Гена биэлсэри ыҥыра бараары гыммытын ийэтэ буолбата:
“Мин биллэр ыарыылаах киһибин. Эмпин истэхпинэ аһарар
инибин”, — диэтэ. Кини совхоз маннааҕы отделениетыгар бухгалтерынан улэлиир. Кэлин бүөрэ ыалдьар буолан хаалла. Онтон уонна кэргэнэ кинилэртэн арахсыбакка эрэ мээнэ баран хаалбытыттан, бэйэтин олоҕор табыллыбатах, дьоло суох киһинэн ааҕынан, сүрдээҕин санааргыыр. Өйөбүл буолуох биир да аймаҕа суох. Тулаайах кыыс икки сыл үөрэнэн, бухгалтер идэтин ылан,
бу дойдуга үлэлии кэлбитэ уон икки сыл буолла. Нөҥүө сылыгар
агроном киһиэхэ кэргэн тахсыбыта. Уоллара Гена биэс саастааҕар, иккиһин ыарахан буолбутун истээт аҕалара, Николаев Еремей Иванович, сүтэн хаалбыта. Ити кыыһын Октяны оҕолоноругар, эрэй бөҕөнү көрбутэ. Онтон ыла доруобуйата улам мөлтөөн иһэр курдук.
    Түөрт сыллааҕыта, Гена алта саастааҕар, кэргэнин табаарыһа
Николай диэн киһи кинилэргэ хонон ааспыта. Киниттэн Дьэримиэй дьаарай арыгыһыт буолан, Дьокуускай уулуссатын кэрийэ сылдьарын туһунан аан бастаан истибитэ. Ол киэһэ Галина Николайтан кэргэнэ Дьэримиэй туһунан туту билэрин кырдьыгынан кэпсииригэр көрдөспүтэ.
    — Дьэримиэй кэргэннэммит сураҕын мин Өлүөхүмэ оройуонугар үлэлии сылдьаммын истибитим. Биһиги биэс сыл устата Омскайга бииргэ үөрэммиппит. Кини бүтэһик Курска тахсан баран, чаастатык иһэр идэлэммитэ. Ол да буоллар үөрэҕэр син хоп курдук этэ. Эйигин кытга холбоһоругар хайдах этэй? — Николай Галинаттан ыйытта.
    — Наһаа оннук иһээччи дии санаабатаҕым. Билсиһиибит да кылгас кэмҥэ буолбута, — Галина үөһэ тыынан кэбиспитэ.
    — Уолбут икки сааһын туолбута. Кэргэним “үлэбэр табыллыбаппын, манна миигин атаҕастыыллар” диэн тылламмыта уонна онтон ыла иһэн барбыта. Хаста да сэмэлэммитэ,
дьүүллэммитэ. Ол кэнниттэн итирик кэлэн, миигин сордуура. Күнүүлүүр идэлэммитэ. “Баҕар, иккис оҕолоннохпуна уонна ол кыыс буоллаҕына, кэргэним арыгытын быраҕан, киһилии олороойобут” диэн санааттан, ыарахан буолбутум. Ону билэн кэргэним санаата бууһа алдьаммыта. Кэлин, биһиэхэ тугу да эппэккэ, кыыл барбыта.
    — Онтон ыла тугу да биллэрэ илик дуо?
    — Суох.
    — Оттон оҕолор?
    — Гена аҕатын алыс ахтар да, биллэрбэт буола сатыыр. Миигиттэн бастаан утаа ыйытара, онно
мин: “Паапабыт ыраах, атын сиргэ үлэлии барбыта,
суруга сотору кэлиэҕэ”, — диирим. Кэлин тоҕо эрэ ыйыппат. Арааһа, дьоннортон ис-дьиҥин истибит
быһыылаах. Оттон Октя аҕатын олох да көрбөтөҕө.
— Бу ааспыт сайын мин Дьэримиэйи өрөбүл күн
Дьокуускайга уулуссаҕа көрсө түспүтүм. Сирэй-харах мөлтөҕө, таҥас-сап илдьирийэн, киртийэн
иэдэйбит этэ. Онтуттан кыбыстара өтө көстөрө.
Миэхэҕэ: “Баанньыкка барыах эрэ”, — диэбитэ.
Онно мин: “Бастаан биһиэхэ баран, суунар тээбириннэ, уларыттар таҥаста ылыахха”, — диэбиппин
ылыммыта. Киэһэ баанньыктанан кэлэрбитигэр
мин дьонум ас бөҕөнү астаан тоһуйбуттар этэ. Бары
аһаары остуолга олорорбутун кытта, ийэм биир бытыылка водканы аҕалан, миэхэ биэрбитэ. Ону үөрэ-көтө иһэн кэбиспиппит. Дьэримиэй холуочуйбута
уонна ол киэһэ наар ийэбин кытта кэпсэтэн тахсыбыта. Түмүгэр “атын оройуоҥҥа анатаары кэпсэтиһэ Дьокуускайга кэлбитин туһунан” эппитэ.
