Тыкаарылаах уонна Көтөх халыҥ сиһиттэн соҕотох суор суксулдьуйан тахсан Тыкаарылаах үрдүгэр турар хаппыт муҥураах төбөтүгэр сохсос кына олоро түстэ. Уонна киниттэн атын манна тыынар тыыннаах баара биллибэтэ. Түптэлэс тымныы үгэннээн хаарга умсан утуйа сытар куруппааскыга арай кырынаас обургу үөмэн сыбдыйан кэлэн хаарга умсан хаалла. Маны көрөн хара суор иһигэр “бэрт бэрт оо тутара буоллар былдьаан сиэ этим, дьэ хайаһар сатана кырата да бэрт”- кырынаас кыылы мыына санаата суор. Дьэ баччаларга ас көстөрө ыархан. Саатар куобан суох дии санаат култ-халт кынан куолайын тыаһатта. Бу били Түбэ Кырдьаҕаһын сырсар Доҕор суор билигин да баар эбит. Кини обургу тугу аһаан сиэн баччаҕа кэлбитэй . Ол олордоҕуна били кырынаас умсубут сириттэн чугас соҕус хаар бурҕас кынна даа куруппааскы эрэйдээх моонньугар кырынааһы ытыттарбытынан көтөн тирилээн иһэн үрэх ортотугар тиийэн түстүлэр. Доҕор обургу маны көрөөт үөрэн “хоох хоох ,хоор”-диэн олорор муҥураатыгар өрутэ өгдөҥөлөөн дапсыҥнаан ылла. Көтөн күпсүйэн тахсан моонньун тосту кэрбэтэн өлбүт куруппааскы таһыгар түһэн кырынаас мунҥааҕы сыыһа халты сытыы тумсунан тоҥсуйан кыйдаан кээстэ. Астыммыт киһилии иһин түгэҕэр үөрүү ырыатын ыллаан “халк хулх”- саҥара саҥара сибилигин өлбүт куруппааскы сылаас хаанын уолугун үүтүн дьөлөн үссэнэ олордо.
Үрүйэ халдьаайытын быарыгар эргэ арҕахха быйыл ийэ буолаары сытар тыһы эһэ ыархан ньиксик сыттаах хараҥа арҕаҕар хараҕын ааспакка ытыһын саланаат нөҥүө өртүгэр эргиллэн салгыы утуйан хаалла. Арай ыраах ханна эрэ хара суор кыланар саҥата кулгаахҕар иһиллэн ааста. Сотору саҥа тыын эбиллээри арҕах иһинээҕи муоҕун тарынан сылаас кына бугунна.
Доҕор суор хара хара аһаан куруппааскы эрэйдээх түүтүн эрэ хааллараат топпут уоҕар өрө көтөн тахсан “холууп,холууп”- диэн иккитэ үстэ хаһыытаан Ыстааннаах диэкки хонук сиригэр күпсүйэ турда.
Силээкээн үрэҕэ киэһээҥҥи имик самыкка куустаран тоһуттар тымныыга киэргэйэн киэһээҥҥи ый сырдыгар туналыс кына түстэ. Арай түүҥҥү тибии тыалыгар куруппааскы түүтэ ыраахха дылы тэлибирии көттө.

    Эбэ үрэҕэ. Силээкээн халыҥ сиһиттэн хомуйар ыраас уутун сыккыс кынан сүүрдэн саас аайы Саалкат эбэтигэр күҥкүс буолан кур лаҥха аннынан харылыы сүүрэн киирэн Эбэ уутугар үөрбүттүү кутуллар, күөл уутугар буккуһан дьиримнии түһээт өлбөөрөн били ыраас дьүһүнүн сүтэрэн дириҥ далай Эбэ буолан хаалар. Бу үрэх Силээкээҥҥэ түһэр үрүйэтигэр тайахха иитиллибит торуос туһахха иҥнибит иккилээх тыһы тайах бу тимир быаттан босхолоно сатаан сэниэтэ эстэн сытар. Тимир туһах тайах синньигэс моонньун ыга тутан нэһиилэ тыынан хардыргыыр. Салгыны эҕирийэ сатаан айаҕын атан сытаахтыыр. Оо тайах муҥнаахха олоҕун бүтэһик чааһа кэлэн икки күлтэйбит хараҕыттан ыппыраас дьэҥкир таммах хаарга түһээт тоҥон туттайан хаалар. Эрэйдээх бу түүнү тыыннаах туораан үрүҥ күнүн аны биирдэ көруө дуо.
Доҕор обургу уруккута буолбатах билигин, оо урут эдэригэр доҕоро барахсанныын бу Сэттэ Элгээн үрдүк халдьаайытын аҕыйахта дайбаан туорууллар этэ. Кулун тутар бүтэһигин эргин доҕоро барахсанныын таптал оонньуутун оонньоон сааскы ыраас салгыҥҥа халаахтаһан, имэҥ күүһүн билэллэрэ. Үс көмүс сымыыттарын солбуһа баттааннар От ыйын өҥүрүк куйааһыгар оҕолорун батыһыннаран Силээкээн киэн толоонугар көтүтэ үөрэтэллэрэ ээ. Кырдьаҕас суор хонон олорор ордуктаах тиитин ортоку лабаатыгар олорон урукку эдэр сааһын санаан соҕотох соруйан олордо. Түптэлэс тымныылаах хараҥа түүн ортото ааһан өр олорбутуттан көһүйбүт суор кынаттарын сараадытан атахтарын эр биир ууннартаан тыыллаҥнаан ылла. Тоҥ тумсугар мустубут тыынын кыратын олорор мутугар туора маары сотунна.
Бу айылаах түптэлэс тымныыга илин саҕах кыыһан кыһыҥҥы күн кытыастан аадьуо устан сири дойдуну соһутумардыы оргууй тииттэр төбөлөрүгэр олорон аан дойдуну бүтүннүү кууһан сылаас иэйииннэн кууһан кээстэ. Кэрии саҕатыгар кукаакылар “ыы ыы,ии ии”-дэһэн ас көрдөөн тииттэн тииккэ, мастан маска тэлээриһэн көттүлэр. Арай тымныыга кыһаллыбат кып кыра кыһыл түөстээх ымыы лаглаччы үүммүт бэс туорааҕын сиэмэтин ичигэстиир. Доҕор обургу дьуккаахтара тураннар олоруо дуо үрүҥ күнүн сардаҥатыгар уйдаран көтөн тахсаат көҥүл боотур буоларын биллэрэн ис иһиттэн эҥсэн “холууп холууп”- диэбитэ сиһи үрдүнэн эҥсиллэн дуораһыйа турда. Суор обургу суксулдьуйан хаан хабар харах уутун иһэр кунэ буолбутун өтө сэрэйэн Эбэ үрэҕин диэкки сур-сар дайбаата. Өндөл халлаан өрөгөйдөөх көтөрө Эбэ үрэҕин үрүйэтигэр тыына бобуллан өлөн эрэр иккилээх тайаҕы сыыһа түһүө дуо.

Көҥүл көтөр иҥсэ мэнэгэй ырыатын ыллаан ыраас халлааҥҥа кулахачыйа эргийэн,үөһээ кыырайан тахсаат кынатын кыптыыйдыы туттан суруллан түстэ да бүтэһик тыыныгар сытар тайах муҥнаах иннигэр сохсос кына түстэ. Харах уутун иһээри кулух халык диэн өрүтэ өгдөҥөлөөт өлөн эрэр тайах төбөтүн үөһэ сабдык кына олоро түстэ.

    Түүҥҥү күтүр хараҥа туохтан эрэ күрэнэрдии арҕаа саҕах хоонньугар аадьуо сыҕарыйан тахсан эрэр күн уотугар баһыттаран саһан симэлийэн хаалла. Илин саҕах имэ кыыһан кэрэ көстүү тииттэр төбөлөрүттэн саҕаланна.
Сатаҕа кыстаан олорор ыаллар дьиэлэрин аана аһыллан сылаас салгын туман буолан өрө оргуйан таҕыста ону кытта тэҥҥэ аан төттөрү сабыллан лип кынна. Сарсыардааҥҥы тымныы дьыбарга тахсыбыт киһи халыҥ үтүлүгүн уоһунан илиитин быктаран аан кэннигэр истиэнэҕэ ыйанан турар туоһапканы ылан санныгар иилинээт күрдьүккэ анньыллан турар хаппыт тиитинэн бэйэ оҥоһуу туут хайыһарын ылан кэтэн кээстэ, итигэннэ дьиэ таһыгар бачыгыраан турар киһи уҥуохтарын таһынан хайыһар урукку суолунан Саалкат диэкки аадьуо хаама турда. Кинини арыаллаан тахсан эрэр кыһыҥҥы күн саһарҕата аадьуо батыһан истэ. Киһи улам чэпчээн, хаамара сыыдамсыйан тымныыга тыынын кырыатыгар тэтэрбит маҕан сырайа көстөр,дьып дьап курдук таҥныбыт алтуончалаах аҕам саастаах хайалара эбитэ буолла диэн таайа сатыыр ээ киһи. Бээ бээ бу кини Саалкаттан тахсар Эбэ үрэҕин үрүйэлэригэр тайахха икки үс туһаҕы иитээччи ээ . Иннигэр баран иһэр хара улахан ыта тохтуу түһээт суолтан туора ойуулаан аҕыйахта көстөөт сүтэн хаалла. Хайыһардаах киһи аадьуо хайыһарын сыыйа тэбэн иһэн тохтоон ытын күүттэ. Өтөр буолаат ыта ааттаах улахан куобаҕы туора ытыран кэлэн иччитин иннигэр бырахта. Хайыһардаах киһи үөрбүт сырайа мэлэс кынан бэргэһэтин өрө анньынаат төҥкөйөн куобаҕы ылан ыараҥнатаат суол кытыытыгар турар үөт мутугар төбөтүттэн ыйаан кээстэ. Кэлэн иһэн ылан ааһыа буоллаҕа. Бүгүҥҥү бастакы булдуттан үөрэн Байанай кырдьаҕаска махтанан тоҥхох кынаат табааҕын уматтан оборбут хойуу буруотун үрэн тунаардан кээстэ. Уонна Арбаҥдаҕа киирэн эбэни ортотунан Саалкат аартыгын көрбүтүнэн түһүнэн кээстэ.
Бу иччитин иннигэр иһэр улахан хара ыт ааттаах куобахчыт ыт. Идэтэ ол эрэ,дьэ хайдахтаах да дириҥ хаарга итинник сытырҕалаан баран суолтан туора ойдо да эбэһээт куобахтаах төннөр. Хайдах ити кини тоҥуу хаарга куобаҕы тутарын иччитэ сөҕөр эрэ.
