Онуска үөрэнэр Катя Кэрэмээһэбэлээх, ийэлэрэ учуутал буолан, оскуола уопсайыгар олороллор. Быраата иккис кылааска үөрэнэр. Ийэлэрэ Ирина Алексеевна, университекка саха салаатын бүтэрэн, учууталынан ананан манна кэлбитигэр оскуола салалтата бу дьиэни биэрбитэ. Саҥа учуутал сайаҕас майгытынан, кыһамньылаах үлэтинэн дьоҥҥо-сэргэҕэ, кэлэктиипкэ хара маҥнайгыттан сөбүлэппитэ. Онтон ыла хайыы үйэ уон биэс сыл ааһа оҕуста. Кырдьаҕас учуутал, үөрэх завуһа Матрена Никитична бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыстаҕына, кинини солбуйар кыахтаах, салайар үлэҕэ дьоҕурдаах Ирина Алексеевна баар диэн бэлиэтии көрө, тарбахха баттыы сылдьаллар.
Ирина бу дойдуга кийиит буолар, оҕо төрөтөр төлкөтө тардан, Байбаллыын устудьуоннуу сылдьан биэчэргэ билсибиттэрэ. Курбуу курдук уһун уҥуохтаах, ыас хара будьурхай баттахтаах, сытыы-хотуу уолу кыыс бары уолаттартан чорбото көрбүтэ. Тас көрүҥүнэн тута харахха быраҕыллар Павликка бэйэлэринэн да сыҥаланааччылар бааллара. Биир тылынан эттэххэ, кыргыттар кыргыттар сүрэхтэрин уулларар уол этэ.
Сыыйа-баайа Иралаах Павлик доҕордоһуулара улахан тапталга кубулуйбута. Ордук санааччылар: “Павлик ити кыыска тугун булбута буолла, арай суһуоҕар ымсыырда ини”, – диэн сиилиир курдук саҥарсаллара. Ираны көрсүөн иннинэ Павлик бэйэтин билиммит аҕай Рая диэн кырасыабай диэн кыыстыын бииргэлэһэр этэ, ол бэйэлээхтэн Ираҕа көспүтүн сөҕөллөрө. Павлик тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэр буолан баран, Сэргэлээххэ хас субуота аайы дискотекаҕа кэлэрэ. Онно сылдьан уп уһун суһуохтаах, ис киирбэх дьүһүннээх, сэмэй кыыһы таба көрбүтэ. Ол күнү Ира умнубат, уол үҥкүүгэ ыҥырбытыгар сүрэҕэ күүскэ-күүскэ тэбиэлээбитин билиҥҥээҥҥэ диэри өйдүүр. Уоллаах кыыс ол киэһэни быһа арахсыбакка үҥкүүлээбиттэрэ. Кыргыттар харахтара эккирэтэ көрөллөрүн, аһаҕастык одуулаһалларын кинилэр аахайбатахтара. Бука, Раятын быраҕан саҥа кыыстаммыт диэн сиилии да, сэмэлии санаатахтара.
Итинтэн ыла уоллаах кыыс икки ардыларыгар таптал кутаа уота умайбыта. Үөрэхтэрин биир сыл бүтэрэн, үөрүү-көтүү аргыстаах уол дойдутугар, Намҥа, олоро, үлэлии кэлбиттэрэ. Бастакы оҕолоро кыыс буолбута. Катя диэн ааттаабыттара, онтон хойут Владик диэн уол оҕоломмуттара. Эдэр ыал олоҕо дьон сиэринэн баран испитэ баара, бу аҕыйах сылтан бэттэх сатарыйан эрэр. “Бай, ол туохтан?” – диэххит.
Таайыыта биир буолаахтаатаҕа – арыгыттан, адьарай аһыттан…
Киһи бу идэмэрдээх утахха ылларара түргэн да буолар эбит. Соторутааҥҥа диэри Байбал үчүгэй механизатордар ахсааннарыгар сылдьыбыта эбээт. Онтон хамнас кэлбэт, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ бүрүүкээбитигэр, чааһынай тэрилтэ тэринэн, тыраактарынан ыалларга от-мас тиэйэрэ. Ыалга өҥө оҥоһулунна да, дьиэлээхтэр аһыы утаҕынан айах туталлара үгэскэ кубулуйбута.
Байбал бастаан киһи буолуох курдук аккаастанан, үргүлдьү дьиэтигэр кэлэр этэ. Онтукайа сотору уурайбыта, олохтоохтор от тиэйбит киһиэхэ мааны остуол тэрийбэккэ эрэ таһаарбат буолбуттара. Киһибит да онно сөп түбэһэн олорсон испитэ. Ардыгар дьиэтин хайдах булбутун өйдөөбөт да түгэннэрэ бааллара.
Өссө тыраахтар, массыына, араас тиэхиньикэ алдьанна да бары Байбалы булаллара. Кимиэхэ да аккаастыыр диэни билбэтэ, онон гаражтан арахпат буолбута. Өрөмүөннээбитин төлөбүрэ – эмиэ арыгы. Оччо кэлбит аһы Байбал, көрөн олоруо дуо, исиһэр, иһэр буолан барбыта.