    Киэһэ утуйаары Дьэримиэй биһиги кладовкаҕа тахсыбыппыт. Онно сытан мин Дьэримиэйтэн:
    — Хайа, доҕоор, мин ийэбэр барытын тоҕо кэпсээбэтиҥ? — диэн ыйыттым.
    — Эн ийэҥ наһаа үчүгэй киһи эбит. Ону хомотуохпун санаам буолбата, — диэн эппиэттээбитэ.
    — Сарсыҥҥы күн үүнүө дии. Хайдах буолаҕыный?
    — Кырдьык даҕаны, хаһааҥҥа диэри маннык сылдьыахпыный, тохтоотохпуна сатаныыһы.
    — Арыгыттан адьас аккаастанар кыахтааххын дуо? Эбэтэр эмтэтэҕин дуу?
    — Ээ, бэйэм быраҕыам. Мин өссө да алкоголик буола иликпин. Онон туох да эмэ-тойо суох бэрээдэктиир кыахтаахпын. Хата, таҥаһым алдьанан бүттэ.
    — Оччоҕо тугу гынар былааннааххыный?
    — Эн миэхэ харчы иэс биэрэр кыахтааххын дуо?
Оччоҕо көстүүм ырбаахы, бачыыҥка атыылаһан
кэтэн бараммын, министерствоҕа тиийэн,
Өлүөхүмэҕэ үлэҕэ ыыталларыгар көрдөһүөм этэ.
    — Итэҕэйэн ыыта охсуохтара дии саныыгын дуо?
    — Онно кадр отделын начальнигынан биһиги Димабыт ананан, үлэлээн эрэр үһү диэн истибитим.
    — Кырдьык. Үс ый буолла.
    — Хайа уонна эн да,

тылбай-өспөй буолан, көмөлөһүөҥ этэ буоллаҕа дии.
    — Чэ, утуйуохха. Бириэмэ ыраатта. Сарсыарда
сүбэлэһиэхпит, — диэн мин кэпсэтиини түмүктээн
кэбиспитим.
    Дьэримиэйим сотору утуйбута, оттон мин ону-маны санааммын, уум кэлэн биэрбэтэҕэ. Табаарыһым арыгыга ылларан бу айылаах буолбутун сэрэйбитим. Кини эрэ буолуо дуо, маннык балаһыанньаҕа түбэспиттэри хас да уолу билэбин.
Дьэримиэй кэргэнэ биэс саастаах уолун кытта
ыарахан хаалбытын киһи хайдах долгуйбакка истиэй. Онон хайдах эмэ гынан Дьэримиэйгэ
көмөлөспүт киһи дии санаабытым. Биһиги дьиэ
кэргэн алтыабыт. Кэргэним биһиги хамнаспытын
саҥа хамнас кэлиэр диэри нэһиилэ тиэрдэбит.
Онон уурдарар кыах билиҥҥитэ суох. Арай бу олох
сотору смешаннай страховкам болдьоҕо туолан, биир тыһыынча солкуобайы ылыахтааҕым. Онтон
көмөлөһүөхпүн уонна Диманы кытта кэпсэтэн
көрүөхпүн сөп эбит. Итинник ону-маны саныы сытан утуйан хаалбыт этим.
    Сарсыарда Дьэримиэй: “Биир сиргэ бара сылдьардаахпын. Киэһэ кэлиэм”, — диэбитэ. Ыкса
киэһэ лаппа холуочук кэлбитэ. Аһылыктан аккаастанан кладовкаҕа утуйа тахсыбыппыт. Мин бу
киэһэ Дьэримиэйи кытта кытаанахтык кэпсэтэргэ быһаарыммытым:
    — Дьэримиэй, бүгүн ханна сырыттыҥ, кимнээҕи кытта арыгылаатыҥ?
    — Ээ, уолаттар көрсөннөр иһэрдэн кэбистилэр.
Биир уол дипломун сууйдубут, — киһим эппиэтэ холку.
    — Ол билэр уолаттарыҥ дуо?
    — Биирдэрин билэбин.
    — Уолаттарыҥ ханна бардылар?
    — Сарсыарда өрүс пордугар киириэх буолтара.
    — Дьэ онон хаһааҥҥа диэри бу курдук сылдьар санаалааххыный?
    — Коля, хайа, били, мин көрдөһүүбүн туох диигин? Кыаллыах курдук дуо? — хардары ыйытта.
    — Көмөлөһүөхпун баҕа бөҕө да, кыах кэмчи.
Дьоммун кытта сүбэлэһиэм. Страховкам харчытын бу күннэргэ ылыахтаахпын. Онуоха диэри бу курдук күн аайы иһэ сырыттаххына, кэргэним уонна
ийэм сөбүлэһэллэрэ биллибэт, — диэтим.
    — Эн миигин арыгыны букатын да иһэрдимээри гынаҕын дуо?
