Алкоголизм - доброжелатель 14. 05. 2014 (19:20)
Молодец что решился исправится всё таки есть чтото ещё не всё ещё пропил пиши дальше интересно читать хотя я сама не переношу алкоголиков но за тебя рада что встал на правильный путь так и держи родных найди может ещё не всё потеряно
Хайдах гынан ыалдьыахпын сөбүн түүнү быhа толкуйдаабытым. Арыгыhыт киhи саамай кэбирэх сирэ быара буоларын бэркэ билэбин. Урут “саhарар"диэн быар ыарыыта баарын өйдүү түспүтүм, ол эбэтэр научнайдык эттэххэ гипатит А. Бу ыарыынан ыалдьыбыт дьон эмтэнэн үчүгэй буолаллара. Балыыhаҕа хайаан да 45 күн сытыараллара.
Сарсыарда эрдэ туран инфекционнай балыыhа диэки хаамтым. Барытын билиэххэ-көрүөххэ, үөрэтиэххэ диэн соруктаах. Киирэн туох да саҥата суох, кулгаах-харах буолан, көрүдүөргэ олорунан кэбистим. Ким да миэхээ кыhаммат. Маҥан халааттаах аанньаллар төптөрү-таары хаамсаллар, ону-маны кэпсэтэллэр. Мин барытын чуҥнаан истэ олордум, кэлин олох да дьиэтийэн хааллым. Туран кабинеттары өҥөйтөлөөн көрүтэлээтим. Ыарыhахтар биир-биир кэлэн, процедурнай кабинекка анализ туттаран бараллар. Ыйыталаhан билбитим эмиэ да дизентериянан ыалдьыбыт дьон, эмиэ да гипатитынан ыалдьыбыт дьон бааллар.
Ол олордохпуна, суhал көмө быраастара биир нуучча оҕотун өйөөн киллэрдилэр. Арааhа “приемнай” дэнэрэ дуу хайдах дуу, онно аҕалан туттардылар.
Какой диагноз поставили? Диэн эдэркээн сиэстирэ кыыс ыйытар саҥата иhилиннэ. Мин кулгааҕым чоройо түстэ.
Кэмниэ кэнэҕэс мин “дьолбор” биир сарсыарда сэниэм эстэн, этим бүтүннүү суоhаан уhугуннум. Хата мин онтон олус диэн үөрдүм. Таҥнаат да, ыалларбар градусник көрдүү таҕыстым. Кыhыыта диэн ким да миэхэ аанын аhан биэрбэтэ. Саҥабын иhиттилэр да “суох”, “киэр буол” диэнтэн атыны туойбаттар. Үүрүллэ, мөҕүллэ, холдьоҕулла үөрэнэн хаалбыт буоламмын ол аайы отой да кыhаммаппын. Тэҥнэhиэм дуо, балыыhаҕа бардым.
Хата үтүө санаалаах бырааска түбэhэн абыраммытым. Саhарардаабыт буолуохпун сөбүн атыннык, арыый тупсаран кэпсээтим. Быраас барытын истэн баран, анализ бөҕө анаата.
Дьиэҕэр баран сыт, гипатит буоллаҕына суhал көмө кэлиэҕэ, балыыhаҕа илдьиэхтэрэ. Дьиэҕин дезинфекциялыахтара, -диэтэ. Дьэ мин ол күн түннүгү манааччы буоллум. Суох. Ол күн суhал көмө сыта да биллибэтэ.
Оо, Миха из барака, а ты че тут бесплатно посуду моешь, а ну давай заплати, “вонючка е***я”, -дии-дии ыган кэллэ. Урут мин дьиэбэр төhөлөөх элбэхтик арыгылаабыта биллибэт, ол тухары баҕардаҕын аайы кырбыыр этэ. Билигин онтукатын умнубата.
Денег нету, потом заплачу, -диэн эрдэхпинэ…
Тогда опять получай, -диэн баран, сутуругун күөрэтэн аҕалан, сыҥаахха охсон түһэрдэ. Мин тиэрэ баран түстүм.
Михаил, сейчас же открой, а то дверь снесу. Считаю до трех, -диэн эрэрэ да ааным эмискэ тэлэллэ түспүтэ. Холку бэйэлээх, гитара тутуурдаах Варвара киирэн кэлэн, аттыбар олорбута:
Михаил, миэхэ эмиэ кут эрэ.
Мин саҥата суох чааскы ылан, ортотунан кутан биэрбитим.
Автор: Тулуурдаах 13. 05. 2014 (21:47)
Биир сарсыарда өрүү буоларын курдук ыбылы өлөттөрөн уhугуннум. Төбөм иhэ хааhы да саламаат, тугу да сатаан толкуйдаабаппын, сүрэҕим субу ойон тахсыахтыы битигириир. Этим бүтүннүү, илиилиин-атахтыын сап-салыбырас, айаҕым иhэ кубус-кураанах. Биир эрэ санаа, арыгыга сиэппит мэйиим тобоҕор кыламныыр “абырахтаммыт"киhи, -диэн.