Итинник үлэлии сылдьан кини арыгыһыт буолбутун билбэккэ да хаалбыта. Ирината арыгыны иһимэ диэн элэ-была тылын бараабыта. Айаҕалыы сатаан, арыгыһыт атастартан тэйитээри, сир уларытан куоракка көһүөххэ дэтэлии да сылдьыбыта, онтукайа таах хаалбыта. Байбал иһэрэ-аһыыра бэргээн, үтүө тылы өйдүүр, истэр кыаҕыттан тахсыбыта. Иһэринэн эрэ муҥурданыа дуо, дьиэтигэр содуомнанар, малы-салы алдьаталыыр. Иринаҕа илиитин көтөҕөөрү гынаттыыр буолбута. Түүн-күнүс гаражтан дьону батыһыннаран аҕалан аһаан ампаалыктаналлара, охсуһаары мордьооттоһоллоро.
Түүнүн утуталларыттан аастахтарына, оҕолорун таҥыннартаан Ирина дьүөгэтигэр Мария Ивановнаҕа күрүүрэ. Түүн утуйбатах киһи хайа аанньа буолуой, арыгылаабыт киһитээҕэр ордук буорайбыт, салбаҕырбыт сирэйдээх сылдьан уруоктарын ыытара. Маннык олох туохха тириэрдиэхтээҕэ, хайдах түмүктэниэхтээҕэ сэрэйиллэр этэ.
Оо, Катя аҕатыттан кэлэйбитэ да диэн, саҥа улаатан эрэр оҕоҕо улахан охсуу буоллаҕа. Иһээччи аҕалааҕыттан кыбыстан биллибэт-көстүбэт буола сатыыра. Оскуола олоҕуттан тэйэн бэйэтэ бэйэтигэр бүгэн хаалыаҕын, хата, кылааһын старостата Ариан Николаев кыыс туох эрэ улахан проблемалаах сылдьарын сэрэйэн, ыҥыран кэпсэппитигэр кыһалҕатын кистээбэккэ кэпсээн биэрбитэ. Ариан, бэйэтэ да ыарахан дьылҕалаах буолан, кыыһы олус аһыммыта. Кини ийэлээх аҕата бу аҕыйах сыллааҕыта Покровскайдыыр суолга массыына саахалыгар түбэһэн өлбүттэрэ. Тастыҥ эдьиийигэр Настаалаахха олорон үөрэнэр. Бииргэ төрөөбүттэрэ диэн суохтар. Онон тулаайах буолан дьон кыһалҕатын өйдүүр.
Ити күнтэн ыла Ариан Катяҕа атын оҕолордооҕор ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһар, көмүскэһэр буолбута.

    Биирдэ ыҥыран ылан эппитэ: “Катя, маннык, аҕаҕытын хайаан да

эмтэтиэххэ наада. Аҕам куоракка нарколог табаарыстаах этэ. Кини билигин да үлэлиир буолуохтаах. Мин киниэхэ, төлөпүөнүн нүөмэрин буламмын, эрийэ сылдьыам. Аҕаҕытын түргэнник куоракка киллэрэн эмтэтиэххэ наада”.
Ийэтэ кыыһын этиитин сэҥээрэ истэн, киһитин тылыгар киллэрэ, көрдөһө, өйдөтө сатаабытын: “Суох, суох, мин оннук айылаах бүппүт арыгыһыт буолбатахпын”, – диэн, өлөрдүү өһүргэнэн, аттыы аккаастанан кэбиспитэ.
Ирина, арыгыһыт киһини кытта олороруттан сылайан, үөрэх дьылын түмүктээн баран, бииргэ төрөөбүт эдьиийигэр Ларисаҕа оҕолорун илдьэ көһөргө быһаарыммыта. Эдьиийэ аах куоракка түөрт хостоох дьиэҕэ олороллор. Оҕонньоро биир улахан тэрилтэҕэ начаалынньыктыыр. Уоллаах кыыс оҕолоохторо устудьуоннар. Ирина Байбалы дьиэтигэр хаалларар санаалаах, баҕар, чороҥ соҕотох чуҥкуйан кэһэйдэҕинэ, арыгытын быраҕан кэлиэ, сынньалаҥ олоҕу билиэхпит диэн кичэмэ санаалаах.
Саас оҕолор үөрэхтэрин түмүктүүр кэмнэрэ тирээн кэлбитэ. Айылҕа барахсан унньуктаах уһун кыһын кэнниттэн уһуктан, ыам ыйынааҕы ылааҥы киэһэлэр сатыылаабыттара. Дьон-сэргэ эмиэ айылҕа кэриэтэ күн чаҕылхай утахтарыттан күүс-сэниэ ылан, сүргэлэрэ көтөҕүллүбүтэ. Тыа иһэ от-мас, мутукча сытынан дыргыйбыта.
Арианнаах Катя куруук бииргэ сылдьаллар. Чымаадай диэн күөл кытыытыгар тиийэн, силбэһэ үүммүт икки хатыҥ анныгар олорон эксээмэннэригэр бэлэмнэнэллэр.
