Бабаҕа Баатыр

Биһиги үөрэнэр кэммитигэр Саха государственнай университетын иһинэн студеннар тутуу этэрээттэрин хамсааһына олус күүскэ сайдыбыта. Сыл аайы норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар промышленноска. Тыа хаһаайыстыбатыгар, оннооҕор балык астааһыныгар Сахалиҥна тиийэ күүстээх үлэ ньиргийэрэ. Үлэ тумүгүнэн үчүгэй көрдөрүүлээх этэрээттэри бэлиэтииллэрэ, инники күөҥнэ сылдьыбыт үгүс студеннар ити кэмҥэ орденнарынан, медалларынан наҕараадаламмыттара.
Биһиги ити кэмнээҕи студеннар ити хамсааһыҥна түбэһэн үһүс сылбытыгар Сиинэ дэриэбинэтигэр тиийэн дуогабар быһыытынан,150 сүөһү турар хотонун. 4 Квартиралаах уопсай дьиэни дояркаларга уонна Сиинэ урэҕин уҥуоргу өттүгэр 50 тонна хортуоппуйу кыһыннары хаһаанар овощехранилищены биир сайын устата по методу «Злобина» тутан биэриэхтээхпит. Ол аата күлүүһүгэр тиийэ, күһүн дьылга киириигэ дьон кэллэ да дьиэҕэ олорбутунан, хотон үлэлээбитинэн барыахтаах, онтон овощехранилищеҕа мас үлэтин барытын тутан бүтэриэхтэээхпит.
Ити иннинэ маннайгы сылбытыгар Үөһээ-Булуугэ Дьүллүкү дэриэбинэтигэр, саҥа совхоз тэриллибитигэр совхоз хонтуоратын тутпуппут, Ороһунан, Дьүллүкүнэн хотоннор капитальнай өрөмүөннэрын ыыппытпыт. Иккис сылбытыгар Уус-Тааттаҕа тиийэн икки этээстээх, толору механизированнай «1000»-лаах хотону, ол аата биир хотонно 1000 сүөһү киирэр хотонун туппуппут.
Кэлин санаатахха улахан тутуу эбит. Билигин итинник тутуулары олох улахан тутуу тэрилтэлэрэ туталлар. Ол кэмҥэ итинник аарыма тутууну суруннээн 18-22 саастаах студент ыччаттар туппуппут. Инньэ гынан бары даҕаны 56 киһи, аҥарбыт кыргыттар улэ бары хайысхатыгар мас, бетоннааһын улэтигэр сыстыгаспыт. Бэйэбит испититтэн сварщиктардаахпыт, уот тардар дьоннордоохпут. Биэс, алта улэ бары хайысхатын тутан олорор биригэдьиирдэрдээхпит.
Билиҥни өйдөбүлүнэн демократия системата эбит. Этэрээт хамандыырыттан, биригэдьииргэ тиийэ быыбарынай дуоһунас, куоластаан талан ылабыт. Ким хайдаҕа, туохха талааннааҕа, сыстыгаһа маҥнайгы улэлиир сылбытыгар биллибитэ. Онон мөккүөрдээх боппуруос суоҕа.
Сиинэ дэриэбинэтэ олус нарын айылҕалаах, кэрэ көстүүлээх сиргэ Сиинэ үрэх Улуу өрүспутүгэр Ленаҕа түһэр төрдүгэр олохсуйбут. Иннин диэки көрдөххө Улуу Эбэ нэлэһийэн киһи хараҕа сытаан ылбат киэҥ сиринэн талаан уста сытара, ыраах соҕус саха сирэйдээх саамай киэҥ туттар миэстэ - Өлүөнэ очуостара, Таҥара дьиэтэ, Сиинэ очуостара, киэҥ нэлэмэн бурдук, хортуоппуй бааһыналара ону ситэрэн өссө эбии киэргэтэн биэрэрэ. Билиҥнэ дылы харахпар хаартыска буолан көстөр.
Урукку өттүгэр дьаамсыктар түөлбэлээн олорбут сирдэрэ, онон олохтоохтор интернациональнайдык, элбэх омук бииргэ эйэ дэмнээхтик эн -мин дэһэн олорор сирдэрэ. Бу манык үтүө-мааны сиргэ сайыны быһа үлэлээн түмүктүүр кэммит тиийэн кэллэ.
