(Тыатааҕы туһунан дьиҥнээхтик буолбут кэпсээн).

Аныгы үйэҕэ уһун кыһыҥҥы киэһэлэринэн дьиэбитигэр олорон, ватсаап ситимигэр кэлбит кэпсээннэри ааҕабыт. Олус көхтөөх кэпсээннэри, сылгыһыттар, булчуттар, ааспыт түбэлтэлэр тустарынан бэйэм сэргии ааҕабын. Бу ааҕарым тухары, “бэйэм эмиэ кэпсээннээхпин ээ” диэн санаа кииртэлээбитэ син 3-4 ый буолла. Дьэ, кэпсиим…

Бу түбэлтэ, бу кэпсээн былыр ааспыт 98 сылтан 2003 сылга дылы буолаталаабыттара. Оччолорго мин, 98 сыллаахха, 5 кылаас оҕотобун. Өймөкөөн улууһугар, Сордоҥноох нэһилиэгэр, Орто- Балаҕаҥҥа олоробун. Мин ол саас бэйэм сылдьан сааланар буолтум саҥардыы 2-с сыла. Биһиги ыал сайылыкпыт түөлбэттэн 12 км ыраах турар. Бастаан Оттооххо тиийэҕин, 7 км. Онтон Мыычаска ааһаҕын. Ити сайылыкка былыргылыы саас аайы көһөн тиийэн, балаҕан ыйын ортотугар дылы олорор этибит. От бөҕөнү оттоон, ынах-сылгы ииттэн, сибиинньэ - куурусса көрөн, балыктаан, отонноон. Оччолорго сайылык аайы ыал үгүһэ, олох күөстүү оргуйан олорор кэмнэрэ этэ. Мутукча көҕөрүөн инниттэн сайылыктарга бастаан Эмээхситтэр, оҕонньоттор көһөн тиийээччилэр. Ону кытта куруук баар сылгыһыттар кэлэ бара сылдьаллар. Онтон биһиги ыал бастаан кыайыы күнүн саҕаттан теплицабыт буорун түөрэн, салаппаан тардан, оһох оттон бэлиэр үүнээйи олордон барар этибит. Эрдэ бары үлэлиир, үөрэнэр буоламмыт ол сайылыкпытыгар солбус - таары тиэстэн теплица оттобут. Сороҕор аҕам, убайым уонна мин. Үксүгэр соҕотох да баран, 12 км сиргэ, теплица оттон 2 күн хонон кэлээччим. 5 кылаас оҕото куттамматым да бэрт эбит. Тула син элбэх былыргы өтөхтөр бааллар. Балаҕаммар соҕотох ас астанан аһыыбын, кинигэ ааҕабын. 16-лаах саалаахпын. Онтукабынан ачаах маска аҥаабыллаан эрэ баран ытабын. Сылгыһыттар “Бэйэтин саҕа саалаах " диэн күлээччилэр. Бардарбын, кэллэрбин аайы сылгыһыттарга киирэн чэй иһэбин, онтон Оттооххо эбээлэргэ киирэн лэппиэски сиибин. Миигин бары “Булчут оҕо тахсан эрэр " дииллэрэ. Чэ ол курдук, итини кэпсээтэхпинэ быйыл бүппэт. ..

Кулун тутар ортото буолуо, 98 сыллаахха, уу куһа өссө кэлэ илигинэ, мин биир кылааска үөрэнэр атаспынаан - Куоттуктуун Мыычаска бардыбыт, теплица отто уонна кус ыта. Ити курдук күнүс сирбэр тиийэн, чэйдээн, теплица оттон, оҥостон баран кус ыта тэйиччи Умсаахтаах күөлгэ дурда туруора таҕыстыбыт.

Киэһэ буолла, хараҥаран эрэр. Тиийэрбитигэр аҕыйах кус баара көттүлэр. Сэмнэх таҥастардаахпыт, мас туруоран онно хахха туруора сырыттыбыт. Арай эмискэ сис тыа кэннигэр, киһи куйахата күүрэр гына туох-эрэ орулуура иһилиннэ. Син уһуннук, тыаны биир гына ыһыытыыр. Биһи сирэй сирэйгэ көрсөн өр уолуйан турдубут. Кыра оҕолор буоллахпыт. “Туох хаһыытаата?” - диэн ыйытабыт, хайабыт да билбэт буоллаҕа. Чэ, туох да кэлбэт ини диэн баран, аҕыйах кэҕэлээхпитин ууга түһэрэн кус манаатыбыт. Син кэллэ дьиҥэр. Киһим саатын биэрбэтэхтэр дьоно, ол бу буолуоххут диэн. Миэнинэн солбус-таары ытабыт. Киһим миэнигэр үөрэммэтэх буолан сыыһан иһэр. Ити курдук сассыарда 3 кустаахпыт, ити да үчүгэй курдук этэ!