Идэбинэн, кыайардыы ойохпун “абырах” ыллара ыытаары хаhыытаан көрдүм да, уу чуумпу. Бачча буорайа сытар киhиэхэ кыhаммакка, ханна дьөлө түспүт баҕайытай? Нэhиилэ оронон туран, онтон-мантан өйөнөн, куукуна диэки соhулуннум. Бай, ким да суох! Арай, сабыыта элэйэн бүтээхтээбит остуолга, чөкө баҕайытык соҕотох кумааҕы кылбайан сытар. Сурук эбит:“Биhиги бардыбыт, аны төннүбэппит”.
Сап-салыбырас илиибинэн, Водкабын нэhиилэ арыйа баттааат, үрүүмкэ улахан ортотунан куттум да, кэтэрдэн кэбистим. Оо, Водка барахсан сороҕор алдьатар, сороҕор абырыыр да түгэннэрдээх. Бу киhи аатыттан тахсыбыт киhини тилиннэрдэҕэ, бэртэх аҕаллаҕа эчи бэрдин. Бэйэ эрэ, бэҕэhэ хайдах дьиэбэр кэллим этэй, ким аҕалбытай, бадаҕа айдааран эрэр курдугум? Арааһа ойохпун кырбаан эрэрим дуу? Ээ, чэ хайа да үөдэн буоллун, хата доҕотторбун ыҥырыахха, тото-хана арыгылыахха…
Ити күнтэн ыла баара суоҕа 3-4 сыл ааспыта. Мин дьиэм харчытын сатаан төлөөбөккө үүрүллүбүтүм, күүстэринэн көһөрөн таhаарбыттара. “Бомжатникка"кыракый квартира булан биэрбиттэрэ. Ол да миэхэ сөп курдуга. Мин “Туймаада"маҕаhыынынан, автовокзалынан, аэропордунан сылдьан, дьонтон харчы умналаhар “натуральнай бичкэ” кубулуйбутум. Быhатын эттэххэ, оҕолорбун, ойохпун да ахтыбат, санаабат, буор иhээччи буолан хаалбытым. Төбөм туомугар биир эрэ санаа, хантан эмэ арыгы булан испит киhи, диэн баара. Ити курдук күн аайы, уhун сыллар усталара арыгы эрэ айдаана. Биирдэ бэриллэр олох, олох аатыттан тахсыбыта. Билигин саныырга олус да ыарахан эбит.
Бу барыта, эмискэ диэххэ дуу, биир түгэҥҥэ тосту уларыйбыта…
Мин бу “бомжатник” дьиэҕэ, быыкаайык хоско олорбутум лоп-бааччы уон сыла туолбут күнэ үүммүтэ. Ол күнү мин билигин да чопчу өйдүүбүн.
Төрөппүттэрбиттэн хаалбыт, эдэр сааhым ааспыт, түөрт хостоох дьиэбин былдьатымаары, итирик да буолларбын, ыбылы хатанан, кими да киллэрбэт санаалаах оҥостон сыппытым. Оччолорго икки хос тимир аан диэн суох буоллаҕа, милииссийэлэр холкутук тоҕо анньан киирбиттэрэ, итирикпин көрөөт да, умса анньан илдьэ бара турбуттара. Уон биэс күн КПЗ-га хаайан кэбиспиттэрэ. Суутунан, сокуонунан дьиэбин былдьаттаҕым ити. КПЗ-тан тахсаат даҕаны дьиэбэр тиийбитим, хайыы сах атын дьон киирэн олороллор эбит. Мин арыгы гынан испит малым тобоҕун “саҥа дьиэбэр” көһөрө охсубуттар этэ. Буоларын курдук хантан эрэ харчы булан эмиэ арыгылаабытым уонна түүн “автопилоттаан” дьиэбэр тиийэн кэлэн тоҥсуйа сатыы турдахпына милииссийэлэр тиийэн кэллилэр. Саҥа хаhаайыны кытта тугу эрэ кэпсэтэр этилэр. Онтон миигин массыынаҕа тиэйэн илдьэн “бомжатникпар” төкүнүтэн кэбистилэр, эбиитин үнтү тэбиэлээн, кырбаан, муннубун тоһутан киhи аатыттан таhаарбыттара. Ити мин уолум төрөөбүт күнэ этэ. Ол иhин кытаанахтык төбөбөр хатанан хаалбыт.
Бу дьиэҕэ олорбутум уон сылын бэлиэтиир буоллаҕым, диэн испэр күлэ санаатым. Бэҕэhээ онтон-мантан балай да харчы хомуйбутум. Сиэппиттэн таhааран аахпытым, балай да эбит. Хас да күн дьиэттэн быкпакка арыгылыырга тиийииhи. Сууммута-тарааммыта буолан баран, харчыбын сиэппэр уктан таhырдьа тахсаары оҥоhуннум. Ыскаап үрдүгэр турар хортуон хоруопкаҕа хараҕым хатана түстэ.