Бу хайыһардаах киһи аата Бииттэр диэн эбит,ааттаах көнө үтүө майгылаах, амарах сайаҕас киһи этэ буоллаҕа. Ити кини туһаҕар иҥнибит иккилээх тайаҕы Доҕор суор урут булан билигин да тыыннаах тайах хараҕын онон сиэри тайах төбөтүгэр сохсос кынаат үөрүүтүттэн “хоруук”-диэн хатаннык кыламмытыгар тайах муҥнаах соһуйан төбөтүн илгистэн көмүскэмитэ буолан суору көтүттэ. Итигэннэ хараҕа симиллэн баай хара тыа хаһаайынын Байанай кырдьаҕас олорор олгуйугар баар буолан хаалла. Уонна “тоҕо миигин маннык дьылҕалаатын”- диэбитигэр Байанай кырдьаҕас сылаас үүс тириитэ үтүлүгүнэн тайах хоҥоруутун имэрийээт “чэ,Бар эн ыйааҕын итинник”- диэт тайах эрэйдээҕи төттөрү утаарда. Тыыннаах буолуу утаҕа быстан хараҕа симиллэн тайах ыраах да ыраах туох да тирэнэрэ суох сир устун бара турда. Һуу тайах эрэйдээх олох олорон бүттэҕэ ити арай Доҕор суор үөрэн тайаҕы тула дапсыҥнаан аһыыр үөрүүтүн айхаллыы сырытта.
Убай Биитэр Саалкакка киирэн сатыы хааман итииргээн тохтоон бэргэһэтин сэгэтэн өрө анньынаат уолугун сиэбиттэн табааҕын ылан тураа эрэн тарта. Таһыгар олорор ытыгар киһилии саҥаран төбөтүн имэрийээт “чэ Моойто бүгүн Туустарга туораабыппыт быһа туһахтарбытыгар ааһыахпыт, оҕонньордооххо төннөн иһэн сылдьыахпыт”- диэбитин ыта өйдөөбүттүү өрдөөҕү тоҥ хайыһар суолун устун аадьуо айанныы турда. Убай санаатыгар Байанай кырдьаҕас баҕар бүгүн баттаабыта буолаарай диэт тоҕо эрэ санаата көнньүөрэн “эһэкээн”- диэт ытын кэнниттэн туохтан эрэ үөрбүттүү сыыдамнык тэбэн истэ.

Доҕор обургу тайах муҥнаах аҥар хараҕын сытыы тумсунан дьөлө охсон баран тумсугар омурдан өрө хантайан сылаас харах уутун астыммыттыы иһэн таҥалайын таҥсынна. Уу бу тымныыга маннык дьолго өтөрүнэн тиксибэтэҕэ ыраатта. Уҥа хаҥас олоотоот тайах иккис хараҕын уутун иһэн баран дьэ налыччы харах дьүккэтин оҥо хаһан сиэн аһаан таҥсырынан, сабдык ибдик хамсанан өгдөкөччүйэ сырытта.
Бу кэмҥэ мантан чугас соҕус Көтөхтөн тахсар үрүйэ халдьаайытын симилэҕэр улахан өкөгөр тиит анныгар саҥа арҕахха өссө биир тыынар тыыннаах эбиллэн эдэр эһэ бастакы оҕотун төрөөн сытар. Хараҕа

суох,түүтэ суох ньылба оҕотун дэлби салаан баран ийэ эһэ оҕотун аргыый хоонньугар сыҕарытан эмийин чопчутун буоларда. Саҥа киһи айылгыта таайан сылаас хойуу үүттү амсайаат эмэн киирэн барда. Ийэ эһэ таптал иэйии күүһүгэр угуттанан сылаас арҕаҕар оҕотунаан утуйан буккураһан хааллылар.Арай дөрүн дөрүн Доҕор хаһыыта “тур тур ас баар”- диэбитии эһэ түүлүгэр киирэн ааһар. Туох барыта туохтан эрэ ситимнээҕин курдук сирдээҕи олох ситимэ салҕанан бара турда.
Убай Бииттэр иннигэр испит Моойто биир хаппыт тиит анныгар кэлэн иччитин күүтэн олорон иччитэ кэлбитигэр “моҥ”- диэн хаппыт тиит төбөтүн ыйардыы көрдө. Убай ону “ээ чэ,тугу көрөҕүн”- диэт Моойто кэтэҕин истээх үтүлүктээх илиитинэн имэрийэн туран көрбүтэ тиит чыпчаалыгар баай хара тыа маанылаан кыыла киис олорор эбит. Убай үөрэн сэксэйэн бэргэһэтин өрө анньынан баран туоһапкатын ылан “Байанай барахсан махтал”- диэт туоһапка тыаһа час кынна да киис эрэйдээх үөһэттэн мутуктан тутукка охсулла охсулла сыа хаарга батары түһэн хаалла. Ааттаах бороҥ кииһи хаар анныттан ороон таһааран сахсыйа түһээт үрүсээгин түһэрэн уктан кээстэ. Астыммыттыы табааҕын уматтан охто сытар хаппыт маска олорон иһигэр “Эһэкээн дьэ маанылаатыҥ ээ бүгүн”- аны Моойто туппут үс куобаҕа баар аара суолга ыйаан испитэ.
Үрэх саамай синньиир сиригэр кэлэн мантан чугас үрүйэ тахсар онно туһахтаах этэ. Ол баран иһэн иннигэр туһаҕын диэкки тайах барбыт суолун көрөн “арааһа Байанай биэрбит”- диэт хаамыытын түргэтэттэ. Иннигэр турар арыы бөлкөй талаҕы аһаатын кытта Доҕор суор соһуйан “хаар,хоох хоох”- диэбитинэн иһийэн турар чуумпуну биирдэ аймаан кээстэ. Ону кытары тэҥҥэ ол хохтоох саҥа дуораанын истэннэр чугас эргиннээҕи суордар бииртэн биир эбиллэн астан тииһинээри тиит аайы тула олорунан кэсбилэр. Оок хара суорум,улуу арыалдьытым былыр булаҥҥын харах уутун иһэн чуумпуран, киһи булдун бэйэҥ эрэ мэҥиэстээри саһан олорон соһуйдуҥ дуу. Мантан инньэ эн бэйэлээх биһикки доҕордоһорбут дуу диэн санаа ыраах сүрэҕэр охсуллаат тас эйгэҕэ тахсан тоҥ салгыҥҥа ырааппакка маска окко иҥэн сүтэн хаалла.
Баай хара тыам барахсан Убай Бииттэри улҕаа булдунан күндүлээтэҕин көрүҥ эрэ. Булчут киһи сиэринэн соторутааҕыта өлбүт тайах үөһэ олорон астыммыт киһилии дуоһуйа табахтаата. Булчут уотун буруота халыҥ сис ортотуттан чуумпу халлааҥҥа туруору тахсан халлааҥҥа харбаста, олдооҥҥо ыйаммыт кыра солуччахха көмүрүө хаар ууллан сыыгынаата. Тоҥ лэппиэскэ кулуһуҥҥа ириэрилиннэ. Чай оргуйуор дылы тайаҕын дьаһан кыһыҥҥы кылгас күҥҥэ чуут астаан этин суордар тыыппаттарын курдук сабан баран кэтэһэн олорор кыра бырааттарыгар тыҥатын кыралаан онно манна тамнаата. Улахан тиит төрдүгэр тайаҕын төбөтүн илдьэн быһыллыбыт моонньунан олордьу ууран кээстэ. Чайдыы охсоот кыра эт үрүсээгэр уктан төттөрү айаныгар турда. Киһи барахсан бултуйан санаата көнньүөрэн сылайарын умнан ытын кэнниттэн киэһээҥҥи дьыбарга тыына туман буолан кэннигэр хаалан истэ.
Доҕор суор дьэ аны саҥа икки атахтаах булдуттан тииһинэн тотуор диэри аһаан баран били төрөөн сытар эһэ арҕаҕын үрдүгэр турар өкөгөр тииккэ хонордуу оҥоһунна. Ооксии кини обургу урут икки эрдэхтэринэ доҕоро баччаларга куобаҕы тааҕы таах ситэн оройго биэрэрин санаан “хулт хулт “-саҥаран өлбүтэ ырааппыт доҕорун санаан ылла ээ. Онто оруобуна бу өкөгөр тииккэ иккиэн хонон олорон доҕоро түүн тоҥон хаалбыт этэ. Бу тиит төрдүгэр доҕорун хаалларан баран ыраах Кучакы сиринэн сылдьан баран бу эргилиннэ. Кырдьаҕас суор саҥа хаһаайын төрөөн сытар тиитигэр олорон кини обургу ону билбит курдук “холуп”- диэт төбөтүн кынатыгар уктан олус топпутуттан омуга кэлэн нухарыйан утуйан хаалла. Суор “холуп”- диэбитин аллара сытар оҕолоох эһэ төһөөн түүлүгэр истэн “ээ ити кэтэс кэтэс сотору уһуктан тахсыахпыт Доҕор “-диэт эһэ тиэрэ түһэн кыыпкыра оҕотун иккис эмийин чопчутугар көһөрөн баран бэйэтэ баппаҕайын салҕанан баран көп түүтүн быыһыгар эмиий эмэр оҕотун кууспутунан утуйан хаалла. Сир анныгар өссө икки сүрэх тэбэр, улуу тапталга куустаран сир ийэҕэ ситтэрбэт дьолу аны кинилэр сырсыахтара.
Үрүсээгэр мэнээк сүгэһэрдээх Убай Биитэр Саалкакка киирэн Туус Уйбаан үүтээниттэн оһох буруота тахсарын көрөн сылайбытын дьэ биллэ. Туран тыын ыла түһээт үтээн диэкки түһүнэн кээстэ. Моойто ону билэн дьиэ диэкки сүүрдэ. Тиийэн аргыый “моҥ,моҥ”- диэбитигэр Туус Уйбаан тахсан билэр ыта буолан “ээ һатана тоҕо кэллиҥ”- диэт төттөрү киирэн хаалла. Убай кэлэн үрүсээгин устан таҥаһын тэбэнэн баран дьиэ кыра аанын аһан иһирдьэ ааста. Туус Уйбаан соһуйан “ээ бу киһи эбит дуу “-диэт оһоххо турар чаанньыктан итии чай кута, кута кэпсэппитинэн барда. Убай бултуйан иһэрин истэн Туус Уйбаан “алакыы, Байанай барахсан”-диэт Баай Барыллаах Байанай кырдьаҕаска анаан оһоххо арыылаах лэппиэскэ,табаах бэристилэр. Үрүсээги киллэрэн эт быһан оҕонньотторго бэрсээт сынньана түһэн уонна итии чайы астына иһэн сылайбыта ааһан Убай Биитэр тахсан Саталыыр суол устун хайыһарын соһон истэ. Кыһыҥҥы күн киэһэрэн, тула барыта чуҥкуйан, хоту диэккиттэн хотун хараҥа халыйан тахсан Сири дойдуну биир кэм хараҥаннан бүрүйэн кээстэ. Арай туолбут ый аны мин ирээтим кэллэ диэбиттии илин саҕаттан иҥиэттэ иҥиэттэ тахсан кэллэ. Кэриигэ аһыы тахсыбыт куобах атах тыаһын истэн куттал баар дуу диэбиттии ороҕун устун сүүрэн тэйэ турда.

