Байанай
Кыым №4 2007.02.01

Дьиҥ олохтон түбэлтэ
Бу суруйаары олорор түбэлтэм 1963 сыллаахха Томпо оройуонугар Кириэс Халдьаайыга алтынньы саҕаланыытыгар буолбута. Чараас хаар түһэн ойуур иһигэр сир кырса туртайан, оттон аһаҕас сир харааран көстөрө. Ити сайын сир аһын үксэ, ордук отон аанньа үүммэтэх дьыла этэ. Ол иһин ситэ уойбатах эһэлэр Үөһээ Дьааҥы хайаларын диэкиттэн Томпо өрүс сүнньүн тутуһан дойду сиригэр баар буолбуттарын дьон тэйиччи куобаҕы бултаһа сылдьан хаста да көрбүттэрин туһунан сураҕы истибиппит. Ол кэмҥэ орто оскуола директора В.Е. Охлопков торҕоннообут эһэлэртэн уонна күөл, өрүстэр чараас муустарыттан сэрэхтээх буоларга аналлаах бирикээһи суруйан оскуола уопсай линейкатыгар аахпыта.
Арай биирдэ киэһэлик, 4 чаас саҕана, сэттис кылаас салайааччыта эдэр учуутал Егор Алексеевич Афанасьев «Мин кылааһым старостата Виктор Атаков сарсыарда оскуолаҕа бараары дьиэтиттэн тахсыбыт уонна оскуолаҕа кэлбэтэх, дьиэтигэр эмиэ суох үһү. Арааһа, туохха эрэ түбэстэҕэ», — диэбитэ. Сүбэлэһэн баран иккиэн бэлэсипиэтинэн Илин Баска уол олорор икки биэрэстэлээх дьиэтигэр тиийбиппит. Мин кылааспар алтыска үөрэнэр Коля Охлопков диэн табаарыһын булан, кини Виктордыын оскуолаҕа баран иһэн куобахха туһах иитэр ойуурдарыгар чугаһыырбыт саҕана хараҥарда. Онон уолу төнүннэрэн, биһиги иккиэн борук-сорукка оскуола аттыгар баар олорор дьиэлэрбитигэр төнүннүбүт.
Сарсыарда оскуолаҕа кэлбиппит улахан түрүлүөн буолбут. Оскуола директора, совхоз директора М.Р. Яковлев о.д.а. салайааччылар түмсэн сүбэлэһэ олороллоро. Өссө өр сылларга сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит 50-ча саастаах Алексей Сыромятников бэҕэһээ күнүс куобахха саалана барбыт уонна төннүбэтэх сураҕа иһилиннэ.
Ыксаллаах быһыы-майгы буолбутунан, ол күн алын кылаастар эрэ үөрэннилэр. Эр дьон учууталлар биирдии кылааска иккилии ананан 8, 9, 10 кылаастар уолаттарын илдьэ чугастааҕы ойууру тараахтаан көрдүү барар буоллубут. Барыта 30-ча саалаах эр дьон тэйиччи соҕуһунан Илин Бас диэки бардыбыт. Биэрэстэ да сири бара иликпитинэ: «Тохтооҥ! Саалаах дьон уҥа диэки кэлиҥ! Оҕолор миэстэҕитигэр туруҥ!»— диэн хамаанда кэллэ. Биһиги 5-6 учуутал ычык саҕатыгар кэлбиппит, Дмитрий Атаков диэн 50-ча саастаах оробуочай киһи (сүппүт уол аҕатын быраата) дулҕаҕа олорор, төбөтө хаан-билик: «Эһэ тутта. Өлөрө сыста»,— диир, онтон чугас уонча хаамыыга, ычыкка киирэр кыараҕас ыллыкка Ваня Савин диэн тохсуска үөрэнэр уол сытар. Сирэйэ эмиэ хаан. Эһэ хараҕыттан айаҕар диэри хадьырыйбыт. Ити кэмҥэ кэтэххэ иһэр дьонтон аатырбыт, уордьаннаах булчут Егор Петрович Атаков атынан кэллэ: «Кырдьык, манна баар буолуохтаах. Ол эрээри биһиги, учууталлар, бастаан бу бааһырбыт дьону уонна оҕолорбутун быыһыыбыт. Күн эрдэ. Сотору хат кэлэн бултаһыахпыт»,— диэн саамай сөпкө быһаарбыта. Биһиги оҕолор соннорунан наһыылка оҥортоон бааһырбыттары балыыһаҕа, оҕолору оскуолаҕа тиэртибит. Онно быраас Т.Т. Степанова дьаһалынан эмп үлэһиттэрэ тас таҥастарыттан босхолоон, маргаанкалаах сурадаһынан ыраастаабытынан бардылар уонна: «Биир бытыылка чыыстай испиирдэ ыалтан булан аҕала оҕус», — диэтилэр миэхэ. Алтыс-сэттис ыалбыттан бытыылка аҥарын булан аҕалан биэрээт дьиэбэр тиийэн эрдэхпинэ, 30-ча киһи сааларын сүгэн ойуур саҕатыгар тиийэн эрэллэрэ. Саабын ылан сотору кинилэри ситтим. Уонча мүнүүтэнэн паарка кэтэҕинээҕи ычыкка тиийэн быһылаан буолбут миэстэтин буллубут. Ааһа баран иһэн икки бөлөххө хайдан төнүннүбүт. Биһиги алаас диэки өттүттэн ычык ыксатынан төннөн истибит. Хаарга эһэ суола элбэх… Икки ыт бааллара куттанан соччо тэйбэттэр. Мин ычык диэки кытыыга иһэн, тоҕо эрэ кэннибин хайыһан көрбүтүм биир обургу төҥүргэс хамсаата: «Кэннибитигэр эһэ!» — диирбин кытта, бары эргиллэ түстүлэр, саалар затвордара хачыгыраата. Ким да саҥарбат. Ити кэмҥэ эһэ биһиги диэки эниэни таҥнары, тииһэ күн уотугар килбэҥнээн (күнүс 1 чаас этэ), эрэһиинэ мээчик курдук тэйиэккэлээн, биһигиттэн 8-9 миэтэрэ холобурдаах ойон эрдэҕинэ уонтан тахса саанан тэбис-тэҥҥэ ыттыбыт… Буорах буруотуттан туох да көстүбэт… Сотору түөрт миэтэрэ кэриҥнээх сиргэ, биһиги диэки көхсүнэн сууллан түстэ. Иккис уоспутунан ыппыппытыгар кыратык дьигиһис гынаат хамсаабат буолла. «Сааҕытын ииттиҥ! Баҕар иккис эһэ кэлиэ!» - диэн Н.Х. Никитин учуутал хамаандалаата. Тула уу-чуумпу буолла.
Эһэ кэлбит сиринэн ойуурга тахсыбыппыт биир кыра бугул курдукка уолу үксүн сиэн баран тобоҕун ойуур көмнөҕүнэн саба тарыйбыт. Онтон уонча хаамыылаах сиргэ А.Сыромятниковы өлөрөн, саатын кэккэлэһиннэри эмиэ көмнөҕүнэн көстүбэт гына саба тарыйбыт, туораттан көрдөххө саҥа көмүллүбүт иин буорун курдук көстөр.
Өлөксөй бастакы ытыытыгар эһэ дьабадьытыгар аҕыйах доруобунньук хатаммыт, иккис уоһунан ыппыта саата эстибэтэх