Сотору эксээмэн этэҥҥэ ааһан, ситии-хотуу аттестатын долгуйа туппуттара. Түмүк биэчэргэ кэтэрдээри, ийэтэ эдьиийигэр сакаастаан куораттан үчүгэй баҕайы чаҕылхай араҕас чараас былааччыйа ылларбыта Катяҕа сөрү-сөп буолбута. Ирина Алексеевна кыыһыгар кыһыл өҥнөөх хоруопканы саҥата суох туттарбыта. Катя эрдэттэн үөрэн хараҕа чаҕылыҥнаан олороро. Кини хоруопканы аһан көрбүтэ – кыһыл көмүс кулоннаах сыапачыка этэ. Ийэтэ моонньугар кэтэрдэн биэрбитэ, Катя махтанан, ийэтин иэдэһиттэн сыллаан ылбыта. Биэчэргэ барарыгар сирэйин кыратык тупсарыммыта, такымыгар тиийиэхчэ уһун суһуоҕун ыһан намылытан кэбиспитэ.
    Ариан Катя кэрэтин саҥа көрбүттүү хараҕын кыайан араарар да кыаҕа суох, соһуйан, долгуйан, дьоллонон, отой дьикти, хаһан да билбэтэх туругар куустарбыта.
Куоракка сбербаҥҥа үлэлиир аҕатын бииргэ төрөөбүт убайа Петр Никитич кэлэн биһиэхэ олорон үөрэн дии сатаабытын Ариан сөбүлэспэтэҕэ, дьонум олорбут дьиэлэриттэн, дойдуларыттан ханна да барбаппын диэбитэ. Петр Никитич Ариан оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитигэр диэн матасыыкыл ылан ыыппыта. Ариан, оннук улахан бэлэҕи кимтэн ылбыта баарай, үөрүүтүттэн тылыттан маппыта. Сабыс-саҥа, кылабачыйан үчүгэйэ сүрдээх, кып-кыһыл өҥнөөх. Матасыыкылламмыт киһи Катюшатын хатааһылатан ахан биэрбитэ. Ол сылдьан Катята чараас таҥастаах кэлбит буоллаҕына, Ариан күүһүнэн кэриэтэ дьиэтиттэн бэйэтин ыстаанын, кууркатын таһааран кэтэрдэрэ.
    Быйыл сааскыттан Катя сылаабайдыырын, аанньа аһаабатын, олус түргэнник сылайарын Ариан бэлиэтии көрбүтэ уонна ити барыта иһээччи аҕатыттан диэн Байбалы буруйдуура.
    Катя үөрэх туттарса барара аҕыйах хонук хаалбытын кэннэ ыалдьан хаалбыта. Дьиэтигэр хас да күн сыппыта, температурата үрдээн, сүрэҕэ өлөхсүйэрэ, төбөтө ыалдьара. Аны убаҕаһа барбыт чэй курдук өҥнөммүтүн көрөн наһаа куттаммыта, ийэтигэр эппитигэр тута бырааһы ыҥырбыта. Антонина Васильевна кэлэн көрөн-истэн баран, бүөрэ ыалдьыбыт диэн быһаарбыта. Кыыһы балыыһаҕа киллэрэн систиэмэ туруоран, табылыакка, укуол анаан эмтии сатаабыттара да, ыарыы кыайтарбатаҕа. Онон Катя куоракка эмтиир кииҥҥэ ыытар буолбуттарыгар Ариан арыаллааччынан барсабын диэбитэ. Дьокуускайга көтөн кэлээттэрин кытары “Суһал көмө” массыыната тоһуйан туран тута балыыһаҕа илдьибитэ.
    Приемнайга балачча уһуннук күүтүү, кумааҕы толоруу процедуратын ааспытын кэннэ, дьэ кэмниэ кэнэҕэс бэһис этээскэ таһааран, сытар палаататын булларбыттара. Дэлби сэниэтэ эстэн сытан сынньана түһэн баран көрбүтэ, палааталара үс миэстэлээх эбит. Саас ортолоох икки дьахтар, тыаһаабатарбыт ханнык диэбиттии, оргууй батысыһан киирэн кэллилэр. Катя хараҕын аспытын көрөн, хантан кэлбитин, аатын туоһуласпытынан бардылар. Ачыкылааҕа Светлана диэммин, оттон биирдэһэ Таанньа диэммин диэн билистилэр. Палааталарыгар дууш, туалет баара үчүгэйин үөрэ-көтө кэпсээтилэр.
    Эмтиир бырааһа Анатолий Михайлович киирэн көрбүтэ-истибитэ да тугу да саҥарбатаҕа, “эмтиэхпит” эрэ диэбитэ. Катяҕа аһылыгын палатаҕа киллэрэн биэрэллэр. Манна кытаанах диета, туустаах, саахардаах, сыалаах-арыылаах, бэл диэтэр, фрукта көҥүллэммэт эбит. Ууну эмиэ кэмнээн биэрэллэр.
    Ариан аныгыс нэдиэлэҕэ киирэ сылдьыах уонна төлөпүөнүнэн кэпсэтэ туруох буолан, Катятын туттарда да, Намныыр автобуска сүүрбүтэ.