Сассыныгар эбиэт диэки төттөрү аттанныбыт, сатыы сылдьабыт, кус син элбэх даҕаны ыттарбат, сатаабатпыт бэрт буоллаҕа.

Оттооххо тиийэн иһэн сылгыһыттарга киирэн, үгэспинэн чэйдээн, сэлэһэн, дьээбэлэһэн аастыбыт. 2 сылгыһыт үөр көрө сис тыа уҥуор тахсыбыт. 2 сылгыһыт баарыгар биһиги бөлүүн буолбуту, бэрт куһаҕан ордоотооһуну иһиттибит диибит. Үөр атыыра ини диэтилэр, ону биһи “Эс, эһэ буолуо “- диибит. Куттаммыт санааҕытыгар буолуо дэһэн күллүлэр. Саныыбыт, хайдах атыыр тыа биир гына сатарыйыар дылы орулуой диэн. Ити, ити курдук хаалла. Биһиги эбээлэргэ сылдьан лэппээски сиэн, ымдаан иһэн Орто-Балаҕаннаатыбыт.

Дьэ, ол 3-4 хонук ааспытын кэннэ, мин соҕотох эмиэ сайылыкпар тиийдим, аҕабын солбуйан теплица отто. Ааһан иһэн сылгыһыттарбар сырыттым. Дьоннорум аймана аҕай сылдьаллар. Ааспыкка били 2 барбыт сылгыһыттарым дьэ ыарахан түбэлтэҕэ түбэспиттэр. 2 атынан сис тыаны түһэн истэхтэринэ, толоон барыта көстөрүгэр, толоон ортото туох эрэ хара сытар үһү. Уонна онон-манан ырааҕынан сылгы өлүктэрэ сыталлар. Ол хара улахан эттиги Тыатааҕы сытар диэн быһаарбыттар. 100-чэкэ миэтирэттэн СКС саанан 2-тэ ытан саайбыттар, түүтэ бурхас гынар үһү. Эһэ өлүгү сии сытар диэтэхтэрэ. Ол ытан, дьэ толооҥҥо киирэллэр. Толоон барыта биир гына хаан, уһун охсуһуу суола, онон - манан

өлүк. Тиийэн чугаһаан көөртөрө - олох даҕаны атыырдара сытар эбит. Барахсан, бүтэһигэр дылы үөрүн көмүскүү сатаан баран, тириитэ барыта хайыта баран, сирэйигэр олох даҕаны сүлүллэн түһэн, мөлтөөн кыайтарбыт эбит. Мииннэ сылдьан сирэйгэ охсор эбит диэн кэпсээбиттэрэ. Барытын аахпыттара, 3 кулун, 1 биэ, ону кытта 1 атыыры биир киэһэ иһигэр суулларбыт. Дьэ сүрэ бэрт ! Барыта 5 сылгы! Аччыктаан буолбатах дииллэр, туохха эрэ өстүйбүтэ өтө көстөр. Баҕардар биһиги эрдэ кини тыһытын, кэргэнин түүҥҥү тоһуурга ыттахпыт буолуо дииллэр сылгыһыттар. Баҕардар оҕолорун эмиэ дииллэр. Ким билиэй. (Өймөкөөҥҥө кырдьаҕаһы үксүгэр саас өлүккэ түүн тоһуйан бултууллар). “Мээнэҕэ маннык өстүйүө суохтаах ити кырдьаҕас " - дии-дии табахтарын соппоҥнотоллор. Мин, ааспыкка эппитим дии, диибин, тыаны биир гына ыһыыларын истибиппитин. Саҥарбаттар. ..