этэ.
Ол эһэни, билэр дьон, түөрт-биэс саастаах адьырҕа эбит диэбиттэрэ. Эһэни оскуола уонна балыыһа икки ардыларынааҕы аппаҕа умаппыттара. Ити адьырҕаны бултуурбутугар биһигини өр сылларга нэһилиэккэ сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, эһэ, тайах булдугар бэйэтин хорсунун элбэхтик көрдөрбүт Николай Ефимович Ефимов-Ноо Оҕонньор салайан илдьэ сылдьыбыта.
Кэлин истибиппит, ол эһэ Ваня Саввин уолу 45, оттон Миитэрэй Атаакабы 14 сиринэн бааһырдыбыт этэ. Эһэ дэҥнээбит уола улаатан, эдэр сааһыгар эһэни бултааһыҥҥа дьону кытта хаста да сылдьыспыта. Тутааччы, булчут, кочегар, дэгиттэр оробуочай идэлээх 62 саастаах Иван Григорьевич Савин билигин пенсияҕа олорор, кэтэх хаһаайыстыбатынан дьарыктанар.
Ол 1983 сыллаахха күһүҥҥү киэһэҕэ учуутал Е.А. Афанасьев биһикки торҕоннообут эһэҕэ 150-ча миэтэрэ чугаһаан баран хараҥаттан иҥнэн төннөммүт тыыннаах хаалбыт эбиппит.
Ити күһүн Кириэс Халдьаайы эргин дьон барыта холбоон 12 эһэни бултаабыттара диэн кэпсэтэллэрэ. Ол күһүн сэтинньи саҕаланыыта сарсыарда олохтоох радионан: «Бэҕэһээ эһэ Алдан арыытыттан туораан Кириэс Халдьаайы диэки кэлбит. Сэрэхтээх буолуҥ!»— диэн биллэрбиттэрэ. Сонно сонордоон көрбүттэрэ, Дмитрий Васильевич Савин диэн кырдьаҕас киһи тыс этэрбэстээх өрүс арыытыттан куобаҕын туһахтарын кэрийэн дьиэтигэр кэлбит суола эбит.
Онтон аҕыйах хоноот «Ичигэс» аттыгар кэбиһиилээх окко эһэ баар үһү диэн сураҕы истэн, биһиги сэттиэ буолан «Бөлөрүүс» тыраахтар сыарҕатыгар олорон тиийдибит. Бэркэ сэрэнэн чуҥнаан көрбүппүт – эһэ күһүн оту кыратык хаһан баран барбыт суола баара. Күнүс төннөн иһэн тыраахтары тохтотон, боруобаҕа, эһэ саҕа төҥүргэскэ ортотугар бөппүрүөскэ хаатын иилэн, сүүрбэччэ хаамыыттан сыал ыттыбыт. Сэттэттэн үс эрэ саабыт эстибитэ. Түөрт киһибит сааларын оҕунуоҕа 20-чэ кыраадыска тоҥон эстибэтэхтэрэ. Кэлэйэн сирэй-сирэйбитин эрэ көрсүбүппүт, бэркиһээн күлсүбүппүт.

Пантелеймон ДАРБАСОВ,
Томпо, МэІэ Алдан.