    Киэһэ утуйаары оҥостон сыппыттарын кэннэ Светлана, оронугар олорон эрэн, хайдах ыалдьыбытын туһунан кэпсээбитэ. Кини ыалдьыан иннигэр сырдык сэбэрэлээх, толору эттээх-сииннээх, ыас хара хойуу суһуохтаах, киһи хараҕа хатанар көрүҥнээх дьахтара эбитэ буолуо. Билигин сирэйэ дэлби харааран хаалбыт, ол да буоллар, этэ-сиинэ син сырдык. Кини кэпсиириттэн иһиттэххэ, бу маннык ыалдьыбытыгар бэйэтин буруйданар эбит.
    – Эдэрбэр тэптэрэн, акаарыбар, хоппуруон чулкунан,

чараас рейтузанан, чараас соппуосканан, кылгас сонунан тымныы үгэннээн турдаҕына кулуупка таансылыы сүүрэр буоларым. Бэйэбин суоммун дэнэммин, хплыҥ таҥаһы таҥнарбын туох эрэ курдук саныырым. Эдэргэр сүүрэ-көтө сылдьаҥҥын автобуска олорсор киһи туох буолуохпунуй диир этим. Автобус кэтэһэргэ иһим түгэҕэ тугу да билбэт буолуор диэри тоҥорун улахаҥҥа уурбатым. Ол да саҕана истэр этим буоллаҕа бүөрү тымнытар кутталлааҕын. Бу буолаарыбын, сыыһа дьаһанар буолаахтаатаҕым дии. Бүтэр бүппүтүн кэннэ кэмсинэн да туох туһа кэлээхтиэй?.. – диэн баран хараҕын уутун тутан олорор болотуогунан соттон кэбиһээхтээтэ уонна суорҕанын сыҥааҕыгар диэри тардынан сытта.
Ити кэнниттэн ким да тугу да саҥарбата, уу чуумпу бүрүүкээтэ. Сотору соҕус буолан баран, Таанньа хачыгырайан туран туалекка баран кэллэ. Онтон Света туран уу куттан истэ.
Ким да уута кэлэн быстыбата, ол иһин айылааҕын кэпсэтиэххэ диэбит курдук, аргыый Таанньа кэпсээн барда.
– Мин биэс оҕолоохпун. Жатайга олоробун. Эмиэ бүөрбүнэн ыалдьаммын манна киирбитим иккис ыйыгар барда. Мин ийэм кыра эрдэхпинэ эмиэ бүөрүнэн ыалдьан өлөөхтөөбүт. Быраастар бу ыарыыны удьуордуур диэн быһаараллар. Онон хара маҥнайгыттан бэйэни көрүнэн, сылаастык таҥнан, сөптөөхтүк аһаан, араас стресстэргэ киирэн биэрбэт курдук сылдьыахтаах эбиппит. Сэрэнэн да диэхтээн, тыаҕа элбэх оҕолоох ийэ харыстанабын диэн быар куустан олорбото чуолкай. Итиини-тымныыны кытта охсуһан-охсуһан бу кэлэн олордоҕум. Тыаҕа бу манна курдук дьиэ иһигэр тахсан киирэр сир суох, улаханныын-кыралыын бары таһырдьа сылдьабыт. Иһиҥ ыарыйдын, хойууҥ хаайтардын – тымныы туалекка хоно сыһар үлүгэрэ…
Барыта наар аанньа диэбиккэ дылы, Таанньа аҕатын суоллаан быара эмиэ куһаҕан эбит. Быраастар анаатылар эрэ диэн күүстээх эмтэринэн иһин-үөһүн барытын буорту гыммыт. Аны быара куһаҕан киһиэхэ бүөрү олордубаттар үһү. Үс хоно-хоно, түөрт чааһы быһа, хаанын ыраастыыр гемодиализ аппараатыгар сытар. Оҕолорун, кэргэнин тустарынан кэпсээри гыннаҕына куолаһа титирэстээн, субу ытаары бөтө бэрдэрэр. Ол иһин тиэмэтин уларыта охсор. Бүөрүнэн отой буорайбытын кэннэ, хата, аҕаланнар хаанын ыраастаан тыыннаах хаалларбыттарыгар махтанар. Кини дьолугар Дьокуускайга хааны ыраастыыр аппараат баар буолан абыраабыт. Бу мантан төһөлөөх киһи үрүҥ тыына өрүһүллүбүтэ буолуой?!
Арай биир күн Таанньа, кыра уола ыалдьыбытын истэн, процедуратын баттаһа кэлиэх буолан, бырааһыттан көҥүллэтэн, Жатайдаабыт. Өлүү түбэлтэлээх, автобустара алдьанан сүгүн сылдьыбаккалар, массыына булбакка, хаанын ыраастааһынын биир күн көтүппүт. Сарсыныгар балыыһаҕа көҕөрөн баран, дарбаччы иһэн хаалбыт киһини хаанын ыраастаан быыһаабыттар. Онон маннык ыарыылаах киһи балыыһаттан чугас олороро наада эбит.