    — Хайа, доҕоор, арыгыттан бу үлүгэр алдьархайга тиийэн баран, олох аккаастанарыҥ сөп этэ.
    — Ити аата, эн миигин дьонтон барытыттан итэҕэс киһи оҥоруоххун баҕарар буоллаҕыҥ дии?
Арыгыттан мин туох да алдьархайга тэбиллэ иликпин. Доруобуйам үчүгэй. Үлэбиттэн уурайыым
арыгыны кытта сибээһэ суох. Антах туоратаннар, атаҕастааннар сүгүн үлэлэппэтэхтэрэ. Кыра хамнастаах буоламмын, кэргэттэрбин кыайан ииппэт кыһалҕаттан барбытым. Мин кэргэммиттэн арахсыбатаҕым ээ. Тута үлэ булбакка надбавкаларым
быһылланнар, онтон кыйаханан, бу тэбиллэн хааллым, — киһим дьиэк киллэрбэт гына этэн кэбистэ.
    — Дьэ, сөп. Көрсүө тыл бэлиэ. Ол аата, бу күннэргэ биэс мөһөөк солкуобайы иэс биэрэбин.
Таҥаста атыылас. Сэлээппэ эмиэ наада. “Балык хатырыгынан, киһи таҥаһынан” диэн мээнэҕэ
этиллибэт, — диэн баран, улаҕаа диэки эргиллэн,
кэпсэтии бүппүтүн биллэрдим.
    Нөҥүө киэһэтигэр Дьэримиэйбит сырдык сиэрэй көстүүмнээх, маҥан соруочукалаах, хара хаалтыстаах, сиэрэй сэлээппэлээх, киһи билбэт буола уларыйан, киирэн кэлэн соһутта. Биһиги үөрдүбүт.
Ас тардыллыар диэри сарсыҥҥы сырыыбытын
сүбэлэстибит. Остуолга олорорбутун кытта, Дьэримиэй биир бытыылка кыһыл арыгыны остуолга
уурда. Ийэм үөрдэ, кэргэним биһиги бэйэ-бэйэбитин көрсүһэн эрэ кэбистибит.
    — Чэ, бу бүтэһик, сууйуу арыгыта. Эһиги олох
куттанымаҥ. Аны өтөр иһиэм суоҕа. Эһиэхэ махтанарым бэлиэтэ, — диэн баран, Дьэримиэй бытыылка бүөтүн аһан, ийэбэр уунна.
    Сарсыныгар биһиги иккиэн тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар Димаҕа сырыттыбыт.
Киһибит бэркэ үөрэн-көтөн көрүстэ, онтон кэпсэтии саҕана улам “тымныйан” барда. Дьэримиэйтэн хаста да “арыгыгын эмтэппэккин дуо?” диэн
ыйытта, онно киһитэ суохтан атыны хардарбат.
Дима саарыыра Дьэримиэйи эрэммэтэ көстөн барда. Ону өйдөөтө быһыылаах. Дьэримиэй: “Бу эн миигин алкоголик диэн быһаарар туоххунуй, бырааскын дуо?” — диэн өксөйө соҕус ыйытта.
Дьонум ардырҕаһаары гыннылар дии санаан, мин кэпсэтиини атыҥҥа аралдьыттым. Онон кэпсэтии эйэ-дэмнээхтик түмүктэннэ. Үлэҕэ анааһын туһунан бирикээс тахсыан иннинэ, Дьэримиэй
медкомиссияны барыахтаах, хас да былааҥкалары толоруохтаах эбит. Онон барытын сөбүлэһэн баран, мин үлэбэр барбытым.
    Онтон ыла Дьэримиэйи көрбөтөҕүм. Димаҕа
олох да кэлэ сылдьыбатах. Кэлин истибитим, иккитэ медвытрезвительгэ хонон тахсыбыт, онтон
күһүн лечебнэй-трудовой профилакторийга (ЛТП)
ыытыллыбыт. Дьэ итигирдик, мин хобдох сэһэним, — диэбитэ Николай.
    Галина улаханнык хараастыбыт көрүҥнээҕэ.
Туту да саҥарбакка, хоноһотугар орон оҥорбута
уонна утуйар хоһугар киирбитэ. Оҕолоро утуйа сыталлара. Ити түүн Галина тугу санаабытын, төһө
эрэйдэммитин уонна төһөҕө утуйбутун ким билиэ
баарай…

    Сарсыарда Николай Генаны кытта кэпсэппитэ.
Гена сааһыгар сөбө суох, оттомурбут оҕо этэ.
Аҕатын ахтарын, оҕолор бары аҕаларынан киһиргииллэрин, кинини “Быралгы уола” диэн үөҕэллэрин туһунан кэпсээбитэ. Маҕаһыыҥҥа тиийэн ону-маны көрө сылдьан, Гена улахан грузовой, оҕо
оонньуур массыынатыгар хараҕа хатаммыта. Ол иһин Николай ити массыынаны атыылаһан ылан,
Генаҕа бэлэхтээбитэ.