Аҕыйах күн ааста, мин ол курдук кэлэ-бара кустаабыта буола сайылыкпын көрө-истэ сылдьабын. Биирдэ төннөн иһэн эмиэ сырыттым сылгыһыттарбар. Дьонум өссө күүстээх аймалҕаҥҥа сылдьаллар. Бу сырыыга, мин сайылыкпыттан чугас хайа кэннигэр эмиэ сылгыны тарпыт. Хас эбитин умуннум, 1 бһлаах этэ сүтүктэрэ. Онно оҥостон маныы киирбиттэр. 3 буолан, 2-тэ эдэр уолаттар, 30-чалаахтар буолуо. Марик уонна Владик Оммуоһап, убайкааным бокуонньук. Дьэ ол маныы сыттахтарына борук - сорукка ончу кэлбэтэх. Түүн 12-ни ааһыыта дьэ иһэр тыаһа иһиллибит. Сэрэйэр курдук үһү. Оргууй тохтуу - тохтуу кэлбит. Бөөҕүнүүр, тыынар үһү. 70 миэтирэ ыраах хахха оҥостон сыппыттар. Өлүккэ кэлбит курдук буолла дии санаан баран, хараҥата бэрдиттэн туһаайан баран бары субуруппуттар. 2-3-түүтэ ыттахтара буолуо. Арай ол кэннэ уу чуумпу буолан хаалбыт. Хайа, өллө быһыылаах диэн баран кэтээн олордохторуна, эмискэ мурун сирдьигиниирэ тыаһаабыт. Бары дьиксинэ түспүттэр, хайыыбыт диэн. Быһаарсан баран, өссө төгүл туһаайан ытан саайбыттар. Ол кэннэ истибиттэрэ Тыатааҕылара бөҕүрүү-бөҕүрүү утары кинилэр диэки иһэр үһү. Кутталларыттан ыксаан куотар аакка барбыттар. Эдэрдэргэ куттала сүрдээх буоллаҕа, Куоттубут дэспиттэр. Ол куотан иһэн сааларын ииттэ - ииттэ сүүрэн иһэн кэннилэрин хайыһан ытыалыыллар, санаа курдук. Син балай да ыраатан, тыын ылаллар, кыыллара киһи эрэ буоллар хаалбыт. “Кыранан былдьана сыыстыбыт " дэспиттэр. Сассыныгар ол ытыалаабыт сирдэригэр тиийэн көөртөрө, били маҥнай ытыыларыгар тииккэ өйөнөн турбут эбит, кыыллара. Онно илин хаҥас атаҕын хаҥас кыра тарбаҕын быһа ытан кээспиттэр. Ол хаана баар эбит. Уонна буорга, хаарга үктэннэҕинэ биир тарбаҕа суоҕа көстөр эбит. Дьэ, ол кэннэ сиэмэх кыыллара хайдах суоллааҕын билэр буолтара.

Уолаттар куттаммыт омуннарыгар ыһа - тоҕо сырыыларын кэпсээбиттэрэ. Аны хаһан да тоһуурга киирбэппит дэһэллэр, кириэс охсуналлар, киһи күлүөх.

Ол 98 сыл саас, чахчыта ол биир сиэмэх буолуо, Оттооҕунан, Мыычаһынан, Хаастааҕынан сылдьан 20-тэн тахса сылгыны охторбута. Аны улаханнык сиэбэт дииллэрэ. Таах, оонньуу курдук охторор. Уонна үксүгэр ити Оттоохтооҕу сылгыһыттар көрөр үөрдэриттэн. Сайын ортото хата тохтообут этэ. Бэрт улаханнык ылсан бултаһа сатаабыттара, кыайтарбатаҕа. Биир сиргэ иккитэ сылдьыбат. Көһө сылдьан бултаһар, бэрт мындыр кыыл үөскээбит этэ. ..

Кэпсээни кылгатан, уопсайынан ити сыллар истэригэр туох киһи сөҕөр быһыылара буолтарын кэпсиим.

Ити сирдэргэ саас аайы бэрт элбэх сылгы Эһэ тыҥыраҕыттан эмсэҕэлээн охто, көҕүрүү турар. Бу диэн, чахчы хас сылгы охтубутун аахпатаҕым. Биири чахчы билэллэр этэ - ити өлүктэр 90%-на ити били сиэмэх кыылларын үлэтэ диэн.

Биирдэ кырдьаҕас Сайылыкка тиийдим, 2000 сыллаахха буолуо. Онно эмиэ ол кырдьаҕас туһунан кэпсээтилэр. Сохсоҕо киирбэт үһү, ырааҕынан тумнар. Туһахха киирэригэр, туһаҕы илиитинэн туора садьыйан баран мэҥиэни ылан тахсар эбит.

