хаатаҕа Сэбиэскэй былаас саҕана “чиэскин эдэргиттэн харыстаа” диэн бириинсиби тутуһуллар буолара. Аныгы ыччат ону өйдөөбөт буоллаҕа. Саҥа үйэ ыччата саҥалыы өйүнэн-санаанан салайтарар кэмэ кэллэҕэ. Билигин, туох барыта көҥүл буолбут кэмигэр, ыччат өйө-санаата, тыла-өһө, олоххо сыһыана чыҥха атын. Ол курдук, арыгы, табаах курдук куһаҕан дьаллыктарга түргэнник ыллараллар. Кистэл буолбатах, кэрэ аҥаардарбыт пиибэҕэ, табахха наһаа убаннылар. “Мин арыгыны олох испэппин ээ, көннөрү пиибэни эрэ иһэбин” диэччи элбэх. Оттон табахтыы туран, күлэн күһүгүрэстэхтэринэ, саһаран ырааппыт тиистэрин көрөн сиргэнэҕин эрэ.
Тоҕо маннык киһи сиргэнэр, кэлэйэр суолугар үктэннибит? Көрүҥэ сэнэх, таҥас-сап мааныта буолан баран, табахтаан ыыс-быдаан буруону, түктэри сыты-сымары таһаара олорор кыргыттар, дьахталлар, “буор табахсыттарбыт” дэммэттэрэ буолуо дуо, саарбах?! Бу маннык кыргыттар истиҥ иэйии алыбын, таптал имэҥнээх күүһүн чөл өйүнэн сылдьан билэллэрэ буолуо дуо?!
“Итирбитим… Онтон кини кыыспын ылбыт этэ…”
“Мин оччолорго уон сэттэлээх эрэ этим. Ыраах улуустан оскуоланы бүтэрэн, куоракка кэлэн орто анал үөрэххэ киирбитим. Үөрэҕим быыһыгар кыргыттары кытта кафеларга, түүҥҥү дискэтиэкэлэргэ сылдьан барбыппыт. Биир үтүө күн дьүөгэбиниин оҥостон-симэнэн, ытыахпытыгар диэри ыга киэргэнэн кафеҕа бардыбыт. Онно тиийэммит икки эр бэрдин кытта билистибит. Бу киэһэ мин аан бастаан пиибэни амсайбытым. Тоҕо эрэ настарыанньам олус көтөҕүлүннэ. Уолаттарбыт биэчэр бүтүүтэ массыыналарынан түүҥҥү куораты биир гына хатааһылаттылар. Биһиги — үөрүү-көтүү бөҕө. Онтон хайа эрэ уол дьиэтигэр бардыбыт. Уолаттарбыт аны киоскаттан эбии пиибэ, сампааныскай атыыластылар. Дьиэҕэ тиийэммит салгыы пиибэлээтибит, үҥкүүлээтибит. Ол быыһыгар уолаттарбыт сампааныскайынан күндүлээтилэр. Онтон салгыы туох буолбутун олох өйдөөбөппүн.
Сарсыарда уһукта биэрбитим, кирдээх таҥаска биир уолу кытта сытар эбиппин. Эмискэ өйдөнөммүн, кыыһыран ахан турдум. Олох ийэттэн төрөөбүппүнэн сыгынньах сытар эбиппин, дэлби истиэрикэлээтим, ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрдим. Уолбун туох түбэһэринэн быраҕаттаатым, саатар, аатын билбэт эбиппин, ыйыппатахпын. Сиэркилэҕэ көрүммүтүм, сирэйим-хараҕым кырааската дэлби ньаҕарайданан, дьүһүн-бодо буолан тураахтыыбын. Ытыы-ытыы, таҥаспын онтон-мантан хомуйан таҥынным. Арыый уоскуйаммын, дьүөгэбин туруоран барардыы хомуннубут. Төрдүөн бары саҥа өйдөммүт буолан, кыбыстан, бэйэ-бэйэбитин утары көрсүбэппит. Кыыһым эмиэ ол табаарыһын кытта утуйбут эбит. Кини эмиэ мин курдук балаһыанньаҕа саҥа түбэспит. Ол түүн мин дьахтар буолбуппун өйдөөбөккө да хаалбытым. Уолаттар биһигини арыгылатан баран оннук туһаммыттара. Кинилэр наадыйбыттарын ыллахтара. Оттон мин кыыс оҕо ытык чиэһин арыгылаан баран быстах наадыйыыга толук биэрдэҕим. Ааспытын кэннэ кэмсинэн да хайыамый?!
