, көннөрөр кыахтаах этибит, билигин кэлэн бэйэҥ көмүскэһэн манныкка тириэрдэн баран бэйэҥ көрөргөр тиийэҕин. Мин эппиппин ылыммытыҥ буоллар, мин табыллыбатаҕына да көмөлөһүөм этэ.
    Настаа хотторон бобуулаах ньыманы туһанна:
    — Хаан аймахтаргар маннык тыйыс сыһыаннаах буолаҥҥын айыыһытыҥ эйиэхэ оҕо биэрбэт быһыылаах. Кырдьар сааскар ыстакаан ууну аҕалан биэрэр киһитэ суох хааллаххына, билиэҥ. Көҥдөй көҕүстээх көҥдөй
истээх буолар эбит быһыылаах, — диэн баран киэптээхтик туттан тахсан барда. — Аны эйиэхэ кэлэн бэрт.
    Суурка аһаҕас бааһын таарыйтаран ытыы хаалла.
    Хас да сыл ааспытын кэннэ Настаа саҥа булуммут бииргэ олорор киһититтэн, эмиэ арыгыһыттан, итирэн баран сүгэлээх эккирэппититтэн атаҕынан куотан, кыыһын кытта ханна салаллыахтарын булбакка, уулусса устун хааман саккыраһан иһэннэр Суурканы көрсө түстүлэр.
    — Хайа, бу сып-сырдык көстүүмнэнэн бырааһынньыкка баран эрэҕин дуу? - диэтэ Настаа.
    — Үлэбэр маннык сылдьабын, — диэтэ Суурка, эдьиийэ кир-хох буолбут урукку оскуола уолун форматын бинсээгин кэтэ сылдьарын көрөн аһына санаата, — Настя эрэйдээх, киһи этэрин истибитиҥ буоллар билигин, баҕар, миигиннэҕэр ордуктук олорор буолуоҥ этэ.
    — Ааспыты кэлэн тугун эмиэ кэмсинээһинэй? Буол­бут буоллаҕа дии.
    Суурка эдьиийин кыыһын одуулаан көрдө:
    — Машенька улааппыт аҕай дии, көрбөтөх да ыраатта.
    Машеньката, кыараан хаалбыт сиидэс ырбаахылаах чороччу улаатан эрэр кыыс, биир ыаһа арбайбыт баттаҕар сыстан хаалбыт, иккиһин ыстаан ыллаҥната-ыллаҥната кирдээх тарбахтарынан тииһин быыһынан
сыыйан таһаарар, “дорообо, дыраастый” мэлигир, эдьиийин диэки мээнэнэн көрөн кэбистэ.
    Суурка ордук балтын аһына көрдө.
    — Машенька, миигин кытта барсаҕын дуо? - диэн ыйытта Суурка.
    Кыыс тыастаахтык ыстаан ыллаҥната-ыллаҥната эдьиийин атаҕыттан баһыгар диэри болҕомтолоохтук, сыаналыыр курдук көрдө, онтон ыаһын сиргэ силлээт:
    — Чэ, бардыбыт, — диэтэ.
    — Чэ, барыс, — диэн Настаа эмиэ да сэргэхсийэ түстэ.
    — Онтон эн, — диэн Суурка эдьиийигэр эттэ. — Дьиэҕэр тиийиэҥ иннинэ телефонунан эрийэн киһигин вытрезвительгэ туттар.
    — Айыы, — Настаа оонньуута суох куттаммытын биллэрдэ. — Тахсан баран кырбыа дии.
    — Милицияҕа туттар.
    — Кэргэнниилэр ыскандаалларыгар кэлбэттэр үһү дии.
    — Эн кэргэниҥ үһү дуо? Кимим да буолбатах диэ, дьиэбэр киирэн баран тахсыбат диэ.
    — Кэбис, оҕом суолугар тоһуйан хаадьылыы сылдьыа, куттанабын.
    — Онтон биир дьиэҕэ олордоргун куттаммаккын дуо? — диэн төрүөттээхтик төттөрү бэйэтиттэн ыйытта, — Миэхэ олорон эрдин, эн бэйэҥ хайдах эмит куота-хаама сырыт. Алҕас тутан кырбаатаҕына экспертизаны ааһан баран суукка биэриэхпит.
    Настаа дьэ сэргэхсийбиккэ дылы буолла. Көмүскэтэр сирин дьэ булбут саҕа сананна.
    Дьиэтигэр тиийэн баран Суурка балтын үөрэтэн барда:
    — Иккиэн көмөлөөн ийэҕин быыһаан көрүөх эрэ.
    — Туохтан? - диэн кыыс дьиибэргээтэ.
    — Арыгыттан.
    — Кини бэйэтэ испэт ээ, эһээ эрэ иһэр. Онтон кини баҕас кырдьаҕас дии, төһө өр барыаҕай, истин ээ, саатар биир аралдьыйардаах.
    — Ким да иһиэ суохтаах. Эһэҥ испэтэ буоллар, эбэҥ да син олоро түһүө этэ, ийэҥ да наһаа ыарытыйыа суоҕа этэ, эн да олоҕуҥ уларыйыа этэ. Арыгыны иһэр диэн бэйэҕин уонна дьонноргун эрэ эрэйдээһин, арыгы иһэн үчүгэй буолбут диэн суох.
    Машенька эдьиийин саҥа көрбүттүү үөрбүт хараҕын кэҥэтэн одууласта:
    — Ух, ты, эдьиэй, эн наһаа өйдөөххүн дии, вааще, ынырык прикольнайгын, үчүгэй баҕайы прикидтааххын, дьиэҥ эмиэ отой ацкай, барыта баар, биһиэнин кур­дук буолбатах, блиин, в натуре, мин эн курдук буолуохпун баҕарабын, — дии-дии дьиэни ымсыырбыт хараҕынан эргийэ көрдө.
    Суурка тоҕо эрэ төбөтө эргийэн ылла, сүрэҕэ өлөхсүйэн тааска баран хотуолаан кэллэ. Киэһэ бэриэмэннэс тиэһэ үчүгэй түмүгү көрдөрдө.