Таанньа салгыы кэпсиир:
– Бүөр уларытыытыгар уочараттаабытым ыраатта да сөптөөх донор көстө илик. Атын киһи бүөрүн сыаната мөлүйүөнтэн тахса үһү, чугас бүөр биэрэр аймаҕыҥ суох буоллаҕына. Аны атын киһи бүөрэ сөп түбэһэн үлэлээн тигинээн барара эмиэ да саарбах курдук этэллэр. Оҕолорбун,оҕонньорбун аһынаммын уочараттаан сордонобун. Миигинэ суох олорор кыахтара суох… – диэт, Таанньа барахсан куолаһа эмиэ титирэстээн барда…
Катя балыыһаҕа киирбитин иккис хонугар бырааһа Анатолий Михайлович киирэ сылдьыбытыгар ыарыытын туһунан ыйыталаста.
Онуоха бырааһа маннык диэн хоруйдаата.
– Катя, эн икки бүөрүҥ иккиэн мөлтөөбүттэр. Аналиһыҥ түмүгүттэн көрдөххө, бүөрдэриҥ функцияларын кыра аҥарын толороллор. Ону биһиги салгыы аккаастаан кэбиспэтин курдук эмтиэхтээхпит. Оттон эн, Катя, аскын-таҥаскын көрүнэн, быраастар сүбэлэрин ылынан, харыстаныаххын наада. Хата, миэстэ баар буолан, тутатына кэлэҥҥин бүөрүҥ отой аккаастаан кэбиспэтэ. Чэ, санааҕын наһаа түһэримэ, туох эмит көстөн иһиэ, эйигиннээҕэр ыарахан балаһыанньалаахтар бааллар, – быраас Катя саннын сылаас кэтит ытыһынан таптайан баран тахсан барбыта.
Ити кэнниттэн икки хоноот, сарсыарда Катяны тэлиэскэҕэ сытыаран эппэрээсийэлиир саалаҕа илдьибиттэрэ. Биилиттэн аллараа өттүн “тоҥорон” тугу да билбэт оҥорбуттара. Сотору-сотору сиэстэрэ кыргыттар Катяҕа төҥкөйөн: “Тулуй, барыта үчүгэйдик баран иһэр, бүтэллэрэ чугаһаата”, – дии-дии, төбөтүттэн оргууй имэрийэллэр. Ити кэнниттэн гемодиализ саалатыгар аҕалан искусственнай бүөр аппаратыгар холбоотулар.
Онно Катя икки чааһы быһа хаана улахан аппараакка киирэн ыраастанан тахсарын көрө сытта. Улам хараҕа сырдаан, чэпчээн хаалбыт курдук буолла.
Киэһэ ийэтин уонна Арианын кытта төлөпүөнүнэн кэпсэттэ. “Үчүгэйбин, хааммын ыраастаатылар, сотору тахсарым буолуо”, – диэн сэргэхтик иһилиннэр ханнык диэн сэниэлээхтик саҥара сатаата.

Ийэтэ соччо итэҕэйбэтэр даҕаны: “Ээх, сөп, тоойуом, хата, үчүгэй”, – диэмэхтээтэ. Бүөр ыарыытыгар охто сытар киһи хантан сотору тахсаахтыай? Ирина Афанасьевна ону баҕас билэр буолоаҕа. Кыыһа хайдах эмискэччи баҕайы

бүөрүнэн ыалдьыбыт төрүөтүн була сатыыр. Киһи эрэ тоҥор-хатар ини. Аһыыр ас, таҥнар таҥас баар оҕолоро.
Арай эмискэ баҕайы биир маннык түбэлтэни өйдөөн кэллэ. Катята, бадаҕа, биэс-хас саастааҕар быһыылааҕа, аҕыйах хонукка учууталлар мунньахтарыгар барбыта. Ол саҕана Байбал улаханнык испэт этэ, онон кыыһынаан иккиэйэҕин хаалбыттара. Күһүн этэ. Тымныы түһэн эрэрэ. Онно биир сарсыарда Байбал кыыһын, ханна да хаалларар сирэ суох буолан, ол күн оҕо саада санитарнайга спбыллан үлэлээбэтэх этэ, гараһыгар илдьэ барбыт. Онно тиийбиттэрэ, Люба диэн Катя барааската ыалларын кыыһа эмиэ аҕатын кытта кэлсибит эбит. Кыргыттар үөрэ-көтө иккиэн оонньоон барбыттар.