Бүгүн бүтэүик күммүт. Хотон уонна овощехранилище кырыыһатын сабыахтаахпыт. Онон үлэ бүтэр уонна түмүктэнэр. Дуогабардаспыт үлэбитин барытын толордубут . Иллэрээ күн кэлэн комиссия үлэбитин көрөн баран, туох баар докумуоҥна барытыгар илии баттаан барбыттара. Хамардыырбыт кинилэри кытта барсыбыта, хамнаспытын аҕалыахтаах. Этэрээт комиссарыгар тыас тыаһатан урукку сылларга ылбыт хамнастарыттан ботуччу буолуо диэбит сураҕа иһилиннэ. Инньэ гынан өйбүт – санаабыт өрө көтөҕүлүннэ. Киэһээ аҕыс чаастан олохтоох нэһилиэк сэбиэтин кытта бииргэ үөрүүлээх үлэни түмүктүүр биэчэр буолуохтаах.
Биһиги биригээдэ овощехранилище тутуутугар сылдьабыт. Күн аайы Сиинэ урэҕин оҥочонон туоруубут. Кураанах бааҺына сиригэр улахан хортуосканы хаһаанар овощехранилище дэндэйбитэ харахпытыгар Египет пирамидаларын курдук үллэн-баллан көстөр.
Бэҕэһээ кырыыһаҕа 3-4 шифер сааллыыта уонна бөх ыраастааһына хаалбыта. Ону бүтэриэхтээх дьону биригэдьиирбит сарсын бүтэһик күҥнэ бүтэриэхпит, совхоз директора уонна хамандыырбыт манан кэлэн ааһалларыгар көрдөрөн туран саайыахпыт диэн хаалтарбыта. Мас төрдүн- төбөтүн олохтоохтор туһанныннар диэн биир сиргэ чөмөхтөөн кэбистибит, мас сыыһын чугас аппаҕа куттубут уоннааҕы бөҕү тэйиччи бааһына ортотугар чөмөхтөөн уматан кэбистибит. Ол бу тимир, тутуу матырыйаалын тобоҕун, тутта сылдьыбыт тэриллэрбитин, бетономешалканы отделение тракторыгар тиэйэн ыытан кэбистибит.
3-4 Чаас диэки үлэбитин бүтэрэн олордохпутуна Уазик иһэрэ көһүннэ, өр-өтөр буолбата бу тигинээн кэллилэр. Дьоммут тахсан чэй иһистилэр, ону –маны кэпсэттилэр уонна тутууну көрө бардылар. Ол кэмҥэ биһиги кырыыһабыт үрдүгэр ойон таҕыстыбыт.
Биһиги түмүк шифердарбытын дьоммут тиийэн кэлбиттэригэр, ол делегация ортотугар саайан кэбистибит. Совхозпут дириэктэрэ улаханнык астыммытын, күүстээх үлэ барбытын бэлиэтээтэ уонна барыбытыгар биирдии футболка уонна шортик туттартаан үөрүүбүтүн чиҥэтэн биэрдэ. Сорох киһи шортик диэн таҥаһы онно ааҥ маҥнай көрбүтэ.
Биһигини барыбытын хамнаспыт, төһөнү өлөрдүбүт диэн боппуруос интириэһиргэтэр. Хамандыырбыт, совхозпут дириэктэрэ кытаанах тимир тириилээх дон буоллулар. Хамнас ыларгытыгар билиэххит диэн буолла. Бириэмэ кылгаһынан салгыы айанната турдулар.
Биһиги хомунан дьоммутун батыстыбыт.

Сиинэҕэ киирэн сууннубут, тараанныбыт. Биэрэккэ турар оҥочоҕо кыһаллыбакка, икки сатаан харбаабат уолга таҥастарбытын хаалларан баран көҥүллэммэт да буоллар, Сиинэни харбаан туораатыбыт. Хайдах эрэ үөрүү-көтүү долгуна кууһа тутар. Уолаттар устан кэлбиттэригэр, улэҕэ кэппит таҥастарбытын биир куулга симэн кэбистибит уонна били бэлэх ылбыт шортиктарбытын, футболкаларбытын кэтэн кэбистибит.