    Күнүскү аһылык кэнниттэн, Николай Дьокуускайдаабыта. Галина Геналыын атаарбыттара. Николай бу ыарахан олохтоох табаарыһын кэргэттэрин сүрдээҕин аһыммыта. Дьэримиэйгэ абарар санаата күүһүрбүтэ. Ирдэһэн булан кытаанах тыллары этиэн баҕарбыта. Алта саастаах Гена улаатан,
хайдах киһи буолуоҕун, билигин ким да быһа этэн
кэбиһэр кыаҕа суох. Аҕалара көнөн, кинилэргэ
төннө охсоро буоллар, Гена туһугар киһи айманыа
суоҕа этэ. Ол кыаллыа дуо?..
    Ону баара, бу ааспыт түөрт сыл устатыгар аҕаларын туһунан туту да билбэтилэр. Арахса илик буоланнар, ийэлэрэ алимент ирдэһэр бырааба суох үһү. Ордук хомолтолооҕо, ийэлэрин доруобуйата
лаппа мөлтөөбүтэ буолар. Ити бүгүн эмиэ ыалдьан
хаалла. Гена биэлсэри син биир ыҥырда. Биэлсэр
кэлэн корон баран, ийэлэрин оройуоннааҕы киин
балыыһаҕа киирэн, олохтоохтук эмтэннэххинэ эрэ
табыллыыһы диэтэ. Галина ону оҕолорум
иэдэйиэхтэрэ диэн буолуммата. Гена: “Ийээ, балыыһаҕа киирэн эмтэн. Билигин халлаан сылыйда.
Биһиги бэйэбит олорор кыахтаахпыт. Ааныска
ынахпытын ыан биэрэрэ эрэ наада”, — диэн көрдө
да, ийэтэ буолуммата: “Бу муус устар уонна ыам
ыйа бүттүннэр, үөрэх түмүктэннин, оччоҕуна
оҥостон киирэн, эмтэниэм буоллаҕа”, — диэтэ.
Биэлсэр сөбүлэһэригэр тиийдэ уонна: “Галина, эн ыарыыҥ — улахан болҕомтону, эмтэниини уонна
харыстаныыны эрэйэр ыарыы. Онон бэс ыйыгар
баран эмтэнэриҥ булгуччулаах. Билигин манна
эмтэнэриҥ таһынан аскар мин ыйыыбын тутуһуохтааххын уонна, кылаабынайа, тымныйбатыҥ наада”, — диэн кытаанахтык сэрэттэ. Гена медпууҥҥа эмп ыла сылдьан, ийэтэ тугу аһыахтааҕын кичэйэн ыйыталаста.
    Гена ынаҕын, оҕус тыһаҕаһын, тыһы борооскутун аһатта, ойбоҥҥо илдьэн уулатта. Төрөөбүтэ ый
эрэ буолбут ньирэйигэр хаар уулаан иһэттэ. Ити
үлэлиир кэмигэр балтын Октяны ийэтин аттыгар
олороругар эппитэ. Үлэтин бүтэрэн дьиэҕэ киирбитэ, балта ийэтин аттыгар олороро, ийэтэ утуйа
сытара. Чааскылаах чэйэ сойон хаалбыт этэ. Гена
билиитэ оһоҕун оттубута. Миискэҕэ уу, онно икки
ыстакаан тоҥ отону кутан, оргута уурбута. Иккис
миискэҕэ хааһы буһараары үүт куппута. Онтон кэлэн ийэтин аттыгар олорон, тыынарын иһиллээбитэ. “Аны ийэм өлөн хаалыа”, — диэн куттанара.
Aҕa таптала диэни билбэтэх Гена, көрбүтэ эрэ ийэтэ буолан, ийэтин олус таптыыра, ыарыйда да, ыксыыра.
    Үһүс күнүттэн ийэлэрэ арыый буолан, Гена оскуолатыгар барбыта. Ыалларын Ааныска уола Бааскалыын биир паартаҕа олороллоро. Ол иһин дугу
барбыттарын, дьиэ үлэтигэр ханнык сорудах бэриллибитин билэр буолан, Генаҕа ити көтүппүт күннэрэ туох да мэһэйи үөскэппэтэҕэ.
    Гена аҕыс сааһыттан сайын аайы совхозка окко
үлэлиир. Икки сыл от кэбиһиитигэр оҕус сиэттэ.
Оҕолор улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьаллар. Уолаттар бары анал оҕустаахтар. Гена оҕуһа
Күрдьүгэс диэн ааттаах, сымнаҕас баҕайы.