 Түүнү быһа олорбут Доҕор суор өр олорон көһүйбүт этин сиинин дьигиһийэн аһарына сатаата, сааһыран дуу хайаан дуу көһүйбүт этэ сиинэ уһуктубакка өссө эбии дьиппиэрэн өкөгөр тиититтэн суулла сыһан кынатынан сапсыммытыгар  үрдүгэр турар мутук хаара көхсүгэр кэлэн түстэ. Суор өссө да үөл дүөл турар халлаан сарсыардааҥҥы дьыбарыттан саллыбыттыы тоҥ тумсун хоҥноҕун анныгар уктан кээстэ. Урукку эдэр кэминээҕи сырыытын санаан иһэн утуйан хараҕа симиллэн хаалла."Тур эрэ айа, көмнөх хаарым ыйааһынын үөһэ эн эпсэн сылайдым"- диэбитии кырдьаҕас тиит сылайбыттыы иҥиэттэн кээстэ. Эмиэ куруук хатыланар хартыына курдук халыйан турбут хараҥаны үтэйэн үрүҥ күн сырдыга тугу барытын уһугуннаран мичээрдээбитинэн тахсан кэллэ. Тахсан эрэр күн үрдүнэн итир былыт  кыһыҥҥы тымныыга күн сардаҥатыттан кытыаста умайда. Доҕор бачча үчүгэйгэ кини эрэ олоруо дуо олорор мутугуттан ойон кээһээт кынаттарын тэнитэн көтөн күпсүйэн тахсан бэҕэһээҥҥи сирин диэкки барда. Туох эбит тайах муотарагыттан ордубута дуу диэн тайах өлүктээх сиргэ тиийэн элиэтээн эргийдэ , үөһэттэн көрүөлээн үссэнэр көрдөөтө. Кыһыҥҥы кыстыыр кыра көтөрдөр тайах муҥнаахтан таммалаабыт хааны,эти,сыаны тэпсиллибит чигдиттэн булан сиэн аһаан ырааппыттар эбит. Доҕор ол улайтан көҥөнөн "хрр хаар,хаар"- диэн били анныгар тайах төбөтө баар тиитигэр сохсос кынна. Ол бу диэкки олоотоон турулус ирилис көрүөлээн бара сиргэ хам  тоҥон хаалбыт төбө таһыгар кэлэн түһэн баран "хлл хлл"- диэн иһин түгэҕэр саҥарда. Арай тоҥ тайах төбөтүн икки хараҕа суох көмүскэтэ чөҥөрүйэн көһүннэ. Доҕор обургу  ойуоккалаан кэлэн тоҥ төбөнү иккитэ үстэ тоҥсуйан көрөн баран мантан туһа тахсыа суоҕун билэн "холуп холууп"- диэт өрө көтөн тахсан Саалкат диэкки тииттэри үрдүнэн көтө турда. Ээ һатана оҕонньотторго барда ээ. Тобох ибэх бырахтаҕа ээ оҕонньор, бэҕэһээ андаатардарын тууһун көрбүттэрэ.
  Саалкат Эбэтин ытык хаһаайына Уйбаан оҕонньор тыла кулгааҕа суох быраатыныын бу Эбэ дьогдьойор саалыгар  билиини миинньэ кыра үүттээн оҕото туттаннар олорбуттара ыраатта. Кырдьаҕас дьон сиэринэн күҥҥэ сытан олорон тахсаллар. Доҕор кэлэн дьиэ таһыгар турар баҕанаҕа олорон тулатын чинчилээн баран кулуу халык туттан кэлбитин биллэрэн аргыый "хооуур"-диэн тоҥхоҥнуу олордо. Эбээлээх үрэҕин диэккиттэн Харбалаах аартыгыттан Уйбаан оҕонньор быраатынаан хайыһарынан оҥоһуллубут салааскаҕа аҕыйах көтөх уокка оттор мас тиэнэн биирэ үтэн биирэ быанан соһон аҕылаан мэҥиэлээн кэлэн дьиэлэрин таһыгар тохтоотулар. Баҕанаҕа олорор Доҕорун көрөн баран Уйбаан "ээ һатана кэлбиккин дуу, тайах мыатарагын сиэн токкун быһыылаах"- диэбитин Доҕор обургу сэрэйбиттии "ххрр хур хуур"- диэн кырдьаҕастары уруйдуу көрүстэ. Доҕор доҕоро өлүөҕүттэн бу кырдьаҕастары булсубута ыраатта. Быйылгыттан ырааппат буолбуттар оҕонньор Эбэтигэр сайын илимниир . Онтун соботуттан кырдьаҕас суолга эмиэ өлүүлүүр. Онно үөрэнэн оҕонньоттор ханна эбит бардахтарына арыалдьыт көтөр буолан иннилэригэр кэннилэригэр түһэн дабдахаччыйар. Илим көрөн киирдэхтэринэ онно турар хаппыт тииккэ хам бааччы кэтэһэн олорооччу.
  Бүгүн дьэ халлаан тымныйбыт суор кыламаннара кырыаран маҥхайан көстөр. Уйбаан соһон кэлбит мастарыттан кыраны көтөҕөн дьиэтигэр киирээтин кытта оһох турбатыттан күөх буруо оргууй унаарыйан тахсан иһэн тыалга саба бэрдэрэн булуус ампаарын эркинигэр охсуллаат салгыҥҥа дьайҕаран симэлийэр хаалар. Быраата соһон кэлбит мастарын тиэргэҥҥэ таһа сылдьан "ыҥаах,ҥаах"- дии дии Доҕор суордуун тугу эрэ дьиктини кэпсэтэрдии далбаатыыр. Уйбаан оҕонньор дьэ иһиттэн ириэнэх андаатары кутуругуттан тутан тахсан Доҕор олорор баҕанатын төрдүн диэкки быраҕан баран көхсүн этиһэн "кххм"- диэт төттөрү киирэн <!-- ad_marker_4 -->хаалла. Бүгүҥҥү кылгас күн бүтэн киэһээҥҥи үөл дүөл буолан Эбэ кэтит иэнэ чуҥкуйан хаалла. Доҕор суор сабдык ибдик аһаат онтуттан үөрбүттүү махтанан үстэ хаста хаһыытаат көтөн кыырайан тахсан кыра үүттээн дьиэ үрдүнэн хололуу хамыйахтаан суруллан кынатын тыаһа сурдурҕаан бөлүүн хоммут сирин диэки баран  иһэн киэһээҥҥи борукка киирэн сүтэн хаалла. 
  Балаҕаннаахтан тахсар Тыкаарылаахха түһэр ыллык суол туораан сис ортотугар чөҥөрүйэн сытар Көтөх диэн төгүрүк күөлгэ бэдэр кыыл ыырданан сытар. Аҕыйах ийэ ууһа куобаҕы тутан сиэн бүтэрэн эрэр. Ол быыһыгар Көтөх андаатарын бултаһар. Били икки атах кэлэн барбыта үнүр. Өөр соҕус кэриигэ чээччэйбитин көрөн сэрэхэдийэн сылдьар. Оҕуруктаах өйдөөх икки атах обургу булгу тугу эрэ кыммыта буолуо диэн бүгүнү быһа дулҕалаах маар саҕатыгар түүрүллэн баран сытан таҕыста. Ол сытан ыраах илин диэкки хаста да суор үөрүүлээх кыланыытын истэн ол диэкки бараары кынан баран маннааҕы бүтэй бүөрдээх куобаҕы тутан сиириттэн тардыстан тохтоон бу сытар. Тоҕо икки атах кэлэн барбытын кыыл таайа сатыыр.
   Былырыын Улахан Тиһэҥдэҕэ ийэтинээн иккиэ этилэр  эмиэ маннык ийэ ууһа куобахха түбэһэн бэккэ да сырыттахтарына эмиэ итинник икки атах кэлэн барбыта. Онтон сарсыныгар ийэтэ эрэйдээх тимир киилэҕэ ытыттаран суорума суолламмыта. Хата кини кыл тыына суолун онон манан бугуйан тэскилээбитэ. Бэдэр сэрэммиттии бэҕэһээҥҥи суолун устун чөм чөм үктэнэн бөлүүн тото аһаан баран бүгэн сытар куобахха үөмэн истэ.
     Убай Биитэр сарсыарда үлэтин үмүрүтээт аһыы сии охсоот эрэллээх атын туут хайыһарын кэтэн хас да хонуктааха ииппит хапкаанын көрө иҥнибэтэх буоллаҕына эһиэм диэн баран иһэр. Бу туут хайыһары кини бэйэтэ оҥостор . Хомустаах сиһиттэн көнө саастаах хаппыт куруҥаҕы булан дьэ сэрэнэн ытаһаннан хайытар икки үс миэтэрэ уһуннааҕы. Чараас кына сытыы сүгэнэн суоран баран устуруустуур онтон төбөтүн кэдэтэригэр оһоххо сылыта сылыта арыынан умунуохтаан баран киһи эҥин сылдьыбат сиригэр төбөтүттэн иилэн кээһэр. Хас да күн оннук туран төбөтө кэдэйэн хаалар хайыһар буоллаҕа ол. Ааспыкка Кутурҕан маарыгар андаатар этин балбаах аҥарын сүгэн илдьэн бырахпыттар ааттаах улахан солоҥдо кэлбитигэр хапкаан ууран ааста. Аһы булан сэрэҕин сүтэрэн иҥнэр ини дии санаата. Солоҥдо иҥсэтин кыаммат моҕус кыыл дьэ хайаһар. Халлаан былытыран бүгүн ичигэс. Көтөх чугаһаан Убай Биитэр олоро түһэн сынньана,бу кэлин атахтарын сүһүөхтэрэ нуойдаан ыалдьар буолтар ээ,түүн уҥуохтара кыйан кыайан утуйбат буолан хаалла диэн санаа ыаһаҕа кынан  олорболуу түстэ. Иһигэр били кыыл хайыспыта буолла диэн ботугураат, санныттан туоһапкатын ылан сэрэххэ буулдьа угунна уонна туоһапкатын сомуогун түһэрэн баран,турбалыы түһээт Көтөх диэкки хаама турда.
  Бэдэр обургу үҥа атаҕынан урукку олугар үктээтин кытта туох эрэ тыаһа "чаас"- кыннатын кытта атаҕын кыайан үспүөйдээн өрө тардан ылбата. Үс тарбаҕыттан тимир килиэ уобуруччуга хаптаран бастааҥҥы уоҕар ыарыытын да билбэккэ мөҕүстэ. Онтон амырыын ыарыы сүрэҕэр тиийэ биллэн барда ээ.