Арай бэйэбит санаабытыгар букатын атын дьон буола түстүбүт. Бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө күлсүү бөҕө буола түстэ. Ыраас эткэ-хааҥна саҥа таҥаһы кэтэр үчүгэйэ сүрдээх, ол гынан баран атахпыт таҥаһа арааһынай сүрүннээн кыһыл атахтарбыт, ким саастаах өйдүүрэ буолуо кыһыл өҥнөөх кедалары кэтэ сылдьабыт, сорохпут киэнэ кирзовай саппыкы, ол быыһыгар сорохпут бачыынкалаах.
Билигин санаатахха, туораттан көрдөххө наһаа үчүгэйэ суох көстүү буолуо да, ону ол диэбэккэ олохтоох сирбитигэр дэриэбинэ ортотунан оскуола дьиэтин диэки хаамса турдубут.
Биһиги саамай ыраах объекка үлэлиибит, тиийбиппитигэр бары кэлбиттэр. Бары сууна-тараана киэһээҥни биэчэргэ бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Биһиги дьоммут ортотугар олох куба көтөрүн курдук кылбайа сылдьабыт. Биһиги тула мустуу, көрүү-истии буолла. Ордук бары шортигы сөбулээтилэр. Хамандыырбыт кэлэ илик. Объектары көрө сылдьаллар үһү диэн буолла. Остолобуойга киирэн аһаатыбыт. Бырааһынньык аһа диэннэр мииннээхпит, торуойдаахпыт уонна компоттаахпыт. Урукку өттүгэр итинник толору ас буолбат, биирдиилээн арааран эбэтэр миин эбэтэр торуой буолар этэ. Инньэ гынан тото-хана аһаатыбыт.
Утуйар хоско киирэн дойдубутугар -куоракка барардыы хомуммутунан бардыбыт, отделениеттан хонукка ылбыт таҥастарбытын ыскылаат сэбиэдиссэйигэр туттардыбыт. Бэйэбит малларбытын турдубут да барар гына хомунан кэбистибит. Бүтэһик күн буолан лааҕыр үрдүнэн сүпсүлгэн бөҕө, бары даҕаны өрүкүнүйүү, үөрүү-көтүү, ким эрэ сууна сылдьар, сорохторбут таҥастарын өтүүктэнэллэр онтон атыттар хомуналлар.
Биригээдэттэн үстүү байыас киэһээҥни бырааһынньык остуолун тэрийиигэ сылдьаллар. Отделение биир убаһаны биэрбитин астааннар ас бөҕө тахсыбыт . Ону остолобуойга буһара сылдьаллар. Быйылгы сайыҥна өтөр сыттаабатах астарбыт сыттара кэлэн, аһыырга баҕабытын өрө көтөҕөллөр. Комиссарбыт сэбиэттэн дьаһал кумааҕы ылан кытаанах кыраадыстаах утаҕы ыла барбыт.
Ол кэмҥэ хамандыырбыт кэлэн миигин кытта үс уолу ыҥыран ылан биригэдиирдэр мунньахтыыр хосторугар киирдибит. Хамандыырбыт уоһа олох ыпсыбат. Үөрбүтэ оччо эбит. Остуол аттыгар тула олорор уолаттарга, урут «валетка» диэн кыра чымыдаан баара ону аҕалан остуол ортотугар уурда уонна аспытыгар, бары харахпытын тиэрэ көрөн кэбистибит.
Били киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук тобус толору харчы. Син ботуччу хамнастанарбытын истибиппит буолан баран, итиччэ элбэх харчы буолуо диэн санаабатахпыт. Хамандыырбыт сайыны быһа этэрээт харчытын тута сылдьыбыт урукку өттүгэр бухгалтердыы сылдьыбыт кыыска ол харчытын аахсан туттарда. Биһиги мэктиэлээччилэр ону таһыттан көрөн олордубут Алта уонтан тахса тыһыынча солкуобай, хас биирдиибитигэр биир тыһыынча үстүү мөһөөк солкуобай харчы тиксэр буолла. Ити кэмҥэ студент ыйдааҕы стипендията 48 солкуобай эбит буоллаҕына, ити кэмнээҕи көлүөнэ өйдүөҕэ, хайдахтаах курдук киһи санаатыгар баппат үбүн-харчытын. Бары саҥата суох ньим баран хааллыбыт. Уу-чуумпу буолла. Бары харчыга хам баттаттыбыт.