Омурҕан кэнниггэн уулата баралларыгар уолаттар
оҕустарын сүүрдэн куоталаһыннараллар. Хардарыта бастаһаллар. Улахан дьоннор сорохторо ону сэргииллэр, онон көр-күлүү, кэпсээн-ипсээн бөҕө буолааччы. Отчуттар отууга хоно сылдьар буоланнар, Гена ийэтин олус ахтар, долгуйар. Ардыгар түүн, дьонтон кистээн ытыыр. Аҕата суох буолан,
оҕолортон туох эрэ итэҕэстээх курдук сананар. Ол
иһин атыттар курдук мээнэ күлбэт-оонньообот.
Иллэҥ кэмигэр хараҕын быһа симэ сытан, өйүгэр
арааһы оҥорон көрөр. Үксүн кини аҕата улахан
тойон буолан, дьону дьаһайар, үлэһитгэр бары киниттэн толлоллор уонна ытыктыыллар, оҕолор Генаны ордук саныыллар, ким да кинини атаҕастаабат, Быралгы уола диэн үөхпэт, ардыгар ийэтин
доп-доруобай, күлбүт-үөрбүт, кулууп сценатыгар
тахсан, ыллыы турар гына ойуулаан көрөр. Онтон
өйдөнөн, отууга сытарын билэн, олус курутуйар,
хомойон ытыы сыһар.
    Эрэй-муҥ эҥэрдэспит, үөрүү-көтүү кэмчи сыллара сыналыһан, утуу-субуу ааһан, Гена ахсыс, балта Октя төрдүс кылааһы бүтэрээри сылдьар кэмнэригэр, ийэлэрин доруобуйата улаханнык айгыраата. Тэрилтэтэ, табаарыстара бу олус көнө, чиэһинэй үлэһити сөбүлүүллэрэ, кыахтара

баалларынан
көмөлөһө сатыыллара. Галина кэллэҕин бастакы
сылларыгар, олус үчүгэй куоластааҕын билэннэр,
концертарга ыллата сылдьыбыттара. Онтон кэргэнэ
барыаҕыттан уонна ыалдьар буолан, мас-таас курдук аккаастанан кэбиспитэ.
    Бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр, киһи
кыһалҕатынан туһана охсон хааларга суудайар урдустар баалларын биллэрэн, Галинаҕа иҥээҥнии
сатыыллара. Биирдэ Октя үс саастааҕар, саас улаханнык ыалдьыбыта. Биэлсэр түргэнник оройуон
балыыһатыгар киирэригэр направление суруйан
биэрбитэ. Галина водовоз массыына суоппарыгар
Мишаҕа дьиэтигэр тиийбитэ, соҕотох эбит.
Кыһалҕатын этэн, кыыһын кытта оройуон киинигэр илдьэ охсоругар көрдөспүтэ. Миша бастаан
ыараан, үлэтэ элбэҕин этэн баран, Галяны кууһан
ылан уураары гыммытыгар соһуйан төлө туттараат:
“Хайа, Миша хайдах буоллуҥ?” — диэбитэ. Онно
киһитэ: “Чэ, сөбүлэс, хоско киириэх. Начаас. Онтон барыахпыт”, — диэн баран хос диэки
үтүрүйбүтэ. Ыга кыыһырбыт Галина абаккатыгар
хараҕын уута сарт түспүтэ, Мишаны сирэйгэ охсубута уонна тахсар аан диэки дьулуспута. “Итинник
буолаҥҥын эриҥ быралгы барбыт эбит”, — дии хаалбыта дьиэлээх тойон.
    Галина отделение хонтуоратыгар тиийиитигэр
биир газик массыына кэлэн тохтообута. Ыйыталаспыта, ыаллыы отделение массыыната оройуон киинигэр киирээри иһэр эбит. Кинини кытта ылыах буолбутгара.
    Кэргэнэ суох, икки оҕолоох эдэр дьахтар олоҕор
кыһалҕа элбэҕэ биллэр. Галина ону барытын тулуйан кэллэ гынан баран, кини олоҕо улам-улам умуллан иһэрин, сүрэҕэ-быара таайар буолла. Сатаатар, оҕолорбун атахтарыгар туруоран баран, анараа дойдуга аттаммыт киһи диэн, хара күүһүнэн хачыгыраһар. Төһө даҕаны оҕолоро, ордук Гена, киниэхэ
ыарахан үлэни үлэлэппэккэ кыһанналлар, хайдах
барытын ити ньулдьаҕай оҕолор санныларыгар
сүктэриэй? Ол иһин сыыстарыы, тоҥуу-хатыы
түмүгэр сотору-сотору сытан хаалар буолла. Ол сытан, оҕолоруттан кистээн дэлби ытыыр. Кэргэнэ
Дьэримиэй кинилэри бу айылаах оҥорбутун биллэр
да, баҕар, манна суоҕун иһин уонна кини туһунан
туту да билбэтитгэн буолуо, оҕолоругар аҕаларын
туһунан биир да куһаҕан, хомолто тылын быктара
илик. Оҕолоро да улаатан баран киниттэн, тоҕо
эрэ, аҕаларын туһунан, киксибит курдук, ыйыталаспат буоллулар.