  Бэдэр иҥсэтигэр сэрэҕин умнан икки хонуктаахха кини суолугар Убай уурбут хапкааныгар уҥа илин атаҕын үс тарбаҕыттан хаптаран түүнү быһа мөҕүстэ. Тимир ытарча ыбылы ылбытын ыһыктыбакка атаҕын тарбахтарыттан хаан оҕуолаан таҕыста. Хапҥааҥҥа бааллыбыт торуос төбөтүгэр бааллыбыт мас онно манна иҥиннэҕин аайы тарбахтарын ыарыыта сүрэҕэр тиийэ кэйиэлиир. Ол ыарыытын тулуйа сатаан сыта түһэн баран аны соһулла сылдьар маһыгар тииһинэн түстэ. Арай түүҥҥү туолбут ый дьэлтэйэн аны туох алдьархайа буоларын кэтэһэн аадьуо арҕаа устан истэ уонна өлөр өлүүттэн быыһаммыт куобах Силээкээҥҥэ аһыы тахсар ороҕун устун бу араллаантан куттанан суурэн бурҕайан хаалла. Оо абаккалаах иҥсэ мэнэгэй алыбар ылларан бу алдьархайга түбэстэҕиэн. Чээҥкээйи маһын ытырбытынан сыта түһээт бэдэр көхсүн тыаһа кырылыы түстэ да маһын тосту хадьырыйан кээстэ. Соһулла сылдьар мастан босхолоноот хапкааннаах атаҕын өрө көтөҕөн баран эргэ нууча суолун омоонунан Тыкаарылаах диэкки барда. Үс атахтаах бэдэр сотору сотору хапкааннаах атаҕын  саланан сыта түһэ түһэ бу сиртэн тэскилээн үрүйэҕэ киирэн үнүөхтүү турда. Сарсыардааҥҥы саһарҕа бу иэдээни арай кини көрбөккө үөрүү өрөгөй кыымын ыһан өрө күөрэйэн таҕыста. Кыһыҥҥы тоҥ айылҕа манна туох да буолбатаҕын курдук тоҥон дьиппиэрэн мэлдьэһэн кэбистэ.
     Убай Көтөххө киирэн күөл уҥуор үнүрүүн хапкаан ииппит сирин диэкки көрүөлээн баран "иҥнибэтэх дуу арааһа"-диэт хапкаан <!-- ad_marker_5 -->ииппит сирин диэкки барда. Хапкааннаах сиригэр чугаһаат ииппит сирин маһа ото тэпсиллибитин уонна кыра тииттэр,талахтар тостон,кэрбэнэн сыталларын көрөөт "баар"- диэн сүрэҕэр үөрүү кыма саҕыллан иннин хоту түһүнэн кээстэ. Дэлби тэпсиллэн чигди буолбут сиргэ тиийэн тула мала көрүөлээн кыылын көрдөөтө. "Тугуй,барбыт"- диэн хомойон "түү,модьу маһы баайбакка сыыстардахпыын"- диэт сибилигин үөрүүтүттэн өрүкүйбүт сүрэҕэ тэбэрэ бытааран урукку чөлүгэр түһэн иччитин аһыммыттыы "тиҥ тиҥ тиҥ"- тэбэн уоскуйан барда. Хапкааннаах булда ханан барбытын хайан суоллаан көрөн баран төнүннэ.
  Доҕор обургу бүгүн тугу үссэнэн тыыннаах буолар дьылҕатын саныыр. Билигин кинини эдэр суордар чугаһаппаттар. Боҕуу кынан эрэйдэммэттэр, кинилэр эмиэ бу тымныы дойдуга аһыыр аһаабат сылдьан күнү,ыйы бүтэрэ сатыыллар. Биирдэ эбит кинилэр бултарыгар түбэстэххэ тобулута тоҥсуйаары хаайаннар үүрэн кээһэллэр дии санаат өкөгөр тиитигэр өссө Да олоруоҕун кукаакылар сатаналар тулатыгар сарымтахтананнар уйгуурдан кээстилэр. Ыраах ханна эрэ уһун сиэллээх,лаппаҕар туйахтаах кыыллар хоочугураһар тыастара тымныыга иһиллэр. Били доҕоро баарыгар манна икки бөрө кыстааччы . Сэттэ Элгээн уонна Ыстааннаах түбэтинэн итинник кыыллары дьэ тутан,охтортуур этилэр. Ол бөрөлөр тобохторуттан тииһинэн үчүгэйдик да кыстаабыппыт. Бээ ол барахсаттар инньэ Чиллэ диэкки барбыттара да эргийбэтэхтэрэ быданнаата. Кинилэр обургулар ханна эрэ астаах сири булан сырыттахтара. Доҕор билигин кырдьан бэйэтэ да бултаан аһыыра ыараан бээтин курдук кырдьаҕас Саалкат оҕонньотторун булбута хаһыс да сыла. Ол бу тобох ибэх быраҕан биэрэллэрин күүтэн дьиэ таһыгар турар баҕанаҕа күнү күннээн олорооччу. "Хаар хаар"- диэт олорор мутугуттан аргыый көтөн тахсан Саалкат диэкки тоҥ салгыны хайытан ууну харбыыр курдук дайбыы турда. Тахсыбыт күн  тымныыга өлбөөрөн ылаат имэ тэптэрэн кытаран кыыһан турда.
  Уйбаан оҕонньор күн тахсыыта туран оһоҕун оттон бүтүннүү тулата уот сиэн хараарбыт чаанньыгар муус уутун кутан халыгыратаат итийэн эрэр билиитэҕэ ууран баран былыргы "океан"- диэн салгын араадьыйатын холбоон сарсыардааҥҥы сонуннары истэ сытта. Быраата Тыла суох онно эрэ наадыйбакка утуйа сытар. Сонуннар бүтэн аны биир ханнык эрэ ырыаһыт ыллаан эрдэҕинэ таһырдьа Доҕор обургу кэлэн "холууп холуп"- диэбитин истэн "һээ,һатана бүгүн тоҕо эрдэлэтэ күтүр"- диэт туран таҥнан таһырдьа тахсыбытын Доҕор тоҥхоҥнуу көрүстэ. Дьиэттэн тутан тахсыбыт андаатарын аҥарын быраҕаат "эн эрэ сиэн дуо"- диэт  тиэргэнин таһыгар туран олорор Эбэтин төгүрүччү ундаардаан сылгылар кэлэннэр билиигэ хаһан аһыы сылдьалларын көрөн үөрбүттүү "ээ барахсаттар кэлбиттэр"- диэт дьиэтигэр киирэн хаалла. Оһох буруота көбүс көнөтүк халлааны харбаһан тахса турда. 
    Оҕонньор Күһүт кырыытыгар ииппит куобаҕын туһахтарын көрө бараары таҥнан саптан тахсыбыта суора суох эбит . "Күтүр тоҥ андаатар аҥарын сии охсубута буолуо дуо"-дии санаат андаатар аҥарын бырахпыт сирин диэкки көрдө да суох эбит ."Баҕайы көҥкөйбүт дуу"- диэн баран туһахтардаах кырыытын диэкки тайах маһын ылан олугун устун атыылаан истэ. Иннигэр суор саҥата "хоор хоор хоор"- диэбитин истэр "көр эрэ ити һатананы,туһахпын кэрийэ барбыт дии"- диэн иһигэр кыһыйа санаата. Күһүт ааттыгар ииппит туһаҕар мах маҕан бэйэлээх куобах иҥнэн баран тыыннаах олорор эбит. Оҕонньор онно бадьаалаан тиийэн тутан ылбытыгар куобах эрэйдээх кутталыттан ытаан ньарылаабытын сүрэҕин ыбылы тутан утутан кээстэ. Доҕор обургу тииккэ олорон үөрбүттүү "хор хоор"- диэн Күһүт диэкки күпсүйэ турда. Оҕонньор Доҕор кэнниттэн атаҕын суолун устун тайаҕар тайанан бэдьээлээн истэ.
  Күһүт Эбэтэ ааттаах эмис бөдөҥ Соболоох күөл. Сайын мантан оччуттар илимнээн сииллэр. Күнүскү омурҕаҥҥа лигиччи буһастан сиэччилэр. Дьэ уонна Саалкат киэҥ иэннигэр от бөҕөнү оттууллар этэ.  Сата түбэтигэр саамай өҥ оттоох сир. Оҕонньор икки куобахтаах төннүннэ, кырдьаҕас суор Доҕор иннигэр туох сонун саҥа баарын үөһэттэн көрөн сэрэтэ, кэпсии истэ.
   Күнүскү аһын аһаан баран Тыла суох богдоччу таҥнан тахсан хайыһарын кэтэн туоһапкатын сүгэн баран "кхм хаах"- диэт силлээн кээһээт Эбэтин ортотунан Сэбигидьээн артыгын көрбүтүнэн  хаама турда. Хапкааннарын көрө бардаҕа. Баччыр оҕо сылдьан саҥарара үһү ээ онтон былыр дьиэҕэ соҕотоҕун хаалларан баран дьоно онно манна үлэҕэ сылдьан баран киирбиттэрэ уоллара саҥарбат, истибэт буолан хаалбыт. Ааттаах бааттаах киһи баай хара тыа маанылаан булда киниэхэ киирэр дьэ. Сити баран Сэбигидьээннэринэн ,Болуунчаннан , Быданынан эргийэн кэлэр. Сороҕор бөчүгүрэстээх кэлээччи. Доҕор кинини хаһан Да батыспат. Кинилэр икки ардыларыгар туох <!-- ad_marker_6 -->эрэ көстүбэт мэһэй баар курдук.

    Балаҕаннаах Эбэтин андаатарын буор уйатыгар дьөлө хаһан киирбит атыыр солоҥдо сүүрбэччэ хонон баран уйа андаатарын бүтэрэн киирбит дьөлөҕөһүнэн тахсаат ыраас хаарга күөлэһийэн умсан ыла ыла күөрэйэн түүтүн суунна сотунна. Сүүрбэччэ хонук хараҥа дьаардаах хорооҥҥо сытан киртийбит түүтүн тупсарынна, итигэннэ хантан эрэ тыал аҕалар сүүрүҥүй эт сытын ылан муннун хамсата хамсата сыт ыла сатаата. Кэлин буутун андаатарга дьөлө ыстаппыта кыратык бааһыран баран хата осто. Ити уйаҕа уонтан тахса андаатар кыстаан сытарын барыларын сиэн ый буола сыста. Уот кыһыл солоҥдо сыт кэлэр сирин диэкки субуруҥнуу турда.Кутурҕан аартыгар убай бырахпыт балбаах курдук тоҥмут андаатарын этин тула чээччэйэн эти киирэн сиэн аһаан сапсырынан баран тотон төттөрү сүүрэн кэлэн сылаас сиргэ андаатарын уйатыгар киирэн хаалла. Хонук сирин булан андаатардар муспут кураанах оттоох холлороонноругар түүрүллэн сыттан утуйан хаалла.