Ол кэмҥэ хамандыырбыт саҥата:
–Дьэ, мин эһигини манныкка мустум Бары спорсменнаргыт, бэйэҕитин кыанар уолаттаргыт уонна биир группаҕа үөрэнэрбит быһыытынан үчүгэйдик барыгытын билэбин. Билигин бу валеткалаах харчыны остолобуойга киллэрэн дьиэ умуһаҕар угабыт уонна ол үрдүнэн бырааһынньыктыыр остуолу тардабыт. Бүгүн арыгы испэккит харчыны харабыллыаххыт, кытаанах утаҕы өлүүгүтүн харчыны кытта бииргэ ууруохпут, ону харчы үллэһиллибитин кэннэ иһээрин, –диэтэ.
Сорудахпытын этиллибитин курдук оҥорон кэбистибит Умуһах аанын ампаар күлүүһүнэн хатаан баран кассир кыыска туттаран кэбистибит. Бэйэбит икки ардыгар сүбэлэһэн баран, иккилии буолан иккилии чаас гына графиктаан дьуһуурунайдыыр буоллубут.
Ол кэнниттэн барыларын биир саамай улахан утуйар хоспутугар мустубут, бары хамнастарын интириэһиргииллэр. Хамандыырбыт тыл эппитин кэннэ бары үөрүүбүтүттэн үстэ ураа хаһыытаан үөрүүбүтүн чиҥэттибит. Бары « Злобин методын» хайҕааһын бөҕө, дуогабарга суруллубутунан быһа кэпсэтии эбит, бу “объегы до ключа” тутан туттардым, бачча үп-харчы диэн буолар эбит.
Бары тутуспутунан кулуупка таҕыстыбыт. Дьон бөҕөтө мунньустубут. Олор ортолоругар биһиги биригээдэ кылбаа маҥан куба буолан уста сырыттыбыт. Совхоз дириэктэрэ, олохтоохтор махтаныы бөҕө, хардары таары тыл этии буолла, олохтоохтору кытта холбоһуктаах кэнсиэр туруорулунна. Ол кэнниттэн эдэр ыччат күүппүт үҥкүүтэ битиитэ ньиргийэ түстэ.
Хамаанда кытаанах этэрээт дьоно түүн икки чаас саҕана остолобуойбутугар аһыы бардыбыт. Манна бэйэбит эрэ остуол тула миэстэлэрбитигэр олорон аһаан бардыбыт. Үөрү улахан төһө да арыгыбыт аҕыйаҕын иһин бары даҕаны холуочуйбут дьон курдук буоллубут. Аһыы олорон хамнас аахсыыта буолла. Уруккута остолобуой ыскылаата буолан турбут кыра хоско биһиги харабыл уолаттар кассир кыыспыт аттыгар манабыл буола сылдьабыт.
Этэрээппит байыастара уочаратынан биирдиилээн киирэн хамнастарын ылан тахсаллар.
Арай биир табаарыспыт хамнаһын аахсан баран ыстаана сиэбэ суох буолан миигиттэн кэлэн: - Бу харчыбын ханна гынабын? Диэн ыйытар.
Ону мин хап –сабар: - Ырбаахын иһигэр уктан кэбис, –диэбиппэр. Уолум кырдьык даҕаны диэбиттии уолугунан ырбаахытын иһигэр уктан кэбистэ.
Туораттан көрдөххө, киһи психологията дьиибэ баҕайы эбит. Оҕолорбут киирэллэригэр үөрэ-көтө киирэн бараннар, хамнастарын ылаат олох саҥата суох тахсан бараллар. Улахан харчыга киһи өйө санаата баттатар эбит. Хамнас аахсыыта бүтэн, эбээһинэспитин толорон, барыта этэҥнэ бүтэн биһиги дьоммутугар тахсан уопсай үөрүүгэ кыттыстыбыт.
Бырааһынньык остуола түмүктэниигэ баран эрэр эбит. Биһиги өлүүбүтүн уопсай остуолга туруоран кэбистибит. Олох кэмигэр буолла үөрүү-көтүү өссө күүркэйэн барда.