    Гена олох эрдэ улахан киһилии тутгар буолбута.
Октя төрүкү мөлтөх доруобуйалаах этэ да, кэлин
онтун син халтарытан эрэр. Гена табаарыһа Бааскалыын олус тапсаллар, өрүү бииргэ сылдьаллар.
Үөрэхтэригэр иккиэн үчүгэйдэр. Бэрээдэктэрэ биир оннук. Саамай сөбүлүүр предметтэринэн математиканы уонна физиканы ааҕаллар. Кинилэр иккиэн ахсыс кылааһы бүтэрээт да, оройуон киинигэр
баар СПТУга үөрэнэ киирэргэ быһаарынан бүтэн
сылдьаллар. Түргэнник идэ ылан, үлэһит буолан,
ийэлэригэр көмөлөһөр баҕалаахтар. Бааска аҕата
түөртээҕэр ыалдьан өлбүт, ийэтигэр соҕотох оҕо.
Кинилэри кытта ийэтин убайа Сэргэй кыыһынаан
олорор. Кэргэнэ уонча сыллааҕыта өлбүт. Сэргэй
совхозка рабочайынан үлэлиир. Аҕыйах саҥалаах,
сымнаҕас майгылаах, төһүү үлэһит буолан, мэлдьи
хайҕанар. Иллэҥ кэмигэр чугас сылдьан бултуурун
сөбүлүүр. Ол иһин кинилэргэ куобах, мас көтөрө,
кус уонна балык быстыбат буолааччы. Геналаах отторун-мастарын Сэргэй тиэйэн биэрэр. Ол иһин
Гена улаатгаҕына, Сэргэй кырдьан молтөөтөҕүнэ
үтүөнү үтүөнэн төлүүргэ сананан сылдьар.
    Бэс ыйыгар Гена ийэтигэр ахсыс кылааһы
бүтэрбит сибидиэтэлистибэтин аҕалан биэрдэ. Барытыгар “биэс” сыана туруоруллубугун керен, ийэтэ олус үөрдэ:
    — Оҕом сыыһа биир үөрэҕи туйгуннук бүтэрэригэр тиийдэҕим, — диэн баран сүүһүттэн сыллаан
ылла.
    — Тыый, ийээ, хайа, сотору үлэһит буолбут докумуоммун көрүөҥ дии, — Гена үөрэ-көтө эттэ.
    — Онон Бааскалыын СПТУ-га киирэргитин уларыта иликкит дуу?
    — Суох, ийээ. Түргэнник үлэһит буола оҕустарбын, эн үлэҕиттэн уурайан, үчүгэйдик эмтэниэҥ
уонна сынньаныаҥ этэ дии.
    — Октя биһиги хайдах кыайан олороохтуубут,
    — ийэтэ үөһэ тыынар.
    — Ийээ, олус санаарҕаама. Мин Ааныскалаах
Сэргэйи кытта кэпсэппитим. Кинилэр миигин суохтатыахтара суоҕа. Хайа уонна каникулбар кэлэн,
наадаҕытын бэлэмнээн барыам дии, — Гена олох
улахан киһилии барытын быһаарынан бүтэн сылдьар эбит.
    — Оо, оҕом сыыһа, — Галина ытаан барда.
    — Кэбис, ийээ, ытаама. Барыам ессо да ыраах
ээ, — диэн баран Гена ийэтин кууста. Балачча өр
буолан баран, ийэтэ уоскуйан, ону-маны кэпсэтэ
олордулар.
    Гена СПТУ бүтэһик курсугар үөрэнэ сырыттаҕына, муус устар ыйга ийэтэ улаханнык бэргээн,
оройуон балыыһатыгар киирдэ. Олус ырбыт, хатан
хаалбыт ийэтин корен, Гена “сык” гына түстэ,
күөмэйин туох эрэ бүөлүү түһэн кэбистэ. Сүрэҕэ
доҕуурга иҥнибит туллук курдук, толугуруу
мөҕүстэ. Туох эрэ ынырык кинилэр үрдүлэригэр
саба барыйбытын курдук санаата. Ийэтэ эрэйдээх
хара күүһүнэн мичээрдээн көрдө да, кыаллыбата.
Хараҕын уута сүүр да сүүр буолла, ону платогунан
сотто сытта, Гена ийэтигэр саба түһэн, туттунар
кыаҕыттан тахсан, эр киһилии саҥа таһаарбакка
ытаата. Син өр олордо бадахтаах. Сиэстэрэ киирэн, ийэтиттэн анализ ылар буолан, Гена палататтан тахсан барда.