Байбал ханна эрэ тахсан барбытыгар кыргыттар таһырдьа тахсан сырсыакалаһа оонньообуттар. Ол сылдьан улам тэйдэр тэйэн, бөһүөлэк сүөһүлэрэ уулуур Тэбиэн хараҕа диэн ааттаах көлүччэлэригэр тиийэн кэлбиттэр Уу үрдэ өстүөкүлэ тааһын курдук чараас мууһунан бүрүллүбүт. Кыргыттар ол кытыытыгар оонньуу сылдьыбыттар. Катя биир үчүгэй баҕайы дьэрэкээн ойуулаах тааһы булбут. Онтукатын мүччү туппута күөл мууһугар төкүнүйбүт. Оҕо тааһын ылаары мууска үктэммитэ хайа баран ууга “бар!” гына олоро түспүт. Любата куттанан ытаан марылыы-марылыы кытылга сүүрэ сылдьыбыт. Оҕолор хаһыыларын-ыһыыларын, ытабылларын, дьолго, чугас олорор Өлөксөй оҕонньор истэн, кыыһы ууттан хостоон таһааран дьиэтигэр аҕалбыт. Оҕону ньылбы сыбыдахтаан баран, суулаан, үллүйэн ороҥҥо сытыарбыт, оһоҕор мас эбэн биэрбит, итии чэй иһэрдибит. Гаражка тиийэн Байбалга тыллаабыт. Байбал эмиэ оҕотун сүтэрэн сүүрэкэлии ахан сылдьар үһү. Баҕар, бастакы тымныйыы төрүөтүнэн ол буолуон сөп.
Иккис түбэлтэ Катя ахсыс кылааска үөрэнэр эрдэҕинэ буолбута. Кыыс оскуола биэчэригэр халтан таҥаһынан барбытын кэннэ аҕабыт итирэн утуйан хаалан аанын аспатах. Катя чааһы быһа тоҥсуйа сатаан баран, дьүөгэтигэр баран хоммут. Ирина эмиэ куоракка барбыт кэмэ этэ. Ити эмиэ ыарыы иккис төрүөтүнэн буолуон сөп.
Аны оскуоланы бүтэрээри сылдьан, сааһы быһа матасыыкылынан хатааһылаан тахсыбыттара. Ыалдьаары сылдьар киһиэхэ бу эмиэ төрүөт буоллаҕа.
Стресс эмиэ эбэр дииллэр, кыыстара кыыстара аҕата иһэриттэн төһөлөөх охсууну ылбыта эбитэ буолла?..
Итини барытын эргитэ санаан, Ирина уута көтөн хаалла.
Ирина Афанасьевна өрөбүлүгэр көҥүллэтэн кыыһын көрсө куораттаабыта. Владигы дьүөгэтигэр Марияҕа хаалларбыта. Байбал иһэрин тохтоппотоҕо.
Ирина куоракка эдьиийигэр хоно сытан түүнү быһа арааһы кэпсэппиттэрэ. Сатанар буоллаҕына, оҕотугар аҥаар бүөрүн биэрэр санааҕа кэлбитин эппитэ. Арыгыһыт аҕаларын бүөрүн ылбаттара чуолквй, онон, таҥара көмөтүнэн сөп эрэ түбэстэр, оҕобун мин эрэ быыһыыр кыахтаахпын диэбитэ. Эдьиийэ ону туох диэй, сөбүлэһэр эрэ буоллаҕа.
Ирина Афанасьевна сарсыныгар эмтиир кииҥҥэ тиийэн, Катя бырааһын Анатолий Михайловиһы булан, кэбиниэккэ олорон уһуннук кэпсэппиттэрэ.
– Ирина Афанасьевна, Катя бүөрэ иккиэннэрэ мөлтөхтөр. Гемодиализка сытар, маннык төһө өр сытыай? Көмөҕө наадыйааччы, уочаракка да турааччы элбэх. Бэҕэһээ биир ыарыһахпыт донор бүөрэ көстөрүгэр тиийбэккэ өллө. Харчыны син булаллар буолан баран, сөптөөх бүөр көстөн биэрбэт. Катя туруга ыарахан, онон донор бүөрэ наада буолла. Чугас дьонун бүөрдэрэ ордук барсыа этэ. Атын киһи бүөрэ сөп түбэспэккэ эрэйдээччи.
Ирина Афанасьевна бырааһын утары көрөн олорон эттэ:
– Оҕом Катям саамай эрэммит киһим этэ, кини эрэ доруобай сылдьыан наада. Уолум олус кыра, иккис эрэ кылааска үөрэнэр. Оҕонньорбуттан туһа тахсыбат киһитэ. Эйигиттэн, эмтиир бырааспыттан, тугу кистиэмий, аҕабыт арыгыһыт буолан элбэх эрэйгэ тэптэ. Онтун быраҕар да санаата суох. Онон, сатанар буоллаҕына, оҕобор аҥаар бүөрбүн мин биэрээри кэлэн олоробун. Сөп түбэстэр ханнык. Биир да бүөрдэринэн толору олоҕу олороллор.
– Ирина Афанасьевна, олус хойутатар табыллыбат. Эппитим курдук, икки бүөрэ иккиэн гемодиализ көмөтүнэн тыыннаахтар. Оччоҕуна, дьиҥнээхтик быһаарыммыт буоллаххына, күн бүгүҥҥүттэн уталытыыта суох анализтаргын туттартаабытынан барыаҥ. Сороҕун сарсын ылыахпыт. Бэлэмнэн.
Ирина Афанасьевна аҕыйах хонугунан ирдэнэр аналиһы барытын туттартаан бүтэрдэ.