Арай ол сырыттахпына били ырбаахытын иһигэр харчытын уктубут уолум хараҕын тиэрэ көрбүтүнэн бу сүүрэн кэллэ, өрүкүнүйбүт аҕай, долгуйарыттан киһим тардыалатан киирэн барда.
-Доҕоруом, олох сатамматым харчыбын уборнайга түһэрэн кэбистим, - диир. Хомойбутуттан хараҕын уута тамммалаан киирэн барда.
Мин даҕаны соһуйдум. Остолобуойбут таһыгар икки өртуттэн түөртүү очколаах оскуола уборнайа баарыгар уолум тиийэн харчытын ырбаахытын иһигэр уктан кэбиспитин олох умнан кэбиспит, чохчойон олороору гыммыта харчыта аллараа түһэн хаалбыт.
Оччону истээт иккиэн уборнайга ойон тиийдибит, уолум таҥаһын уһулбутунан барда, олох туалекка түһэр санаалаах.
-Кэбис хайдах буоллун! Мин көрүүм эрэ, –диибин. Баары баарынан кэпсиирбитигэр тиийэбит. Соччото суох хартыына буолуо да, тубэспит түгэммитигэр кыһаттарыы буолла. Сарсыарда борук-сорук буолан туох да көстубэт. Уолбун: - Хантан эрэ сырдатар тэриллэ булан аҕал, - диэтим.
Уолум фонарик аҕалбытынан сырдатан көрбүтүм үс паачка харчы киһи хоччохойо-хойуубут үрдүгэр сыталлар эбит. Балаһыанньа кытаанаҕын иһин уолбар фонаригын туттардым.
-Олох хамсаама, бу курдук тыктаран баран тур, - диибин.
Уборнайбыт дьаамата дириҥэ бэрт буолан, киһи туох да тэрилэ суох сытаан ылыа суох диэммин уот оттунар сиртэн, хаптаһыны хайыта охсон икки маһы ыллым, илиибэр икки салапааны үтүлүк курдук кэттим.
Ол кэнниттэн мин мастарбынан чэпчэки баҕайытык биир тыһыынчалаах паачкалаах харчыны икки өттүттэн кыбытан ороон уборнай таһыгар таһааран хонууга уурдум. Үс мөһөөктөөх уонна биир мөһөөктөөх паачкалар хааллылар. Уолум үөрбүт курдук, туттара –хаптара түргээтээтэ. Хайдах гыныахпытый иккистээн уборнайга киирдибит. Көрбүппүт икки паачкабыт бэйэ бэйэлэригэр чугас баҕайы сыталлар эбит.
Толкуйдаан баран урутаан үс мөһөөктөөх паачканы ылыахха диэммин мастарбынан кыбыттардым. Ороон таһаардым. Маҥнайгы паачкабыт курдук таһааран эмиэ хонууга бырахтым. Ол сылдьан хойуубутун булкуйан убаҕаһын таһаардыбыт, биир мөһөөктөөх паачкабыт көрдөрбүтүнэн тимирэн хаалла. Уолум саҥата онтукайын аһыйан куолаһа титирэстээн ылла. Туох да диэбит иһин бэйэтин көлөһүнүнэн өлөрбүт харчыта итинник көрөн турдаҕына тимирэн хаалара, хомолтото сүрэ бэрт буолуо тустаах киһиэхэ.
Арай туораттан дьон көрбүтэ буоллар икки сырдык таҥастаах, биирбит маҥан футболкалаах, шортиктаах, атына маҥан дьүһүннээх бүрүүкэлээх, ырбаахылаах икки доҕордуулар уборнайы хаһа сылдьаллара олуонатык көстөрө буолуо, ол кэмҥэ ону эрэ санаабакка, хайдах эрэ харчыбытын орообут киһи диэн өйдөбүлгэ сырыттахпыт. Олох бэйэтэ кыһарыйан араас хамсаныылары оҥотторор .