Кэлин ол уолу оптуобус тохтобулугар соһуччу көрсө түспүтүм. Эдьиийбин кытта сылдьар этим, кини мин оннукка түбэспиппин билэр этэ. “Ол уол ити сылдьар” диэн ыйан көрдөрбүппэр, эдьиийим сүүрэн тиийэн уолтан аатын, хантан сылдьарын ыйыппыта. Онуоха кини мин диэки көрөөт, мүччү туттаран, куотан хаалбыта. Бүттэхпит ол. Бастакыбын арыгы амсайаммын, итирик турукка киирэн, кырыллыбытынан кыыс сылдьан сиэртибэ буолбутум. Онтон ыла уолаттартан кэлэйэммин, кимиэхэ даҕаны чугаһаабатаҕым. Кэлин биир уол сөбүлүү көрөн билсибитэ, чугаһаппытым. Мин барытын кистээбэккэ кэпсээн биэрбитим. Кини эмиэ миэхэ түбэһиэх кыыһы кытта сылдьан ыарыыга хаптарбытын, эмтэммитин кэпсээбитэ. Онон икки өттүттэн өйдөспүппүппүт. Билигин холбоһон, ыал буолан олоробут, оҕолордоохпут”.
Чэ, этэҥҥэ эрэ олордуннар. Сөҕөммүн, кыыспыттан “хайдах кыыһынан сылдьан уолга аан бастаан чугаһыыргын, этиҥ-сииниҥ алдьанарын олох билбэтэҕиҥ дуо?” диэн ыйыппыппар, ол онтон туох да өйдөбүл хаалбатаҕын аһаҕастык билиммитэ. Дьэ, буолар да эбит. Эдэр кыргыттар, арыгылааһын туох түмүккэ тиэрдэрин өйдөөҥ! Бу арыгыһыт, сэлээрчэх, күүлэйдьит кыыс кэпсээнэ буолбатах. Орто дойдуга кыыс буолан айыллан кэлэригэр кини эмиэ сырдык, ыраас кыыс оҕо кылааннааҕа этэ. Ол онтун биир түүн иһигэр бэйэтэ да билбэтинэн арыгыга былдьаппыт.
“Одьулуун ойох”
Кини бэйэтэ этэринэн, “малолетка” сылдьан дьахтар буолбут. Кырыллыбытынан кыыс оҕонон сылдьар билиҥҥи үйэҕэ сыаннаһа суох үһү. Ыал буолбатах, кырдьа барбыт кыргыттары акаарыларынан ааҕар. “Син биир хаһан эрэ элэйэр сэби тоҕо харыстыы сылдьалларый, баары туһанан иһиллиэхтээх” диэн өйү-санааны иҥэринэн улааппыт. Уолаттарын бэрчээкки курдук уларыта сылдьар. Бүтэһигэр ийэтин кытта тэҥ саастыы, кэргэниттэн арахсыбыт, бэйэтиттэн сүүрбэччэ сыл аҕа киһиэхэ кэргэн тахсан оҕоломмута. Кэлин куһаҕан майгытынан киһитин кэлэппитэ. Эдэр дьахтар этэ-сиинэ төһө да минньигэстик угуйдар, эр киһи уҥа-хаҥас күүлэйдиир эдэр ойоҕун быраҕан, оҕолорун ийэтигэр төннүбүтэ. Онтон бу эдэр дьахтарбыт быраҕыллыбыт одьулуун ойох буолан, олорон хаалбыта. Оҕо сылдьан эрдэ буорту буолан, сыыһа өйү-санааны иҥэринэн

улааппыта олоҕор улахан охсууну оҥорбутун ырыҥалаан өйдүүрэ дуу, суоҕа дуу?!