Биирдэ түүн маныы сыттахтарына бастаан биир арыый кыра Тыатааҕы киирбит. Ытыы иһигэр киллэрэн ыппыттара, 100 чэ миэтирэ тэйиччи ыарҕа быыһыттан сүр улахан эһэ ыстанан тахсан тыаҕа куоппут. Ол аата бастаан, өлүккэ киирии кутталын, булчут баар дуо диэн тургутан, кэтээн-чуҥнаан көрөн эдэр тыһытын иннигэр ыытар эбит. Ыттахтарына, бааллар эбит диэн киэр ыстанар. Мындырын көрбөккүт дуо! Киһи сөҕөр, ытыктыыр кыыла.

Биир киэһэ Оттооххо охторор, сассыныгар өрүс уҥуор турар Хаастаахха 3 сылгыны охторор. Өйүүҥҥүгэ төттөрү өрүһү туораан Оттооҕу тумнан Буордаахха ааһар. Онно тиийэн 2-ни охторор. Өлүктэргэ манааһын аайы буруйа суох

эдэр кыыллар киирэн биэрэллэр. Ити Тыатааҕы ааттаах аата Өймөкөөн улууһун устун номох буола барбыта. Сылгы бөҕөтө сиэммэккэ эрэ таах охтубута. Сыл ааһа - ааһа дьоммор сэлэһэ киирэн ыйытабын, “Суох, тыынын тохтото иликпит, кыайтарбат” дэһэллэр. Мин 7-һи бүтэрэн сырыттахпына, сайын от саҕана, Томтуос Коля уонна Хотуоһап Гаанньа, биһиги булбут өлүкпүтүгэр баран иһэн Мыычаска тохтоон аастылар. Миигин киһиргэтэллэр, “Түмэн уол, сааламмытын ыраатта, биһини кытта барсан, аҕан харабыынын ылан, тоһуурга ытыс. Таарыйа сир көрдөрөр киһи тустаах " - дииллэр. Мин онно тута кыккыраччы суох диэбитим. Тыа иччитигэр, тойонугар илиибин көтөҕүөхпүн, суолугар туора туруохпун кэрэйбитим, санаам буолбатаҕа. Ол курдук баччааҥҥа дылы улахан кыылга таһымым улаата-ситэ тиийэ илик диэммин холоно иликпин. Бу дойдуга туох барыта, киһи кыыл-сүөл бары биир ситимнээх дии саныыбын. Онно аккаастаммыппыттан билигин да үөрэбин. Булчут буолбатаҕым. Кыраҕа куобахха, куска, балыкка сылдьабын. Арай кэнники ситтэхпинэ тайахха барыам этэ. Ити курдук. ..

Биирдэ, 2002 сыл саас буолуо, Сордоҥноох сылгыһыттара, били сиэмэх кыыл оҥоһуктарын тулуйартан ааһан, Өймөкөөн, Биэрэгин Үрдүттэн, сырыыны сылдьыбыт эсэһит идэлээх киһини ыҥыраллар. Булда 100-кэ тиийэн эрэр диэн кэпсииллэрэ. Дьэ, ол курдук Ыстапаанап Һааска кэлэн 4-5 булчут ыттаах бултууллар. Аҕыйах күн бултаан 3 тыатааҕыны, 1 сиэгэни туталлар. Былаан туолбут курдук буолар, биир улахан тыатааҕы өлүгэ баар, бу кини эбит дииллэр. Ол эрээри, кырдьаҕас сылгыһыттар билэллэр, биир тарбаҕа суох буолуохтаах этэ диэн. Ол курдук оннук хаалар, эсэһит дьиэтигэр төннөр. Ол да кэннэ аҕыйах сылгы адьырҕаттан охтор. ..

2003 сыл сааһа кэлэр. 10 кылаас. Мин бастаан сүрдээх байанайдаахтык өрүскэ харааҥҥа ытык кырдьаҕас кыттыгаспынаан Оммуоһап Ыстапаанныын сытан кустаан баран толооҥҥо киирэбин, сайылыкпар, Мыычас күөлгэ. Эмиэ Куоттукпунаан матассыыкылынан барар буоллубут. Ол бараары хомунабыт, аҕам эт өйүөҕэ биэрэр. Омуоһахтан сүрдээх сыалаах эти хостоон баран, сүгэнэн охсон баран, " Бу туох этэй? " диэн ыйытар. Мин хантан билиэхпиний диибин, туохха да майгыннаабат, хара сыалаах эт. Ынах киэнэ диибин. “Суох, тыатааҕы этэ " диэтэ. Бэҕэһээ сылгыһыттар бэрсибиттэрэ диир, биири охторбуттар үһү. " Киһи дьиэҕэ мээнэ сиэбэт, сыата да бэрт. Сииргитигэр “Хуух” диэн хаһыытаарын” - диэтэ. Биһиги үөрүүнү кытта ылан баран айаннаттыбыт. Мыычаска тиийэн, күөлгэ харааммытыгар олорон эт ыһаарыланан сиибит. Ол быыһыгар, суор курдук күлэ-күлэ ыһыытыыбыт. Олус минньигэс, арыылаах баҕайы эт этэ. Арыыта да суох бэйэтинэн ыһааралыыгын. Куһу син үчүгэйдик ыттыбыт, уу кустара.