Арай санаабар барыта уборнай сыта буолан хааллым. Ол иһин баанньыкка киирэммин бэйэбин дуустанным, шортикпын, футболкабын сууйан кэбистим уонна үөрүүлээх-көтүүлээх түгэннэргэ кэтэр строй этээрээтим форматын кэтэн кэбистим. Арай таһырдьа тахсыбытым халлаан сырдаабыт. Оскуола территориятыгар олоробут. Интернат ойоҕоһунан ааһар үс бүтэй күрүө аттыгар турар уолаттар үөрүүлэрэ-күлсүүлэрэ сүрдээх.
Кинилэргэ чугаһаан кэлэн көрбүтүм, арай били харчытын уборнайга түһэрбит уолум хантан эрэ “бааннай” (таҥас сууйар таас) аҕалбыт, онтукатыгар тобус толору уу кутан баран харчытын онно сууйан баран, ол үс бүтэй күрүө мастарга үстүүлээх, уоннуулаах солкуобайдары куурда, ыйаталаан кэбиспит. Онтукалара хата тыала суох күн буолан оннуларыттан төрүт да хамсаабакка куура аҕай тураллар эбит. Уолум онтукаларын тула туруусуктаах эрэ сүүрэ сылдьан одеколонунан үрдэрэ сылдьар . (Урут пультевизатордаах одеколон баар этэ, эрэһиинэ грушатын баттыалаатахха, бэйэтэ одеколонун ыһар. ) Уолум тиритии –хорутуу, үлэ-хамнас бөҕө.
Оччону көрөн баран уолаттар мүччү тутуохтара дуо, киһибин дьээбэлээн сордуу аҕай, хас хамсаныытын барытын аахтара сылдьаллар эбит. Сотору соҕус буолан баран уолбут үлэтин хамнаһын бутэрдэ.
Харчылара сарсыардааны кун уотугар тургэн баҕайытык куураллар эбит. Харчытын хомуйан, кыргыттар баттахтарын туттарар эрэһиинэлэринэн туттаран кэбистэ. Ону уолаттар ырыталлар, билигин тиийэн маҕаһыынтан ону-маны атыыластаххына атыыһыт кыргыттар туох ааттаах үчүгэй сыттаах харчытай дии-дии ылыахтара этэ, бу билигин аҕай туалет иһиттэн хостоммут харчы диэн түүллэригэр да баттатыахтара суоҕа-диэн тыл кыбыта-кыбыта күлсэллэр. Кырдьыга да оннук.
Арай туора быраҕыллыбыт уолум таҥастарын көрдөхпүнэ, онон манан хоччохой сыстыбыт сирдэрдээх. Туоһуласпытым уолум миэхэ киириэн иннинэ бэйэтэ хостуу сатаабыта, кыаллыбатах эбит. Аны биир мөһөөкпүтүн аһыйабыт, хайдах эрэ киһи хостоон ылыа дуу суох дуу диэн кэпсэтии барда.
Билигин улэбэр Прохор диэн нуучча суоппардаахпын., Ол киһим харчы суолтатын наар пиибэнэн, водканан быһаарар. Ол киһи өйдөбүлүнэн сыана биэрэр буоллахха, ити биир мөһөөххө ол кэмҥэ (сүүс солкуобай)отут водканы атыылаһыахха сөп этэ. Ол саҕана водкабыт сыаната 3,14 солкуобай этэ. Атыннык эттэххэ билиҥнинэн 40-50 тыһыынча солкуобай буолан тахсар.
Кэпсэтии түмүгэр кулуупка тиийэн военрук уолу көрсөн байыаннай кафедраҕа үөрэммит дьон быһыытынан оскуолаҕа аллараа сүһүөх байыаннай үөрэҕи үөрэтэр учууталы булан ОЗК уларсыахха, оччоҕо уборнай дьааматыгар киирэн хостоон көрүөххэ диэн сөннөстүбүт.
Сарсыарда 6 чаас буолан эрэр да, кулууппутугар үҥкүү-битии бөҕө, дьоно аҕыйаабыта биллибэт. Үчүгэйэ диэн олохтоохтор кырдьаҕастыын-эдэрдиин бары бииргэ сылдьаллар, нуучча төрүттээх буолан хороводтарын, частушкаларын илдьэ сылдьаллар эбит. Биир бааһынай уола байаанынан оонньуу –оонньуу уулуссаҕа тахсыбытыгар, олохтоохтор киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук уулуссаҕа хаамса сылдьан норуот ырыаларын ыллаатылар.