Мантан инньэ Бииттэри Убай диэн ааттыахпыт. Убай хапкааннаах бэдэрин куоттаран баран били андаатар этин бырахпыт сиригэр таарыйда Да хапканнара сыталлар эбит. Улахан баҕайы суоллаах атыыр солоҥдо эти кирэн аһаан барбытын көрдө. “Ээ киитэрэй”- диэт хаар бугул тэбэн бугулун дьөлө хаһан баран андаатарын этин онно укта уонна хаспыт сирин айаҕар хапкаан иитэн кээстэ уонна үрүсээгин сиэбиттэн бөчүгүрэс түүтун ылан көмөн кэбистэ. Ииппитин астынан “чэ хайаһар,Байанай баҕар ирээттиэҕэ”- диэт кэлбит суолугар киирэн аадьуо хааман истэ. Иһигэр барбыт бэдэри “атаҕа ыалдьан баҕар тохтуо ээ, сарсын көрө таарыйа Тыкаарылаахха киирэ сылдьыбыт киһи дии санаан баран халлааны билгэлиирдии үөһэ олоотоото. Халлаан күлүгүрэн киэһээҥҥи дьыбар түһэн ,арҕаа саҕах бөлөөрөн чолбон сулус чаҕылыйан көһүннэ. Балаҕаннаах кырыытын мүччү түһээтин кытта Сата эбэтин уҥуор турар ферма ыалларын түннүгүн уоттара айан киһитин санаатын көтөҕөн үөрбүттүү чаҕылыстылар. Убай аартыкка турар кэрэх тиит таһыгар тура түһэн табаахтан баран аартык сыырыттан анньынан кээстэ.
Тохсунньу тымныыта оту маһы тосту тоҥорордуу дьыбарын тыына сирдьигинээн иһиллэр. Бу Түбэ олохтоох көтөрдөрө ынахтар уулуур ойбоҥнорун таһыгар мууһу кытта тахсан хам тоҥмут мундулары ичигэстээн эҥин сиэн бараннар ыксаабыттыы хонук сирдэригэр Өлөҥнөөх уонна Дьугуудьаан халыҥ сиһин диэкки суксулдьуһа турдулар. Бү айылаах түптэлэс тымныыга тыынар тыыннаах барыта бүгэн хорҕойон хааллылар. Ыраах тымныыны тулуйбакка мас хабылы барар тыаһа “таыыс”- кынна ханна эрэ көмнөх хаарын уйбатах мутук тостор тыаһа иһиллэр уонна туох барыта утуйан дойон ыбылы тоҥон турар.
Саалкат оҕонньотторо хонук мастарын соһунан оһохторун толору оттон киэһээҥҥи күөстэрин өрүннүлэр. Акыйаан араадьыйаҕа киэһээ алтатааҕы Саха сирин сонуннара кэлэн Уйбаан оҕонньор оронугар кэтэх тардыстан сытан араадьыйа сонуннарын истэр. Быраата бэҕэһээ хапкааныгар иҥнибит ааттаах улахан кырынааһын көхсүн этитэн кээһэ кээһэ сүлэ олорор.
Доҕор обургу бүгүн оҕонньор туһаҕар иҥнибит куобаҕы киһи эрэ буоллар тыыппата. Бээтин курдук тоҥхоччу кырдьан сылдьар оҕонньор булдун санаата буолан моһуоктаабата. Күнүс оҕонньор бэҕэһээҥҥи куобах иһин таһааран тохпутун үссэммитэ буолаат эрдэ били өкөгөр тиитигэр кэлэн хонордуу дьуоҕаран олордо. Эбэ үрэҕин иһэ лүҥкүрэн хараҥаҕа баһыттаран ый тахсарын күүппүттүү ыаһыра хараҥарда.

    Солоҥдо андаатарын барытын тутан сиэбит буор уйатын иһэ тымныйан лигиччи тоҥон хаалла.Кураанах оттоох уйаҕа хонон баран киирбит дьөлөҕөһүнэн төбөтүн быктаран тулатын ундаардаан чугаһынан куттал суоҕун билээт ойон тахсан бэҕэһээ аһаабыт сирин диэкки суолун устун субуруҥнуу турда.
Бу орто Дойдуга олох туһугар күннэтэ туруулаһар тыыннаах дууһаттан былаҕайга былдьаппакка, тыыннаах бүгүҥҥү күн көрүҥ миигин диэбиттии кыһыҥҥы хаар көмнөххө баттатан турар тоҥ тыа кэтэҕиттэн тахсан кэллэ. " Чэ мин сотору киириэм, мин көмүс утахтарбыттан күүстэ уохта ыла охсун”- диэт аргыый үөһэ тахсан күлүмүрдүү турда. Уот кыһыл солоҥдо бачча үчүгэйгэ хаарга умсан түүтүн өҥүн суунан тымныыга эбии тупсан кыһыҥҥы күн уотуттан үөрэн мас от төрдүнэн элэстэнэн бэҕэһээ Убай тэппит хаар бугулугар кэлэн эргийэ сүүрдэ. Хаар бугул кэннигэр хаһыллыбыт сир иһиттэн кэлэн эмис андаатар этин минньигэс сыта иҥсэтин көбүттэ. Хаар бугул хаһыллыбыт сирин айаҕар олоро түһээт бөчүгүрэс түүтүн нөҥүө сытар эккэ ыстанан оруобуна мэҥиэ эт иннигэр түһээтин кытта түү түллэх кынна да солоҥдо сордоох ортотуттан хапкааҥҥа хаптаран аҕыйахта хамсанаат иҥиир ситиитин таттаран өлбүтүнэн барда. Баай Байанай кырдьаҕас Убай Бииктэргэ ааттаах атыыр солоҥдону ирээттээн кэһиитин уурдаҕа ити.
Силээкээн үрэҕэр сытыы тыал сыбыытаан, чысхаан тыал чыһыырар . Онон манан хаартан быган турар от төбөлөрө өссө да күн диэкки тардыһардыы өрө тахса сатыырдыы тыалга ибигирэһэллэр. Сытыы тыал ону булгу сөрөөн түһэрэн хаарынан тибэн көмөн кээһэр. Арай Тыкаарылаах үрүйэтигэр илин уҥа атаҕар хапкааннаах бэдэр кэлэн сытар . Атаҕын ыарыытыттан өй мэй баран өлөр өлүүлүүн күөн көрсөн , олох туһугар охсуһан хапкааннаах атаҕын саланар. Атаҕын хаана хаарга буккуллан хапкааны кытта муус буолан хаалбыт. Онтун соһон үрүйэ сиикитин батан Дьугуудьаан диэкки содьороҥноото. Аччыктаан сиһин үөһэ хам сыстан атаҕын амырыын ыарыытыттан өй мэй баран тэмтээкэйдээн тиийэн улахан тиит төрдүгэр атаҕын сылаас быттыгар уктан түүрүллэн баран сытынан кээстэ. Кун ортото ааһан күн барахсан арҕаа саҕахха ыксаабыттыы намтаан тииттэр төбөлөрүгэр кылахаччыйа түһээт аллара түһэн хаалла. Ону кытары тэҥҥэ даҕаспытынан илин халлаан түгэҕиттэн толору ый өссө да хараҥаҕа илик халлааҥҥа дьэлтэйэн таҕыста. “Бу түүн туох буолар дьэ”- диэбиттии сири дойдуну барытын көрөн түүҥҥү тунах туналыйан сырдатта. Бэдэр хапкааннаах атаҕын кирэн бииртэн биир тарбаҕын сытыы тииһинэн быһыта хадьырыйан истэ. Айаҕар хаан амтана кэлэн бүтэһик тарбаҕын быһаат босхо барбыт тимир ытарчаттан куттанан аны биир атахпыттан ытырыа диэбиттии үрүйэ диэкки ойдо сиикитин туораан нууча суолугар түһэн бу иэдээннээх сиртэн куотан, Дьугуудьаан диэкки кэрбэммит атаҕын өрө көтөҕөн баран бара турда. Һуу биир дууһа өлөр өлүү айаҕыттан мүччү түстэ, дьэ итигэннэ бу томороон тымныылары хайдах тулуһан, тугу аһаан тураахтыыр, үс атахтаах бэдэр муҥнаах. Кинини аны Муҥур атах диэхпит. Бу ыар тыыннаах айылҕа бэйэтэ биэбэйдээн иитэн таһаарбыт оҕотун хайдах туох дьылҕалыырын билэн көрөн иһиэхпит. Муҥур Атах олох туһугар охсуһуута саҕаланнаҕа ити.
Көтөх үрүйэтин симилэҕэр били Доҕор хонор улахан өкөгөр тиитин анныгар баар тыһы эһэ оҕотунаан утуйа сыталлар. Арай харахтара саҥа арыллан эрэ билигин да түүтэ ситэ үүнэ илик эһэ оҕото уһуктан ийэтин эмиийин көрдөөн мөҕүстэ . Ийэ барахсан тапталлаах оҕотун уутун быыһынан баппаҕайынан сэрэммиттии таарыйан эмийин буллараат салгыы утуйан хаалла . Арай бу тиит мутугар олорор Доҕор маны барытын көхсүнэн сэрэйэн билэн олорор. Кини обургу ону кэпсии Саалкат Эбэтин оҕонньотторугар бараары уһун түүн бүтэрин кэтэһэн көхсө көһүйдэ.
Саалкат Эбэтин мууһа халыҥ хаарын ыарырҕатан мууһа хабылы баран сирин түгэҕиттэн ньиргийэн “лүүҥ”- кыммыт тыаһа бүтэй чуумпуга лүҥкүнээн иһилиннэ. Оргулугар от төрдүн таһааран аһыы олорбут андаатар соһуйан ойбонугар чоол кынан умсан хаалла . Киниттэн атын бу тоҥ муус анныгар дилэй хараҥаҕа тыынар тыыннаах баара көстүбэт.
Эбэ хоонньугар кэриигэ аһыы тахсыбыт куобах тоҥон ороҕун устун ирээри сүүрэн иһэн эмискэ туора ойон тахсан сыгынах таһыгар хороллон олорор. Ээ һатана туохтан үргэрий диэн тоҥон турар кырдьаҕас хатыҥ таайа сатаан талбааран турда. Итигэннэ ый сырдыгар туналыйа киэргэйэн аргыый сэрэнэн суугунаан ылла.