Сассыныгар төнүннүбүт, Оттооххо дылы сатыы. Ол баран иһэн үгэс быһыытынан сылгыһыттарбар киирэн сэлэһэн, чэй иһэн аастыбыт. Гаанньа баар, ону кэпсиибин мин: Бэҕэһээ тыатааҕы этин сиэтибит, аҕабар эһиги бэрсибит үһүгүт. Туох кыылын охтордугут - диэн ыйытабын. Киһим оргууй аҕай, “Дьэ, киирэн биэрдэ, били кыылбыт” - диэтэ. Бэрт чэпчээбит сирэйдээх этэ. Мин итэҕэйбэтим, хайдах хайдаҕый, оччоҕо били адьырҕа этин биһиги амсайбыппыт дуо? - диибин. “Оннук, киниэнин сиэбиккит” - диэтэ. Оо, диэн, туох диирбин билбэтим. Үөрэбин ду, дьиксинэбин дуу. Онтон ыйыттым, Хайдах түбэһиннэрдигит? Олус ыараханнык бултаабыт буолуохтааххыт - диибин. Киһим эттэ : " Ээ, суох. Манааһыҥҥа, сырдыкка бэйэ бэйэтинэн сэрэҕэ суохтук хааман кииртэ, барытын билэр этэ” - диэтэ. Аа, диэн истэн соһуйан турдубут. Онтон эбии эттэ : " Кырдьаҕас сылайаахтаан соруйан киирэн биэрдэҕэ, өлөрдүү кэлбитэ " - диэтэ. Мин санаабар оннук буолуон сөп, 5 сыл тухары хас доҕорун сүтэрэн, наар булчут аҥаабылыгар сылдьан, биир сиргэ олорбокко, куотар аакка биир кэм сылдьан, дьоҥҥо куһаҕаны оҥорон, иэстэһэн сылайдаҕа буолаахтыа. Биир адьырҕа ыларын ыллым, охторорун охтордум, сиирин сиэтим диэтэҕэ. Аны бу кэннэ сынньаныах диэн түмүккэ тиийдэҕэ. Биһиги, “Һууу, аны били адьырҕа сиэмэх тыатааҕы суох буолла " - диэн үөрэ санаатыбыт. Ол гынан баран кинини иннин дьон ылбатаҕа, бэйэтэ тохтуурга санаммыта. Атына буоллар, өссө да өр моһуогурдуо эбит.

Ити кэннэ бу ытык сирдэргэ биирдэ эмит дэҥҥэ тыатааҕы сылгыны тардар, элбии турар, тастан киирэр буоллахтара. Ол гынан баран, аһыахха - сиэххэ эрэ диэн тардаллар. Ханнык да адьырҕа таах өлөрбүт эрэ киһи диэн быһыыламмат. Уонна охтубут сылгы аайы

тута тоһуурга киирэн биэрээхтииллэр. Оччолортон син балай да 17 сыл ааста, итинник курдук мындыр, кырыыстаах, сиэмэх кыыл биһиги сирдэрбитигэр аны үөскээбэтэҕэ. Үөскээбэттэр да ини…

Тус бэйэбит, аҕабынаан сайын аайы сайылыкпытыгар тыатааҕы чугаһынан сылдьар буоллаҕына бултаабаппыт. Көннөрү тыаһынан - ууһунан, хаһыынан үргүтэбит. Өстүйүү суох буоларын туһугар диэн буолар. ..

Дьэ, ити курдук, биирдэ олорон суруйан кэпсээтэххэ. Бастакы кэпсээммин ватсап ситимигэр ааҕааччыларга таһаарабын.

Кэпсээни суруйда Түмэн-Эрилик Кырыарба.

Өймөкөөн улууһа, Орто-Балаҕан.

11.11.2020