Биир сарсыарда Анатолий Михайлович үөрбүт-көппүт дьүһүннээх кинини ыҥыран:
– Ирина Афанасьевна, барыта таҥара көмөтүнэн санаа курдук баран иһэр. Эн анализтарыҥ оҕоҕор сөп түбэстилэр. Анализтаргытын Москубаҕа ыыта охсуохпут. Биир нэдиэлэнэн эппиэт кэлиэхтээх. Эппэрээсийэни манна оҥоруохпут. Эн билигин дьиэҕэр бараҥҥын үрүҥ аста аһаан күүс-сэниэ ылынан кэлиэхтээххин.
Кинилэр илии тутуһан арахсыбыттара. Хайа-хайалара хантан билээхтиэхтэрэй ол бүтэһик илии тутуһуу буоларын…
Ирина ити күн кыыһын сыллаан-уураан, аныгы нэдиэлэҕэ көрсүһүөх буолан дойдутугар Намнаабыта. Катя ийэтин сайыһан тобус-толору уу-хаар баспыт хараҕынан батыһа көрөн хаалбыта. Ийэтэ бырааһы кытта тугу кэпсэппиттэрин эппэтэҕэ эрээри, Катя тоҕо эрэ донорство туһунан буолуо диэн бүтэйдии сэрэйбитэ. Ийэтин аһынан да диэн хайаахтыай? Көрүдүөргэ тахсан, түннүк аттыгар хараҕын уутун илиитинэн хаһыйа турбута.

    Ариан быйыл үөрэххэ туттарсар туһунан толкуйдаабыта даҕаны, санаата барыта тапталлааҕар иэҕиллэ турара. Аҕыйах хоно-хоно, доҕоругар дьиэ аһылыга кэһиилээх кэлэ турара. Кыыс киниэхэ ыарыытын туһунан тугу да кистээбэккэ кэпсээбитэ. Күҥҥэ хаста да төлөпүөнүнэн билсэ тураллар. Биирдэ фрукта аҕалбытын төттөрү биэрбиттэрэ. Бүөрэ ыалдьар киһиэхэ көҥүллэммэт ас олус элбэх эбит, диетаны кытаанахтык тутустаҕына эрэ сатанар.
Ирина суоҕар Байбал күннээн аҕай олорбут. Дэриэбинэ арыгыһыттарын барыларын мунньан аһаан-сиэн айбардаабыттар. Арыгылаан сирэйэ-хараҕа киһи көрүөх буолбатах, дарбаччы иһэн, хараҕа көҕөрөн, дьүһүн-бодо диэтэҕиҥ.
Ирина кэлэр күнүгэр, өлүү болдьохтоох, биир хаайыы дьиэлээх Мутук Соппуруон диэн урдустуун абырахтанан баран, эмиэ былыргы өбүгэлэригэр тиийэ хойохторун хостоспутунан барбыттар.
Кэнникинэн Байбал кыыһыран киһитин муннун тоҕо дайбаан дьиэ иһин сиһик мунду хаан оҥорбут.
Мутук эрэт хаалсыа дуо, “б…!” диэбитинэн Байбалы уот харахха чаҕылыннарбыт уонна тахсан иһэн сааммыт. “Саах Ньукулай ыаматын бүгүҥҥү күннээх оҥордохпуна табыллар. Саах мин аҕабын кулаактаан киһи аатыттан аһаран өлөрбүтэ буолбаат?! Ыт сирэйи бүгүн дьууктуом, бэрди гыннар, дойдубар төттөрү ыытыахтара, саабын ыла бардым!” – дии-дии, ааны хайа быраҕан тахсыбыт.
Ити үлүгэрдээх сааныыны истэн, Байбал ийэ-хара көлөһүнэ сарт түспүт, дьыбаанын аннын хасыһан икки уостаах саатын хостоон таһааран ииттибит уонна Мутук төннөн кэлэригэр бэлэм олорбут.
Ирина бу алдьархай буолаары турарын хантан билээхтиэй, ыксаан-бохсоон кэлэн дьиэтин аһан киирэн истэҕинэ эмискэ саа тыаһа түптэ сааллыбыт. Дьахтар тыла суох барбыт, эрэ буолуохсут саалаах көрсүбүтүн билбэккэ да хааллаҕа.
Байбал, Мутук оннугар ойоҕун ытан кэбиспитин дьэ өйдөөн дөйөн хаалан баран, төбөтүн икки илиитинэн хам туттан олордоҕуна, саа эстибититтэн дьаархаммыт ыаллара киирэн алдьархай тахсыбытын тыллаабыттар. Сотору полиция, суһал көмө кэлбиттэр. Байбалы хаайыыга, Ирина өлүгүн морга илдьибиттэр.
Бу соһумар сурах дэриэбинэни тилэри сүүрбүтэ. Ариан Катюшатын аһынан букатын иэдэйбитэ. Бу стресс охсуутуттан тапталлааҕа тыыннаах хаалара да биллибэт буолбута, мөлтөөбүт бүөр аккаастаан да кэбиһиэн сөп.
Куораттан эдьиийдээх күтүөтэ кэлэн уонна оскуолатын кэлэктиибэ көмөлөһөн, Иринаны, үс хоннороот, ийэ буоругар кистээбиттэрэ. Кыра уолу Владигы ийэтин эдьиийэ аах куоракка илдьэ барбыттара.