Биһиги кыһалҕабыт атын, дьон ортотуттан военрук уолу булан ылан «УЗК» (универсальный защитный комплект - химическай, бактерологическай радиационнай сэрии сэптэриттэн харыстыыр алларааттан, төбөҕөр дылы эрэһиинэ таҥас) уларыс диэтибит. Уолбут биһиги балаһыанньабытыгар киирэн, оскуолаттан тиийэн били тэрилбитин илдьэ кэлэн, уолбар кэтэрдэн кэбистим.
Биһиги дьаабыланарбытын военрук уолбут көрө-көрө күл да күл буолар. Уборнай кэлин хаппаҕын туура тардан баран хоччоҕойбут диринин кэмнээтибит. Киһини тобугунан эрэ эбит. Харчыбыт ханан тимирбитин билэбит. Уолум солкуобайдаах тимир лаппаакыны туппутунан уборнай дьааматын биир муннугар олох сэрэнэн аргаайдык үктэнэн оннун булла.
-Ити муннуктан хамсаабакка эрэ, тимир лаппаакынан булкуй, -диэтим.
Уолум тимир лаппаакытын үһүс хостооһунугар мөһөөкпүтүн ороон таһаарда. Сыалбытын ситэн үөрүү-көтүү буолла. Уолбут тахсыбытыгар, биэдэрэлээх уунан ыһан сүрүн өттүн сууйан кэбистибит.
-Мантан антах бэйэн проблемаҕын бэйэн быһаарын, - диэн уолбар этэн баран, этэрээтим уолаттарыгар тиийэн кыттыстым.
Дьонум: - Хайа харчыгытын хостоотугут дуо? -Диэн ыйыта тоһуйдулар. Тугу хамсаммыппытын кэпсээтим. Ити түгэн бэйэбит икки ардыгар хаалбыта. Уонча эрэ уол билэбит. Атыттар олох кэлин билбиттэрэ. Тустаах киһиэхэ ыарахан түгэн быһыылааҕа, сайыны быһа үлэлээн баран дьонугар кураанах тиийэрэ сүрүкэтэ бэрт дии.
Сарсыарда 7 чааска биэрэккэ киирэн «Зарянан» барыахтаахпыт. Бары түмүллэн онно киирии буолла. Манна хамандыырбыт барыбытын төбөбүтүнэн аахта, бары баарбыт.
Олохтоохтор биэрэккэ дылы атаардылар. Бары куустуһан-сыллаһан арахсыы буолла. Байаан доҕуһуолаах, ырыа аргыстаах Сиинэни кытта арахсыы буолла. Олохтоохтор кэлин өссө даҕаны кэлээрин диэн ыҥыра хааллылар. Үтүө да дьоннор билиҥнээннэ дылы Сиинэҕэ үлэлээн ааспыт кэмнэрбин үтүө сылаас өйдөбүлүнэн илдьэ сылдьабын.
Бириэмэ аастаҕына киһиэхэ төбөтүгэр уопсай өйдөбүл хаалар, сорох өттүн олох умнан кэбиһэр. Онтон ол уборнайтан табаарыһым хамнаһын бииргэ хостоспутум төбөбөр олоҕум биир ураты түгэнин быһыытынан ыраас өйдөбүл буола сылдьар.

Романов А.П.

Кэлин командировкаҕа ити эҥэр сылдьан Сиинэҕэ овощехранилище аттынан ааһан иһэн тохтоон, сүрдээҕин сынайан туран хайдах туппуппутун кэрийэ сылдьан көрбутум уонна билигин даҕаны дьоҥно туһалыы турарыттан улаханнык үөрбүтүм. Олоҕу олорбут аҕа саастаах киһи хараҕынан көрдөхпүнэ ол кэмнээҕи эдэр оҕо-ыччат тутуута диэтэххэ муннугун охсуута, түннүгүн, ааннарын ыпсарыыта, кырыыһа атаҕын истиэнэҕэ тилиннэриитэ олох хаачыстыбалаахтык оҥоһуллубуттар, Отут сыл аҥнараа өттүгэр тутуу диэтэххэ бэйэтэ-бэйэтинэн турара.