    Гена ийэтигэр күн аайы сылдьар да, ийэтэ, тоҕо
эрэ, өрүттэн биэрбэтэ. Биир күн СПТУну бүтэрбит
докумуонун ылаат, Гена, ийэтин үөрдэ охсоору,
балыыһаҕа кэлбитэ, ийэтин тыла булдьуйан хаалбыт этэ. Онтон уһаабатаҕа, Гена баарына тыына
быстыбыта…
    Одун хаан оҥоһуута оннук эбит буоллаҕа. Галина бу орто дойдуга түөрт уон эрэ сыл олордо. Онтон төһөтө үөрүү-көтүү аргыстаах, төһөтө эрэй-муҥ эҥэрдээх ааспыта буолуой? Ону ис-дьиҥин
Галина эрэ билэн бараахтаатаҕа. Муҥатыйбыт буоллаҕына, ыала Ааныскаҕа быктардаҕа. Оҕолорун
хомотумаары бары ыар санаатын-оноотун кистиир идэлээҕэ.
    Ыар охсууну ылбыт Гена, ийэтэ өллөҕүн түүн ким да көрбөтүгэр, уйа-хайа суох ытаата. “Тааксибиэ бу СПТУга киирэммин, ийэбин кылгас үйэлээтэҕим” диэн бэйэтин буруйдана сананар.
Хата, ону доҕоро Бааска уоскута сатыыр, кини аттыттан мүнүүтэҕэ даҕаны арахпат. Ийэтин дойдутугар тиэйэн таһааран көмүү кэмигэр, Гена дөйбүт курдук, ээл-дээл сырытта. Ыаллара Ааныска, Сэргэй, ийэтин тэрилтэтэ, атын да үгүс дьоннор кыһананнар, ийэлэрин ийэ сиригэр кистээн кэбистилэр. Тоҕус хонуктааҕы ахтыы кэнниттэн
ыаллара Ааныска Геналаах Октяҕа, ийэлэрэ
оройуон киинигэр киириэн иннинэ, киниэхэ тугу
эппитин кэпсээтэ:
    — Дьэ, Ааныска, мин сүрэҕим-быарым билэр:
тыыннаах эргийбэт киһи буолбуппун. Муҥ саатар,
оҕом Гена үөрэҕин бүтэрэн, үлэһит буоларын
көрүөм, сиэннэрбин көрсүһүөм этэ буоллаҕа дии…
Ити барыта соҕотох, тулаайах улаатан, эрэйи-муҥу
көрүү содула. Үчүгэй аймах суоҕа… Өмүрэх курдук
куһаҕан киһиэхэ тахсан хааламмын, ыарыһах буолан, кылгас үйэлэннэҕим… Ааныскаа, мин
өлбүтүм кэннэ оҕолорбор этээр: “Олоххо биир-икки оҕолонуу кэрэгэй эбит. Онон, кыаллар буоллаҕына, элбэх оҕолоно сатаатыннар, сатаатар үс-түөрт. Оҕом Гена салгыы үөрэнэ сатыа этэ, сүөһү
туттан, ону үп оҥостон. Октя бэйэтэ биллин, убайа үлэһит буоллаҕына, көмөлөһөрө чуолкай. Аны
аҕаларын туһунан. Ону муҥнаах ханнык очурга
оҕустаран, ханна-ханна тиийбитэ биллибэт. Баҕар,
былыр үйэҕэ өлбүтэ буолуо. Өскө тыыннаах буоллаҕына, баҕар, оҕолорун көрсө кэлиэ. Оччоҕо олус
уолҕамчытык туттунуо суох этилэр. Үчүгэйдик
кэпсэтэн, барытын билэн баран, быһаарыныа этилэр”, — диэн. Дьэ, оҕолоор, ийэҕит ити, кэриэс
кэриэтэ, миэхэ эппит тылларын үчүгэйдик өйдөөҥ
уонна толоро сатааҥ. Оттон Сэргэй биһиги Галинаҕа биэрбит тылбытын тутуһа сатыахпыт. Бу
сүүрбэччэ сыл устата ыаллыы олорон, Галинаны
балтыбыт кэриэтэ санаатыбыт, — Ааныска хараҕын уутун сотунна.
    — Ааныска уонна Сэргэй, эһиги үтүө санааҕытын билбиппит ыраатта. Барытын иһин ис
сүрэхпититгэн махтанабыт. Хаһан эрэ… — ситэ
кыайан эппэккэ, Гена Аанысканы кууһа түстэ…
    СПТУ педсовета саамай бастыҥ үөрэнээччини,
Генаны Москватааҕы тыа хаһаайыстыбатын производствотын инженердэрин институтугар үөрэххэ
ыытарга быһаарбыт. Гена соһуйан хаалла. Түүлүгэр
да киирбэт этэ, Москваҕа баран үөрэнэр туһунан
санаа. Кини үлэлээн, балтын Октяны салгыы
үөрэтгэрэр баҕалааҕа, ийэтин сынньатар санаалааҕа.