Катя ийэтин сүтэрбит аһыытыттан бэйэтигэр бүгэн, утуйбат да, аһаабат буолбутун быраастар бэттэх аҕалбыттара. Аҥаар бүөрэ эрэ үлэлээн сыккырыыра букатын да тохтообута. Онон күнү быһа диализка сытар киһи буолбута, күн-түүн сэниэтэ эстэн, буорайан иһээхтиирэ. Ариан тапталлааҕын аттыттан арахсыбакка ыарыыласпыта, киниэхэ күндү киһитин көрдө көрбүтүнэн сүтэрэн эрэрэ ыарахан дьыала этэ. Донор бүөрэ тосхойдоҕуна даҕаны төлөһөр харчылара суоҕуттан Ариан кэлиэх-барыах сирин булбакка сылдьара.
Арай биир сарсыарда Ариан Анатолий Михайловичка киирэн Катяҕа бүөрүн биэрэргэ быһаарыммытын туһунан эттэ. Бырааһа соһуйда, туох дьоннооҕун ыйытта, көҥүл наадатын, элбэх докумуон толоруллуохтааҕын туһунан сиһилии кэпсээтэ.
– Быйыл уон аҕыс сааспын туолбутум, улахан киһибин. Дьонум суохтар, онон бэйэм бэйэбэр эппиэттиибин. Катюшата суох олорор кыаҕым суох, мин кинини наһаа таптыыбын, – диэн Ариан бырааһын ааттаспыт, эрэммит хараҕынан уун-утары көрбүтэ.
Анатолий Михайлович уолчаан харса суоҕун, хорсунун сөхтө уонна бу буоллаҕа дьиҥнээх таптал күүһэ диэн дии санаата. Кини уолу уһуннук көрөн олорон баран эттэ.
– Чэ, сөп, Ариан, баҕар, бүөрүҥ сөп түбэһиэ, баҕар, суох. Хайата да буолбутун иһин, анализтаргын ылаттыахпыт, – диэбитигэр Ариан үөрэн сирэйэ сырдыы түспүтэ.
Палаатаҕа киирэн, Катятын сылаас ытыһын ыга тутан олорон:
– Катя, эйигин таптыыбын! Эйиэхэ мин олоҕу бэлэхтиэм! – диэн кулгааҕар сибигинэйдэ.
Кыыс соһуйбут, үөрбүт хараҕын көрөн дьоллоохтук мичээрдээтэ.
Катя уол кулгааҕар эмиэ сибигинэйэн:
– Мин эйигин эмиэ сөбүлүүбүн эрээри, туохтан эрэ куттанабын, – диэтэ.
– Туохтан, Катя? Туохтан да куттаныма. Мин эйигин кытта куруук баар буолуом. Барыта үчүгэй буолуоҕа, куттаныма.
Катя Ариан диэки махтаммыттыы көрөн баран:
– Сөп, Ариан, мин эйигин итэҕэйэбин, миэхэ саамай чугас киһим эн эрэ бааргын, – диэн эттэ.
Ариан, син биир сөбүлэһиэ суоҕа диэн, бырааһы кытта кэпсэппитин Катяҕа эппэтэҕэ. Аҕыйах хонугунан анализтар туттарыллан бүттүлэр, түмүгүн Москубаҕа ыыттылар.
Биир нэдиэлэ буолан баран ыҥырыы кэллэ. Ариан хаһан да үөрбэтэҕин үөрдэ, суһал үлүгэрдик Намҥа тахсан

таҥаһын-сабын аҕалла. Кимиэхэ да тугу да эппэтэ. Катя Ариан барсар буолбутуттан соһуйбутугар, арыаллыыр киһи наада диэтилэр.
Икки хонугунан Арианнаах Катя Москубалаабыттара.
Ариан бүөрэ сөп түбэһэн, тапталлаах кыыһыгар бүөрүн аҥаарын олордубуттара, эпэрээссийэтэ бүппүтүн кэннэ хирурдара Михаил Леонтьевич Катяҕа:
– Идеальнай бүөрдэнниҥ! – дии-дии, тойон тарбаҕын көрдөрбүтэ.
Барыта этэҥҥэ ааһан, Арианнаах Катя – билигин ньир бааччы ыал. Кинилэри бэйэ-бэйэлэригэр үөһээттэн ананан төрөөбүттэр быһыылаах дии саныыгын. Оннооҕор органнара сөп түбэспитэ эмиэ сэдэх түбэлтэ. Кинилэр хаан аймахтарыттан уоллаах кыыс оҕону ылан иитэн, ийэ, аҕа дэтэр үөрүүтүн билэн сылдьаллар. Оҕо саастарыттан доҕордуу сыһыаннарын үрдүктүк тутан, үйэ тухары бииргэ буолан, истиҥник таптаһан, эйэлээхтик дьоллоохтук олороллор.
Дьиҥнээх таптал баар!

МОРУУСКА

Куйаарга таһаарда
Тускун 21.02.23.