Хаартыскаҕа: Николай Түгүнүүрэп 1928 сыллаахха, 23 сааһа.

Николай Түгүнүүрэп “Муммут” диэн кэпсээнин бэчээттиибит

    Күһүн. Сэтинньи ый сымнаҕас, мөдөөн тымныыта
кыһарыйан эрэр. Хоту диэкиттэн күүстээх соҕус тыал
сөрүүн салгынынан кыйыһыйар. Куобах кутуруга кырыа хаар кыыдайар. Халлаан хараҥа күөннээх борук-сорук быстах-быстах былыттарынан бүрүллэ сабыллан лүҥкүрэн турар. Күн сытым сырдык уота мөлтөөн, өһөх
курдугунан быстах былыт быыһынан уоран корон
олбоорон турар.
    Оскуола оҕолоро үөрэхтэриттэн уурайан, аһаан бараннар саҥа халыҥаан эрэр сымнаҕас хаарга тахсан буурдуу, куобахтыы уонна кыра оҕолор таҥалай үктүү, сорохтор аты көлүнэн бараннар салааскаҕа состорон
оонньуу сылдьаллар. Үгүс элбэх оҕо саҥата бүтэй алаас
иһин дуората сатардан уһугуннаран, сэргэхситэн эрэр.
    Бу бириэмэҕэ Ньукуус балтараа көстөөх сиргэ
күтүөтүн аахха, күүлэйдии оҥостон, тахсан бара турда.
Өйүөтэ баранан, ыһык ыла таарыйа, эдьиийигэр аһыы
сотору тахсыбыт киһи буолуо диэн таайыахха сөптөөх.
    Ньукуус оонньуу сылдьар оҕолор диэки хараҕын кырыытынан көрөн кэбиһэ-кэбиһэ, тиэтэйбит-саарайбыт
киһи быһыытынан хааман сыбырҕатан истэ. Киэҥ дорҕоон айан суолун устун баран иһэн оскуолатыгар
киэһэ субуота оонньуутун оҕолор хайдах атаараллара буолла уонна саха үөскээбитин туһунан үчүгэй дакылааты истибэккэ таҕыстым. Хаһан дэлэй ыһыктанан баскыһыанньаҕа оскуолаҕа өрүөм баарай. Сытаан бардаҕына, эдьиийим да аах сэлиэниьэҕэ киирэн олорбот буоллахтара — дии саныы испитэ. Уһун суол устатыгар
Ньукуус итини эрэ буолбатах, арааһы барытын эргитэн саныы испитэ.
    Сир ортотун ааһан баран айанын суолуттан араҕан
куолаҕай суолунан туораан барда. Син өр айаннаата
быһыылаах. Күн арҕаа тыаҕа мас быыһыгар түһэн, киирээри халлаан арҕаа хараҥа кытыыта кыыһан умайан,
күлүмнээн көстөр. Быстах хараҥа былыт халлааны сабардаан турара илин диэки сыҕаллан барда.
    Ньукуус түргэнник хаампытыгар ийэ көлөһүнэ бары
тахсыбыт. Сүүһүн көлөһүнүн үтүлүгүн түүлээх көхсүнэн
соттон кээһэ-кээһэ, тоҥмут ынах тыһа этэрбэһэ тоҥ чигдигэ чыычыр ойон истэ. Кини сылайан барда быһыылаах: иккис үтүлүгүн быатыттан ыаҕастыы тутан эйэҥнэтэн уонна арыт бэргэһэтин устан илиитигэр тутан баһын
сөрүүргэтэн ыла испитэ.
    Кини урут сылдьыбатах суолунан, курдары быһа
түһэн испитэ. Күн көстө килбэйэ киирэн хаалла. Киирбит сирин онно кыыс оҕо имин курдук кытара тыган
көһүннэ. Илин халлаан түгэҕин диэкиттэн түүнү ыҥырар хара ньүкэй харааран, лүҥкүрэн сибилигин аҕай былыттан тахсыбыт күөх күндү халлааны сабан барда. Төгүрүк алаастар барыаран, хараҥа ойуурдар ылы-чып буолан бардылар. Туох да тыас-уус суох буолла.
Ньукуус иһэр суола биир эргэ өтөх таһыгар тиийэн баран
икки аҥы барда. Онно тиийэн Ньукуус мунааран тэпсэҥнээмэхтээн баран, санаа булан “бу суолунан бардахпына, чугас буолуохтаах” диэн хоту диэкинэн барда. Суола хараҥа ойуурунан барбахтаан иһэн иннэ-кэннэ биллибэт уот сиэбит тыатыгар сүтэн хаалла, бадаҕа, мас тиэйэр суоллара эбит. Ньукуус, урут манныкка сылдьыбатах киһи, куттанан көхсө кыараата. Ойуур быыһынан
тоҥуу устун түлээски баран истэ. Бу иһэн санаа булла:
булчуттар куобахха айа тарпыттарыгар түбэһэн ыттарыам
диэн. Кыраабыл угун курдук маһы ылан тайахтанан, иннин булкуйан көрө истэ.
    Дьэ доҕоор, биирдэ мунурун булла быһыылаах: өр
айаннаан баран уҥуоргу өттүгэр күтүр хараҥа харыйа
ойуурга тиийэ биэрдэ. Бу ойууру ортотунан тэлэ хааман
баран истэ. Өр барбытын кэннэ иннэ-кэннэ биллибэт
биир мудурук дойдуга киирэн кэллэ. Анааран көрдөҕүнэ
иитэ-саҕата биллибэт, улаҕата көстүбэт. Маҕан хаар туртайан, бороорон көстөрүттэн сэрэйдэҕинэ, киэҥ
сыһыыга киирбит быһыылаах. Хоту дэки бардаҕым диэн
тосхойон хааман истэ. Бу

иһэн бэйэтин куотар уу оттоох
күөлгэ киирэн барда. От быыһыгар тоҥмокко сытар сиикэйгэ түбэһэн аны ууга хаалыам диэн сэрэнэн, төттөрү
тахсан били сир илин саҕатынан хачыгыраан истэ. Хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ, араас улахан сүөһүлэр
уонна аттаах дьоннор турарга дылылар. “Бай, бу тугуй?”
диэн чугаһаан көрбүтэ, харыйа тумул үтэн киирэн турар
эбит. Онтон Ньукуус дьэ өйдөөтө, хараҕа сырдыы түстэ:
эдьиийэ аах олорор улахан Улгукта сыһыытынан иһэр
эбит. Дьэ көхсө кэҥээн, “бу диэки бааллар этэ” диэн
сыһыы хоту баһын булардыы таласта.
    Көлөһүнэ бары тахсыбыт. Атаҕа сылайан буута
дьаралыйар, сэниэтэ суоҕунан сүрэҕэлдьээбит курдук
саллаҥнаан испитэ. Бэргэһэтэ сүүһүн саба түһэрин өрө
анньан хантас гынан көрбүтэ, хоту диэки ойуур дьэллигэһинэн “Бу баар” диэбит курдук саппа сардаҥа кыым
сандааран күндээрэ тырымнаата. Ньукуус эдьиийин аахха тиийэн кэллэ…

Чолбон сурунаалтан