    Дьугуудьаан Эбэ кэтит иэнэ тоҥуу хаарынан томточчу тибиллэн сытар. Аллараа халыҥ муус анныгар Эбэ саамай дириҥ сиригэр кэнэлитигэр биэстээх алталаах бөдөҥ балык үөрэ кыһыҥҥы тымныыга дөйөн утуйан талбааран тураллар.
Бэдэр хапкааҥҥа иҥнибит муҥур атаҕын өрө көтөхпүтүнэн суолун бутуйан Дьугуудьааны ортотунан сытыытык үрэр тыалы утары бара турда. Чысхаан тыал хаары ытыйан бэдэр барбыт суолун утары көмөн истэ.
Убай бүгүн эрдэ уһуктаат үлэтигэр таҕыста санаата хапкааннаах барбыт бэдэригэр сылдьар. Икки хотонунан тас үлэтин бүтэрэн баран киирэн сып сап чайдаат бэринэн тэринэн тиэргэҥҥэ турар хайыһарын сүгэн ынахтар уулуур ойбоннорун диэкки хаамта. Таарыйа ааһан иһэн сүөһүлэр уулуур ойбоннорун тэһэттээн сүүрүүнэн муустарын баһаттаан баран туут хайыһардарын кэтэн Балаҕаннаах диэкки хаама турда. Балаҕаннааҕын быһа туораан Кутурҕан ааттыгар тэппит хаар бугулугар чугаһаат солоҥдо иннибитин көрөн " оһоо Байанай маанылаабыт”- диэн үөрэн сэгэс кынна. Хаар бугулга тиийэн ааттаах улахан атыыр солоҥдо айаҕын аппытынан хам тоҥон хаалбытын сэрэнэн хоҥнорон ылла. Хапкаанныыны үрүсээгэр уктан баран үрүсээгин түгэҕиттэн атын хапкааны ылан саҥаттан иккиһин иитэн кээстэ. Суолун иһин тарыйан үтүлүктээх илиитинэн саҥа хаары былаайаҕынан баһан таммалатта. Итигэннэ эмиэ урукку суолун устун киирдэ. Бүгүн Көтөххө туораабат быһа Тыкаарылаахха барар . Оннук бардаҕына бэдэр суолун эбэһээт быһа охсон ааһыахтаах. Таайбытын курдук бэдэр Тыкаарылаахха киирбэккэ үөһээ сиикиннэн барбыт суолун батыһан эргэ нууча суолугар баар улахан тиит төрдүттэн хапкаанын булан ылла. Үс тарбах ытырыылаах хапкаан хам тоҥмутун тииккэ охсуолаан тэбээн баран үрүсээгэр уктан салгыы бэдэрин суолун устун баран Дьугуудьааҥҥа киирдэ. Бэдэри сырсан уонна туһа суох, хапкааныттан босхоломмут кыыл уонна тохтообот. Үөһэ өндөл халлааҥҥа икки суор куоталаспыттыы суксулдьуһан кэлээт Убай Биттэри көрөннөр соһуйбутуу “хоорр хоорр”- дэһэ дэһэ Эбэни ортотунан дайбаан начаас ыккардыгар уҥуор тиийэ оҕустулар.
Бу Дьугуудьаан эбэтэ барахсан дьэ сэттэуонус сылларга харааччы уолан хаалбыта. Оо ол сайын бу эбэттэн сүүс биэһуонча тонна оту оттообуттара. Онтон дьэ угут буолан иккистээн ууланан байан тайан “Дьугуудьаан дуо”- дэтэн сытар. Ходуһа сирэ таһаараары динэбиитинэн тэптэрэн хоруу хороннор уутун Уһун Күөлүнэн ыыта сатаабыттара да уута барбатаҕа. Саас Эбэ кытыытыгар хаатыҥка саҕа бөдөҥ соболоро ыы тахсан бараннар күн уотун сыламыгар талбааран сытар буолаллар.
Соҕотох суор били туһахха иҥнэн өлбүт тайах тоҥ төбөтүн сытыы тумсунан тоҥсуйан сатаан баран туһа тахсыа суоҕун билэн көтөн тахсан чугастааҕы тииккэ олорунан кээстэ. Дьэ абаккалаах аһы көрөн олорон аччык олорооһун. Доҕор кулух халык кураанах куолайын таҥсынна.
Муҥур атахтаах Бэдэр суолун буккуйан аны төннөн кэлэн Дьугуудьаантан Эмискэ түһэн Балаҕаннааҕы быһан Сыһыылааҕынан Саалкакка кэлэн баран ый сырдыгар куобаҕы сырса сатаата да сиппэккэ куоттарда. Оо атаҕа ыалдьыбата буоллар туора ойутан тутуо этэ. Кырыыстаах хапкаан. Аччык бэдэр Эбэ үрэҕинэн дириҥ хаары оймоон хааман истэ. Тохтоон ыалдьар атаҕын салана олорон хантан эрэ сиики диэккиттэн суор саҥатын истэн тохтоон иһиллээн олордо. Уонна эмискэ “уоааруу”- диэт тайах төбөлөөх тиит диэкки ыстанна. Ооксии бэдэр обургу өлөр өлүүттэн мүччү түстэҕэ үчүгэйин. Доҕор суор мантан да тобох ибэх тииһинээ ини.
Доҕор тииккэ олорон биирдэ эмискэ бэдэр баар буолбутуттан соһуйан “хооуур хоуур”- диэт олорор маһыттан өрө көтөн тахсан оҕонньоттор олорор өтөхтөрүн диэкки көттө. Аччык Бэдэр тоҥ тайах төбөтүн тиэрэ тардаат сытыы тиистэринэн киирбитинэн барда.

    Кыһарҕаннаах кыстык тоҥ оройо бүтэн,дьыл кэмэ солбуһан сылаас диэкки сыҕарыйар кэмэ кэлэн тоҥ мастар сылаас тыыннара биллэр буолан барда. Билиигэ турар сылгылар тыыннара сарсыардааҥҥы тоҥ дьыбарга бурҕачүйан тахсан былыт буолан ыйанан хаалар. Кыһыҥҥы тунал халлаанныын силбэһэр Саалкат Эбэтин уҥуоргу кэриитигэр соҕотох дьиэ оһоҕун турбатыттан бур бур буруо бурҕачыйан халлаан диэкки өрө харбаһан тахсар.
Тайах тон төбөтүн кирэн бэдэр манна хонон сынньанан атаҕын бааһын салана сытта. Атаҕа уруккутун курдук уотунан салыыр ыарыыта ааһан арыый буолла. Хата бу Убай Биитэр тайаҕын төбөтүн булан абыранна. Манна атаҕа оһуор дылы сытардыы син тэйиччинэн эргийэн бээтин бэлиэтин хаалларан хас да тииккэ ииктээтэ. Ол сылдьан хантан эрэ буруо сыта муннугар охсуллан ааһарын билээри өрө хантаарыҥнаат кыыһыран көхсө кырылаан ылла. Ол буруо кэлэр сирин диэкки барыаҕын бэдэр сэрэхэдийэр тайах төбөлөөх тиитин төрдүгэр кэлэн түүрүллэн баран сытынан кээстэ. Киэһэ ый тахсарын кэтэһэн чуумпуран иһийэн хаалла.
Туус Уйбаан оһоҕор мас көтөҕө тахсан баран суор суоҕун көрөн “күтүр ханна барбытай, хоргуйан умса түстэ дуу,кэлбэтэҕэ иккис күнэ буолла”- диэн ботугураан тура түһэн Эбэ Үрэҕэ эҥкэлдьийэн тахсар сирин диэкки көрөн тура түһээт “ычча-аа”- диэт дьиэтигэр киирэн хаалла. Сотору буолаат оһох турбатыттан күөх буруо тахсан халлааҥҥа харбаста. Ону кытта тэҥҥэ билиитэҕэ буспут лэппиэскэ сыта өтөҕү бүтүннүү миинньигэстик тунуйда. Туус быраатынаан күнүскү чайдарын иһээри олордохторуна арай тиэргэҥҥэ Доҕор обургу саҥата дорооболоруҥ диэбиттии “хоор хаар хоор”- диэбитин истэннэр быраатыныын иккиэн туран кэллилэр . Икки күн кэлбэтэҕин сүтүктээн санаа баттыга кыммыттара ээ. Бу ыраах тайҕаҕа кинилэри эмиэ туох эрэ ситимниир курдук бэйэ бэйэлэрин суохтаһаллар ээ. Уйбаан хайдах эрэ үөрбүттүү “ээ сатана баар эбит дии”- диэт оһох таһыгар сытар ирбит андаатар этин кутуругуттан тутан тахсан “мэ,ханна дьөлө түһэн баран кэллиҥ күтүр”- диэбитин Доҕор үөрбүттүү “хор хор хор”- диэт андаатар этигэр түһэн аһаабытынан барда. Доҕор эмиэ үөрбүттүү туттан, турулус ирилис көрөн оо тыллааҕа буоллар кини обургу сири Сибиири архаран кэлбит сонунун ыһа тоҕо кэпсии олоруо этэ, тэлгэһэҕэ турар баҕана үөһэ олорон. Икки күн Сордоҥнооххо иҥсэ хоҥсо буолан сырытта ээ, оннооҕу олохтоох суордар баҕайылар астарыттан көнөнөн көхсүн өһөҕүн тобулу тоҥсуйа сыһаннар куотан төнүннэ. Сонумсаҕар дьэ сүгүн оҕонньотторун кытта сылдьыспакка. Сордоҥнооххо хас да убаһаны икки атахтара кэлэн өлөрөн сиэн аһаан барбыттарыттан син ол бу тобоххо ибэххэ тииһиннэ, хаарга тохтубут тоҥо илик хааны хабан астынна. Өссө да сылдьа түһүөҕүн бу куотан кэллэ.
Арҕахха сытар тыһы эһэ оҕото түүлэнэн харахтанан ийэтин үүтүн тото иһэн баран баран син кыаммыт киһи буолан мэниктээн ылла. Ийэтэ ону “сүгүн сүгүн утуй, билигин даа эрдэ “- диэбитии оҕотун хоҥноҕун анныгар тардынан баран салгыы утуйан хаалла . Арҕах үөһээ дьөлөҕөһүнэн эһэлэр тыыннара тахсан тымныыга тоҥон кырыа буолан ордуктаах тииткэ сыстан истэ. Чоҥкуччу кыраҕа симэн кырдьаҕас тиит хаһаайыттарын тыынын уйан өссө хас сыл туруо биллибэт. Кыһыҥҥы кылгас күн бүтэн киэһээҥҥи дьыбар түһэн салгын хойдон сырдьыгынаан барда.