Кыыһынан ыал буолуу — үрдүк дьол
Былыр өбүгэлэрбит кыыс оҕону күннээххэ быктарбакка, туора харахха көрдөрбөккө, хаппахчыттан таһаарбакка иитэллэрин үгүс үһүйээнтэн истэн билэбит. Оттон билиҥҥи олохпутугар кыыс оҕо инники дьылҕата кини төрөппүттэрэ хайдах ииппиттэриттэн улахан тутулуктаах. Кыратыттан чөл эйгэҕэ улааппыт, үтүөнү-мөкүнү араарар, үчүгэй сыһыаҥҥа үөскээбит кыыс инникитэ кэскиллээх буолар.
Олорбут олоҕун толору астынар, олоҕун орто омурҕаныгар чугаһаабыт саха мааны дьахтара кэпсиир:

• Кыыһынан сылдьан ыал буолуум – бу үрдүк айыылар анаабыт үрдүк итэҕэллэрэ. Мин бу дьолу сүүрбэ аҕыс сааспар билбитим. Барбах илиибит төбөтүттэн кыбыста-кыбыста нэһиилэ сиэттиһэр, сыллаһар сылааһын, уураһар омунун билэ илик эдэр дьон буоллахпыт. Оччотооҕу эдэр ыччат иитиллиибит да кытаанах этэ. Билиҥҥи оҕолор курдук көрсө түһээт билсэн, аҕыйах мүнүүтэ иһигэр уураһан, күнүнэн хоонньоһон, сарсыныгар арахсан, өйүүнүгэр умнан барар өйдөбүл оччолорго суоҕа. Бастаан доҕордоһон, икки өттүттэн үчүгэйдик билсэн баран олохпутун холбуурга быһаарыммыппыт. Аймах дьоммут алгыс тылларынан кынаттанан, ыал буолан баран, дьэ биирдэ хоонньоспуппут, эт-хаан өттүнэн чугаһаспыппыт.
  Оо, ол бастакы дьоллоох түүммүтүн, ама, хайаан умнуомуй, үйэм тухары сырдык өйдөбүл буолан сылдьар. Билигин сааһыран олорон санаатахпына, ол аҕыйах мүнүүтэлээх кыыс-дьахтар буолбут кэрэ түгэммин олус да күндүтүк саныыбын. Ыраас сыһаннаах, киргэ-хоххо сыстыбатах уоллаах-кыыс таптал уохтаах утаҕын сыыйа босхо тардан, эти-хааны алдьатар имэҥнээх иэйиини аан бастаан билбиппит. Билбитим мин онно дьахтар буолар аналым чааһа тирээн кэлбитин. Олоҕум устата суолдьут сулус буолан миигин арыаллыахтаах, эрэллээх кэргэн буолуохтаах эр киһи илиитин иһигэр киирбитим. Кыбыстары киэр илгэн, бастаан симиктик иэдэспититтэн таарыйсан, оттон уос-уоспутуттан даҕайсан, сыыйа-баайа уохтаахтык уураһан, эппитин-хааммытын сэмэйдик билсэн, сылаастык-сымнаҕастык куустуһан, иҥсэлээхтик имэрийсэн барбыппыт. Онтон ол түгэн ыган кэлбитэ. Кини миигин сэрэнэн, харыстаан, аргыыйдык “кыыспын” ылбыта. Кылгас кэмнээх ыарыы абылаҥа иккиэммитигэр биллэн ааспыта. Төбөм оройуттан атаҕым тилэҕэр диэри этим-сииним эмискэ титирэстии түспүтэ. Ама да ааспытын иһин, абытайдаах ыарыы этэ. Кыыс дьахтар буолар туругум миэнэ итинник биллибитэ. Олохпут биир дьикти аанын ити курдук арыйбыппыт.
  Кыыс аналын үрдүктүк тутуу
  Кырыктаах итэҕэллээх ислам омуктарга кыыһынан сылдьан эргэ барыы үрдүктүк тутуллар. Ол иһин бу омуктар кыыс оҕону ыал ийэтэ буоларга эрдэттэн бэлэмнииллэр. Ситэр сааһа кэллэҕинэ, бастатан туран, былаат баанарын ирдииллэр. Оннооҕор дьиэтин иһигэр аҕатын, убайдарын иннигэр былааттаах сылдьар. Итинник гынан кыыс эт-хаан өттүнэн сиппитин, мантан ыла бэйэтин сиэрдээхтик туттарын көрдөрөр.