    Ыаллара Анньыыскалаах Сэргэй Генаны, итиччэ ыытар буолтарын кэннэ, баран үөрэнэриҥ наада
диэтилэр. Октя үөрэммитин курдук, орто оскуоланы бүтэриэр диэри үөрэниэ, аны күһүн оҕус
тиҥэһэҕитин атыылаан харчыланыаҥ диэн уоскуттулар. Онон Гена барарга сөбүлэстэ. Доҕоро Бааска маннааҕы совхозка үлэлиир буолла: “Шофер-электрик идэлээх киһи ботуччу хамнаһы ыларым
буолуо. Онон эйиэхэ ый аайы харчы ыыта туруом”, — диэтэ.
    Итинтэн ыла сэттэ сыл ааһа оҕуста. Гена били
институтун кыһыл дипломунан бүтэрэн кэлэн,
Дьокуускайга биир улахан тэрилтэҕэ инженер-электригинэн үлэлээбитэ үһүс сылыгар барда.
Кэргэннээх, биир кыыстаах уонна Саха государственнай университетыгар үөрэнэр балта, Октя,
кинилэргэ олорор. Үс хостоох таас дьиэлээх. Билигин, отдел начальнигынан үлэлиир буолан, хамнаһа элбэх.
    Балаҕан ыйа бүтэн эрдэҕинэ, биир киэһэ аҕыс
чаас ааһыыта Геналаах ааннарын звонога тыаһаата.
Гена баран аспыта, саха киһитэ киирэн кэллэ.
Өтөрүнэн бытыгын хорумматах, дьүдьэх сирэйдээх, эргэрбит таҥастаах, билбэт киһитэ. Бэргэһэтин
устубута, баттаҕа маҥхайан бүппүт. Гена кэпсэтэн киирэн барда:
    — Хантан сылдьаҕын? Туох наадалааххыный?
    — Ээ, бу куоракка олоробун. Эн Николаев Геннадий Еремеевич диэҥҥин дуо? — ыалдьыт
кэһиэхтээх куолаһынан ыйытта.
    — Инньэ диэммин. Миигин хантан билэҕиний?
    — Билэр этим. Урут. Ол көрбөтөҕүм ырааттаҕа.
    — Эн ким диэҥҥиний? — Гена ыалдьытыттан арыгы сыта аҥылыйарын билэн, кэпсэтиини түргэтэтэргэ сананна.
    — Николаев Еремей Иванович диэммин.
    — Билбэтим. Туту үлэлиигиний?
    — Үлэ да, олорор сир да суох. Кыһын иһэр. Ол
иһин эйиэхэ кэллим.
    — Бай, ол тоҕо? — Гена соһуйда.
    — Миигин дьиэҕэр олорт диэри.
    — Оннук көрдөһөргө эн ханнык бырааптааххыный? — Гена соһуйбута ааспата.
    — Дьэ, баар. Мин эн аҕаҥ буолабын, — ыалдьыт Генаны дьэ утары көрдө. Гена соһуйан, тылыттан матта, саҥата суох ыалдьытын одуулуу турда.
Санаатыгар ийэтин мөссүөнэ көһүннэ, онтон
өлөөрү сытара, ийэтин көмүү… Абаккаран, ынчыктаан ылла. Бу “эн аҕаҥ буолабын” диир киһини
саҕатытган ылан, таһырдьа анньыан баҕаран кэллэ. Онтон ийэтэ Ааныскаҕа эппит кэриэс тылларын өйдөөн, балачча өр турда. Арыый уоскуйан:
    — Дьэ ол эн, мин аҕам буоларгын тугунан дакаастыыгыный? — диэн ыйытта. Ыалдьыт имиллэн
хаалбыт пааспарын Генаҕа уунна. Онно, кырдьык,
Николаев Еремей Иванович 1939 сыллаахха
төрөөбүтэ диэн сурулла сылдьара.
    — Оттон кэргэннээх этиҥ дуо? — Генаҕа барытын ыйыталаһан билэр толкуй көтөн түстэ.
    — Кэргэним Галина диэн этэ.
    — Кини ханнаный?
    — Бука, дойдутугар олордоҕо буолуо.
    — Оттон оҕолоруҥ?
    — Эйигиттэн ураты биир кыыс баар сурахтааҕа.
    — Ол оҕолоргун иитэн, үөрэттэрэн, үлэһит оҥортоотум дии саныыгын дуо?
    — Суох. Инньэ дии санаабаппын гынан баран, кырдьан, доруобуйа мөлтөөн, үлэни кыайбат буоллум. Миигин көрүөх-харайыах атын аймах суох.
Ээ, ханныгын да иһин, мин төрөппүт оҕом буоллаҕыҥ дии. Ол иһин, муҥур уһукпар тиийэн, эйиэхэ кэллим.
    Гена салгыы ыйыталаһарын тохтотто. Бу ыалдьыты кытта балтын, Октяны уонна кэргэнин билсиһиннэрэн, хоннорон баран, боппуруоһу сарсыарда бүтэһиктээхтик быһаарарга сананна…

Тит СОСИН - НААНЫКАП
Чолбон 2/2001