Бэдэр уһуктан “ньаауук ньаар”- дии дии тыыллаҥнаан уналаата, тэйиччи баран тэпсэннээт төннөн кэлэн тайаҕын төбөтүн көмуллээтэ . Кирэ түһэн баран көхсө көөнньөн кырдьыгынаат буруо кэлэр сирин диэкки ыстаҥалыы турда.Бэдэр обургу кыр өстөнөн киһи сигилитин билээри кырдьаҕас оҕонньоттору ундаардыы истэҕэ. Саалкат Эбэтин билиитин тумулугар кэлэн хойуутук үүммүт хатыҥнар быыстарынан Эбэ кытыытыгар туран дьиэ диэкки көрөн хараҕын уота сырдырҕаата. Уонна тура түһээт"ааррруу”- диэт мээнэ суолу хаалларбакка кэлбит суолун устун төнүннэ.

    Олох эргиирин олуурдаах түмүрэ төлө баран сааскы кэм аадьуо сайан ылааҥы күннэр саҕаланнылар. Күн барахсан күөрэйэ ойон тахсан сир ньуурун барытын сылытан сандаардан киэргэтэ. Убай Биитэр булка ииппит тэриллэрин эһэттээтэ. Бүгүн Уһун Күөл тумулуттан биир орто солоҥдону ылла. Быйыл кыһын тохсус солоҥдото. Ол солоҥдотун ылан эргитэн көрө көрө “баай барыылаах эһэкээним,Байанай кырдьаҕас тоҕо хатаҕалаатыҥ, аатыгар өлөөрү кынным дуу “- диэн иһигэр ону маны эргитэ санаат үрүсээгэр уктан баран турбалыы түһээт батыһа сылдьар Моойтотугар “дьэ доҕор манан хапкааннаан бүттүбүт, чэ уонна куобахтаа төһөнү тутааҕын”- диэн ытын төбөтүн имэрийэн иккиэн туохтан эрэ үөрэн сааскы салгыҥҥа уйдаран истилэр.
Саалкат Эбэтин бөдөҥ лоһуор собото сүрүн Эбэ саамай дириҥ сиригэр мустан уу тымныытыттан дөйүөрэн талбааран турар. Арай чугастааҕы андаатар таһаарыытыттан тууга киирбэккэ ордубут андаатар ол бөлүөҕэн турар элбэх соботтон биирдиини ытыран илдьэн ойбонугар таһааран иһин хайытан өлүн эмэр. Оҕонньоттор бүгүн эрдэ турдулар ,кинилэр эмиэ сүргэлэрэ көтөҕүллэн сааскы сайар салгыҥҥа өр сылдьар буоллулар. Оҕонньор быраата Тыла Суох эмиэ сэптэрин эһэттээн кэлбитэ. Бэҕэһээ Эбэҕэ андаатар таһаарыытын манаан биир андаатардаах киирбитэ дьиэтигэр. Уйбаан ону сүлэн этин били Доҕор суорга быраҕан биэрбитин Доҕор “хоор хоор хоор”- диэт сиэбэккэ Эбэ үрэҕин диэкки көппүтүн көрөн “ээ э баҕайы сааскытыйбыт дии,бээ билигин да дьыл ыраах,кэлиэн ээ”- диэт бырахпыт андаатарын этин төттөрү ылан булуус аанын үөһэ ууран кээстэ,итигэннэ Саталыыр суол диэкки кими эрэ кэтэһэрдии одуулаан турда. Бүгүн убай Биитэр кэлиэхтээх дьоҕойон Эбэҕэ ойбон алларан куйуурдуох буолтара.
Муҥур атахтаах бэдэр тоҥ тайах төбөтүн сиэн хата сааскы ылааҥыга этэҥҥэ тиийдэ. Холбоччу ыран баран атаҕа үмүрүччү оһон дьэ саҥардыы туруга көнөн онон манан ыраата кэринэр буолла . Кини обургу сааскы имэҥэ тиллэн тыһы көрдөөн ыраата баран кэлэр идэлэннэ. Оҕонньоттору хаста да ыраахтан ундаардаан кинилэртэн куттал суоһаабатын биллэ. Бу бүгүн эмиэ эргэ суолун устун кэлэн Эбэ билиитин хатыҥнаах тумулуттан оҕонньоттор мас уйаларыттан киирэллэрин тахсалларын көрөн олордо. Ону арай Доҕор обургу билэн бэдэри үрдүнэн халаахтаан кынатын тыаһа сурдурҕаата. Бэдэр ону сөбүлээбэккэ “крр рр”- диэн көхсө кырдьыгынан баран муҥур атаҕынан үөһэни даймаамахтаан ылла. Итигэннэ муҥур кутуругун хороттон баран суолун устун төннө турда. Дьэ уонна Ыстааннаах түбэтигэр оҕотунаан кыстаабыт тыһы бэдэр сытын ылбыта ыраатта,тайаҕын төбөтүн кэтэҕин көмүллүү түһэн баран Ыстааннаахха түһэр сиикигэ киирэн аадьуо чөм чөм үктэнэ турда.
Айылҕа оҕолоро итигэннэ бэйэлэрэ булсан таптал итии имэгэр куустаран дьоллоох кэмнэрэ кэлэр ини.
Доҕор обургу биир өстөөҕүн үүрбүттүү “хаар хаар хаар р”- диэт төннөн кэлэн кур олорор баҕанатыгар сохсос кынан кыһыны туораабыт үөрүүтүгэр кулух халык саҥара олордо.
Убай Биттэри кытта Туус Уйбаан ол бу тэриллэрин сүгэн Эбэлэригэр киирдилэр. Тура түһэн Эбэ кытыытыгар арыылаах лэппиэскэ уонна чай табаах уурдулар.“Эбэбит барахсан бөдөҥ лоһуор собоҕуттан бэрис, күндүлээ”- дэһэн бараннар ханан алларыахтарын ундаардыы турдахтарына Доҕор обургу Эбэ билиитин айаҕар “хоор хоор хоор”- диэн хамыйахтаан кулахачыйан салгыҥҥа эргийдэ. Уйбаан оҕонньор ону көрөн “бээ бээ ити күтүр биллэ быһыылаах, ситинэн дириҥнээх этэ”- диэн баран арыый үөскэ кэлэн Биистэргэ “манан нокоо, аллар чэ”- диэн хаарын ыраастаабытынан барда. Ооксии Доҕор обургу сонун аһы амсайаары хос куолаһынан таҥсынан билии таһыгар турар хаппыт тииккэ олордо. Оҕонньоттор оргуталлара чугаһаан ,туран сынньана түһэн баран биирдэ түһэн кээстилэр. Анньыы тыаһа бүтэйдии “лүк лүк”- кынаатын кытта хаайтаран ыгыллыбыт уу өрө бидилийэн таҕыста ону кытта сэргэ бөдөҥ соболор өрөҕөлөрө кыттар кына түстэ. Оҕонньоттор үөрүүлэригэр “оо Эбэбит бэристэ”- дэһээт ойбоноруттан бөдөҥ лэһигирэс собону лаппаахыннан эстилэр. Уонна дьэ уоскуйан , үөрүүлэриттэн тириппит төбөлөрүттэн бэргэһэлэрин өрүтэ анньынаат ойбоннорун кэҥэтэн,түгэҕин көйөн мууһун ыраастаатылар . Куйуурдарын уган иккитэ үстэ эргитээт куйууру толору таһааран ыраастаммыт сиргэ кутан истилэр. Доҕор обургу сонун аһы тото аһаан баран “хоолууп хоолууп холуп”- диэн ойбоҥноох дьон тула сохсолдьуйа сырытта.
Оруктаах тиит анныгар кыстаабыт оҕолоох эһэ уһуктан эргичиҥнээн баран сааскы ылааҥы буолан эрэрин этинэн хаанынан сэрэйэн арҕаҕын бүөтүн сэргэтэн таһырдьаттан киирэр сибиэһэй салгыны утаппыттыы ыймахтаата. Уонна билигин да оҕото кыра, мэниктээн үлбүрүйэригэр астыммыттыы талбааран сытта. Оҕото бороохтуйан ийэтин омурдун ытыран баран тардыалыырын ийэ барахсан ол аайы оҕотугар таптала улаатан арҕах иһигэр иккиэн оонньоон ылыллар. Билигин да дьыл эрдэтин билэн ийэ эһэ оҕотун кууспутунан сытта, арҕах аһыллыбыт сиринэн күн уота саас буолбутун биллэрэн күлүмүрдээн киирдэ.

    Олох тэбэр сүрэҕэ сааскы ылааҥы күннэргэ тиҥиргэччи тэбэр. Сир дойду уһуктан сорох саҥалыы тыллан сааскы симэҕин кэтэр, сорох олоҕор саҥа тыын эбиллэн үөрэр көтөр дьоллоох кэмнэрэ. Халлааҥҥа соҕуруу дойдуттан төрүү уһуу кэлэр хаас үөрэ хотоҕостуу суруллар,араас кус үөрэ мууһа баран эрэр Эбэлэргэ болуот курдук усталлар. Арааһынай бадараан көтөрүн үөрэ халҕаһалыы анньан кэлэр. Бу кэмҥэ, бу дьоллоох түгэҥҥэ биһи сахабыт сирин олоҕо саамай тупсан киэркэйэн турар умсугутуулаах кэмэ. Туох барыта дьол көмүс утаҕар куустарар.
Муҥур Атах билигин Ыстааннаах түбэтигэр тыһы бэдэри булан ,кинилэр барахсаттар уохтаах тапталлара умуллубаттыы күөдьүйэн билигин үс оҕолоох аҕа бэдэр буолан Ыстааннаах үрдүк халдьаайытын быарыгар астыммыттыы күнүскү күн уотугар сыламныы сытар. Кини тапталлаах сэгэрэ тыһы бэдэр оҕолорун бүөбэйдээн Муҥур Атах таһыгар сытар. Муҥур атах бэҕэһээ соторутааҕыта төрөөбүт тайах оҕотун тутан ол ыҥааҕын этин сэгэригэр уонна оҕолоругар таһан бары тот сыталлар. Кыра сатаналар нэк түүллэрэ сэбирийэн мэниктээн, оонньоон тахсаллар. Аҕаларын үрдүгэр ыстаҥалаһаннар Муҥур атах санаатын аралдьытан кээстилэр . Ийэлээх аҕа бэдэрдэр оҕолорун туһугар адьырҕаҕа да киирэргэ бэлэмнэр. Ол курдук улуу таптал күүһэ сөҕүрүйбэккэ күөдьүйэр.