  Саха сиригэр олорор, билсэр узбек ыалларбыт улаатан эрэр кыргыттарын оскуолаҕа, таһырдьа оонньуу тахсалларыгар булгуччу: “Мусульманка буоларгытын умнумаҥ”,- диэн такайалларын мэлдьи истэбин. Узбекистаҥҥа олорор кэммэр дьүөгэ кыргыттарым эргэ тахсан алаһа дьиэлэриттэн баралларын элбэхтик арыаллаабытым, үгүс урууга сылдьыбытым. Ол курдук, сыбаайба кэнниттэн эдэр ыаллар кинилэргэ ананан оҥоһуллубут хаппахчы иһигэр киирэн, бастакы түүннэрин атаараллар. Уоллаах кыыс саҥастара эбэтэр сыбаат дьонноро, чугас аймахтара бастакы түүн “ыраас бэлиэтин” – маҥан бырастыынаҕа хаан баарын-суоҕун — кыраҕытык бэрэбиэркэлииллэр. Оннуга суох кыыһы сааттаан-сууттаан, төрөппүттэригэр төттөрү утаараллар. Төлөөбүт халыымнарын төннөртөрөллөр, ийэлээх аҕатын саакка киллэрэллэр. Ол эрээри маннык түгэн сэдэхтик буолар. Узбекистаҥҥа эрэ суох оҕоломмут кыргыттары олох убаастаабаттар. Маннык “сырыылаах” кыыс бииргэ төрөөбүт балтыларын кэнэҕэс ким да кэргэн кэпсэтэ сатаабат. Алдьаммыт сиэркилэ чөлүгэр түспэтин курдук, эдьиийдэрин “сырыыларынан” балтылара сирэй-харах анньыллаллар.
  Дьиҥнээх кийиит, күтүөт уулуссаттан көстүбэт
  Орто Азияҕа төрөппүттэр оҕолорун олоҕун бэйэлэрэ оҥороллор. Биһиги курдук уулуссаҕа дьол көрдүү сүүрбэттэр. Уулуссаттан дьиҥнээх кийиити, күтүөтү булуоҥ суоҕа диэн өйдөбүллээхтэр. Ол иһин дьиҥнээхтик таптаһан холбоспоттор, биһиги курдук таптал таабырыныгар ылларбаттар. Төрөппүт тыла – кинилэргэ сокуон. Сөптөөх кийиити, күтүөтү эрдэттэн бэйэлэрэ көрө сылдьан, кэпсэтиини ыыталлар. Онон, оҕолоро олоҕун сөптөөхтүк оҥосторугар көмө-тирэх буолаллар. Кинилэргэ арахсыы олох суоҕун кэриэтэ. Орто дойдуга киһи буолан айыллан кэлэн биир олоҕунан олороллор. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ суорумньулаан олохторун оҥороллоро үтүө түмүктээх буолара атын омукка холобур эрэ буолуон сөп. Былыр сахаларга эмиэ суорумньулааһын киэҥник тэнийэ сылдьыбытын бары устуоруйаттан ааҕан билэбит. Биһиги өбүгэлэрбит үксүлэрэ эмиэ ийэ, аҕа быһаарыытынан туох да таптала суох ыал буолаллар эбит.

---

кыыһынан сылдьан ыал буолуу Саха кыргыттара айылҕаттан олус сэмэйдэр, симиктэр. Ол эрэн кэлиҥҥи ыччат

сиэр-майгы өттүнэн сатарыйан, олоҕун оҥосторугар ыарахаттары көрсөр буолла. Ол иһин кыргыттары киһи аймаҕы, ийэ-аҕа ууһун тэнитэр сүдү аналгытын умнумаҥ диэм этэ. Кыыс оҕо чиэһин үрдүктүк тутуҥ. Эһиги инники олоххут, кэнчээри ыччаккыт кэскилэ онтон тутулуктаах буоларын умнумаҥ.