Өкөйөн турар ордуктаах тиит анныттан ийэ эһэ орҕостон тахсан сибиэһэй салгынтан мэйиитэ эргийэн туймаарталаан баран утаппыттыы сааскы сибиэһэй салгыны астына дуоһуйа ыймахтаата. Араас көтөр саҥатынан туолбут ойуурун иһэ бу дьоллоох кэм кэлбитинэн эһэ Кырдьаҕаһы уруйдуу айхаллыы көрүстүлэр. Арай арҕах иһигэр бу айылаах күндэлэс сырдыктан куттанан тахсыбакка орулуу сылдьар кыра эһэчээн ийэтиттэн хаалан айманар. Ийэтэ дьэ дуоһуйан, отон уктаах тоҥ сиргэ күөлэһийэн, түүтүн өҥүн тупсарынан баран чугас турар чаллах тииккэ көхсун, арҕаһын аалынан кыһын устата көймөстүбүт, кыһыйан сордообут сирдэрин аалынан таарыйа кыһыҥҥы түүтүн түһэриннэ. Аадьуо “һөүү һөррүү”- диэн киҥинэйээт арҕах иһигэр айманар оҕотун сабырҕаҕыттан ытыран ороон таһаарда. Саҥа киһи сырдыкка тахсаат оттон мастан куттанан ийэтин борбуйугар симилиннэ. Кып кыра киһичээн мантан инньэ айылҕа оҕото буолан билэн көрөн иһиэҕэ. Ийэтэ такайар үөрэҕинэн салаллан олох диэн тугун, кини сындьалҕаннаах ымпыгын чымпыгын билэн көрөн үөрэниэ. Арҕах тула икки хонон ийэ эһэ эмэһэтин Бүөтүр төлө тэбэн кыс устата мунньуллубут хойуутун сыптарыйан ыһыырдан кээстэ. Итигэннэ былырыыҥҥы отонноох угу үргээн сиэтэ. Эһэчээн ийэтэ тугу сиирин үтүктэн кур отонноох угу айаҕар уобан баран аһыытыттан төбөтүн илгистээт тибиирэн кээстэ. Эһэ налыччы оҕотун тото хана эмтэрэн баран билигин да кыаммат эрдэҕэс саҕа оҕотун батыннаран Сэбигидьээҥҥэ түһэр сиикини батан бара турда . Сэбигидьээҥҥэ бүгүһүн көлөттөн өлбүт тый өлүгүн булан ойуурга соһон таһааран көспүтэ ээ арба. Аччык саҥа арҕахтан тахсыбыт эһэҕэ ас наада дьэ, тото хана аһаатаҕына эмийигэр үүт киирэн оҕотун аһатыа дии. Кыра киһи оттон мастан иҥнэн охто охто ийэтин сырсан мээчик курдук төкүнүйэр.
Сааскы куйуур балыгын мохсуо бырахсан тото хана астына аһаабыт Доҕор обургу түүтэ өҥө тупсан сааскы күн уотугар килэбэчиҥнээн көстөр чөҕул хара түүтэ ыраахтан килэбэчийэр. Кыһарҕаннаах кыһыны этэҥҥэ туораан билигин кини эрэ баарыныы туттан хаптан сотору сотору “хаар хаар, хоорр”- диэн сааскы халлаан көйөр салгыныгар кынатыгар уйдаран үөһээ үөһэ тахсан ханна туох буоларын, кимнээх ханан баалларын ундаардаан этэҥҥэ кыстаабыт эйэ дэмнээхтэрин көрөттөөн үөрбүт Доҕор суор саҥата үөһээ үрдүк мэҥэттэн дорҕоон буолан сиргэ кэлэн иһиллэр . Онтон аадьуо намтаан оҕолоох эһэ баран иһэр сиикилэригэр кэлэн, эһэлэр үрдүлэригэр “хоор хоор хоор”- уруйдаан ааста. Дьэ уонна бу тыа кыылларын муҥур ыраахтааҕытын батыһан сирдьит буолуо, кини булдуттан уос тиис тииһиниэҕэ. Арахсыспат аргыстар булустахтара ити.
Моойто муҥнаах мөҥүрүүр сааһа буолан биир күн атах балай баран сүппүтэ. Кини киһи ханна эрэ тиийэн этэ сиинэ сытыйан кырамтата сыттаҕа. Ону ойуур кыра көтөрдөрө тиниктээн бараннар Моойто уҥуоҕун онно манна соспуттара кураанах сискэ кубарыччы хатан сыталлар . Ээ Моойто Моойто барахсан куобах бөҕөнү бултааҥҥын Сата ыалын киэһээҥҥи күөстээҥҥин, оҕону аймаҕы үөрдэҥҥин эн да толору олоҕу, мааны далбары биллэҕин дии. Онон дьоллоох ыт олоҕун олорон аастаҕын дии. Аны эн курдук куобахчыт ыт үөскүө дуо. Эн дууһаҥ баҕар билигин да сир дойду эйгэтигэр биирдэ эбит куобаҕы сырсан ааһыа буоллаҕа.
Саалкат Эбэтин иччилээн олорбут Туус Уйбаанах олорбут өтөхтөрүн тиэргэнэ кур сэтиэнэҕинэн , сытыган отунан саба үүнэн манна киим да оҥорботоҕун курдук өтөхсүйэн турар . Арай иҥнэри барбыт били баҕанаҕа Дьоҕор обургу биирдэ эбит оҕонньоттору суохтаан хантан эрэ ааһан иһэн дьиэни эргийээт кэлэн олорор. Ол олорон кутурҕан ырыатын куолайын түгэҕэр куллургуу түһээт хаттаан халлааҥҥа өрө көтөн тахсан Күһүт диэки күпсүйэр . Уонна өтөхсүйбүт сиргэ дөйөр чуумпу сатыылыыр, хантан эрэ мэник тыал кэлэн дьиэ муннугар иитиллибит туох эрэ таҥаһын тэлибирэтэр. Саалкат эбэтэ иччилэрин суохтаабыттыы талбаара долгуннуран күн уотугар күлүмүрдэтэн ылар, ону даҕаспытынан бөдөҥ собо ойон тахсаат кутуругунан ууну ыһан күндээрдэн кээһэр.
Убай Биитэр быгыһын тоҕус солоҥдону бултаан санаатыгар ытырыктатар этэ. Баай хара тыам кырдьаҕаһа Байанай оҕонньор тоҕо түүллээх кыылынан хатаҕалаабыта буолуой диэн урут итинник иҥнээччилэрэ суох ээ. Итигэннэ сааһыары хапкааныттан биир аарыма улахан кырынааһы эмиэ Байанай кырдьаҕас ирээттээбитэ . Сөҕүмэр улахан кырынаас этэ. Ол иһин бу кэлин сүрэҕэ нүөлүйэн ыалдьара элбээбититтэн сэрэхэдийэр ээ. Быйыл сайын Саалкакка оҕонньоттор дьиэлэригэр сытаннар оттообуттара. Саалкат дьэ хаһан да үүммэтэҕин үүнэн от бөҕөнү оттообуттара. Сайын дьонун илимнээн аһаталаабыта. Күһүт,Орто күөл,Сыһыылаах, Саалкат эмис соботунан аһаан сайылаабыттара. Эбэлэр иччилэрэ Күөх Бөллөх барахсан көмүс хатырыктааҕынан хото күндүлээбитэ. Ол да кыннар Үөһээ дойду көтөрүнэн күндүлэнэн тоҕус куоҕаһы илимнэриттэн ылбыта . Бүтэһик тохсус куоҕаһа Орто күөлгэ иҥнэн баран тыыннаах олорор этэ. Ол баҕайы араастаан куоластанан кыланан,ытаан соҥоон биэрбитэ. Эрэһиинэ тыынынан киһи чугаһаабат көтөрө. Тыаҕа тахсан уһун ураҕас быстан киирэн нэһиилэ охсуолаан өлөрбүтэ. Улахан баҕайы таллан эбириэн куоҕас. Дьэ ити кэнниттэн Убай Биитэр санаата түһэн, сүрэ тостон хаалбыта. Куруук ыраах тугу эрэ толкуйдуурдуу туттан төбөтүн төҥкөтөн баран олорор буолар. Баай хара тыам тойоно Байанай кырдьаҕас уонна улуу эбэлэр иччилэрэ Күөх Боллох барахсаттар арааһа бу Убайга өлбүгэ булдун анаабыттар, бүтэһиктээх тосхолун түүйбүттэр эбит. Оо орто дойду олоҕор кэлэн барарбыт эчи түргэниин. Түбэ барахсан таайыллыбат таабырыына таҕыл эбириэн куоҕаска кубулуйан Үөһээ дойду уурааҕын толорон тоҕус мүһэлгэни анаатаҕа сүрүн. Аллараа дойду амынньыарын кыылынан тоҕус уот кыһыл солоҥдотунан толук ууран тобуллаҕа тоҕо бэрдэй. Киһи муҥнаах бу тоҕус дойду ыар тыыннаах дьайар мүһэлгэтин хайа кыаҕынан утарылаһыаҕай, хайа албаһынан мүччү түһэн куотуо буоллаҕай. Түлэһэ булт түүйбүт соругун ситэн Убай Бииттэр сүрэҕэ тохтоон бу орто дойдуттан ыраах да ыраах барбыта , арай кини туһунан уруу аймах дьонугар ыраас кэрэ өйдөбүл хаалбыт.
Баай хара тыам маанылаан кыыллара этэҥҥэ буолуҥ, иҥсэ сөлөгөй быатыгар киирэн сор суолланымаҥ, Муҥур атах дьоллоох кэмнэрэ саҕаланна иккиэйэх бэйэлэрэ биэс буоланнар үтүө дойду үс хонноҕор хорҕойон өссө да уһуннук сылдьыҥ.
Оҕолоох Эһэ үрдүнэн суксулдьуйар Доҕор обургулуун хам түм күһүҥҥү халлаан кэмсик күнүгэр оҕонньоттор өтөхтөрүн таһыгар кэлэн хороллон олорболуу түһээт билиини быһа туораан былырыыҥҥы арҕахтарын диэкки улааппыт оҕотун батыһыннарбытынан кэриигэ кэлэннэр симэлийэн сүтэн хааллылар. Тымныы тыал оту маһы суйдаан кыһын иһэрин биллэрэн кыйыттыбытынан барда. Эһэлэр , уойбуккут топпуккут эбит арҕаххытыгар тийэннит сылаастык сымнаҕастык утуйуҥ.
Дьорор обургу соҕотоҕун хааллын ээ. Эн бэйэлээх эҥил бастарыҥ күүһүнэн күпсүйэ көтөҥҥүҥ этэҥҥэ кыстаар эрэ. Булт алт татыарыйан кыһыҥҥы кыһарҕаҥҥа тоҥон бөһүйэн хаалаахтыырыҥ дуу. Доҕор соҕотоҕун хаалан тэһийбэккэ турулус ирилис көрөөт хообурҕаабытынан көтөн тахсан кур хоҥор сиикитигэр баар модьу тиитин диэкки дайбыы турда. Кырдьыбыт ээ сордоох хайдах кыһыны туоруугун, айбыт ыйааҕын биллиэҕэ Доҕор обургуу,собулҕа тойоно, сиэҥ силээхтэтэ бырдыҥ быстыбакка кыыдааннаах кыһыны эриһэн туораар эрэ.

Бүттэ.