Бэйэ эрэ итиннэ туох баар этэй? Олоппоhунан салҕанан, хоруопканы арыйан көрбүтүм, сэнэх соҕус куурка сууланан сытар эбит. Тыый, хайдах уон сыл устата арыйан көрбөтөх баҕайыбыный, диэн бэйэм бэйэбиттэн кэлэйдим. Ылан кэтэн кэбистим уонна маҕаhыын диэки ойдум.
Продавец ата-ата күллэ. Бэйэм даҕаны кумааҕыны көрөн соhуйан,
айахпын атан туран хааллым. Харчым бүтүннүү эргэ кууркам сиэбигэр хаалан хааллаҕа. Туй-сиэ төннөр кыhалҕа. Кумааҕыбын кумалыы туппутунан төптөрү ыстанным, подъезка киирэн кумааҕыбын муннук диэки элитэн кэбистим. Харчыбын ылаат да, таhырдьа ойон иhэн хортуон хоруопкабыттан иҥнэн умса баран түстүм. Оҕо таҥаhа ыhылла түстэ, киhи эрэ буолларбын эмискэ сүрэҕим “пыр"гына түстэ. Хаhан эрэ былыр умнуллан хаалбыт сатаан өйдөөбөт"чувством” сүрэхпинэн, быарбынан тилэри сүүрдэ. Ити курдук дөйөн, балай да өр олорон хааллым. Ол эрээри арыгы иhэр күүс баhыйдаҕа буолуо, таҕыстым. Киирэн иhэн бырахпыт кумааҕыбын төптөрү ыллым. Төбөм тугу да буhарар кыаҕа суох, кумааҕыбын кумалыы туппутунан, үөрэнэн хаалбыт суолбунан, маҕаhыын диэки саллаҥнаан истим.Продавец кумааҕы тута сылдьарбын көрө оҕуста:
Дьиэбэр киирээт да, муостаҕа “лах"гына олоро түстүм. Иннибэр хайа ыстаммыт хортуон хоруопка, быытыкаайык оҕолорум таҥастара ыhыллан сыталлар, ойоҕум барахсан көбүс-көнө буочарынан суруйбут суруга тэнийэр. Киhи эрэ буолларбын дууhам тырытынна. Ол да буоллар арыгыга быhа сиэппит мэйиим тугу да сатаан тобулбат. Тоҕо манныгый? Хайдах маннык олоххо тиийбиппиний? Толкуйдуу сатаатым да тугу да быhаарбатым. Олорбут олоҕум суох эбит, барыта биир кэм сиэрэй. Арай биири чопчу өйдөөбүтүм, арыгыны быраҕыахха, киhилии олоҕу олоруохха. Киhилии олох диэн хайдаҕын билбэтэрбин да, барытын саҥаттан саҥалыахха, диэн кытаанах санааны ылыммытым.
Бу иннинэ хаста да эмтэтэ сылдьыбытым даҕаны, бары арыгыhыттар курдук син-биир иhэн кэбиhэр этим. Эмтэтэр туhата суоҕун чуолкай билэбин. Ол түүнү быhа хайдах арыгыны быраҕар туhунан сыалай “стратегия” толкуйдаабытым.
Ол түүн харахпын кыратык даҕаны симэн ылбатарбын, миэхээ дьикти сарсыарда үүммүтэ. Илиим-атаҕым салыбыраабат, төбөм ыалдьыбат, өлөттөрүү суох. Күһүҥҥү күн миигин эҕэрдэлиирдии хоhум иhин тилэри тыган сырдаппыта. Кытаат диэбиттии мичээрдээн көрсүбүтэ. Бу күнтэн арыгыны утары охсуhуум саҕаламмыта.
умналаhа сылдьан, уулуссаҕа охтон сыттарбын даҕаны, хаhан да арыгыhыппын дэммэт этим. Дьон бары иhэр, мин эмиэ иhэбин, диэн куоhурданарым. Манна диэн эттэххэ, арыгы иhээччи уонна алкоголизм ыарыытыгар ылларыы тус-туhунан буолар. Сорох дьон арыгыны иhэллэр, абырахтаналлар даҕаны алкоголизм ыарыытыгар тиийбэккэ олохторун моҥууллар, үгүстэр суорума суолланаллар. Сорохтор бу алдьархайдаах ыарыыга ыллараллар. Алкоголизм диэн хаhан да эмтэммэт мэйии ыарыыта буоларын, атыннык эттэххэ “болезнь виртуальной реальности"буоларын билигин чопчу билэбин. Биллэн туран мин алкоголизм ыарыытыгар ылларбытым ырааппыт этэ. Сүрэх, быар, оhоҕос ыарыылара аахсылла да барыллыбат, барыта арыгы содула буолара биллэр. Эдэрбэр арыгы иhэн көрүлүү сылдьан, маннык ыарыыга ылларыам диэн санаан да көрбөт этим. Арыгыhыттары көрө-көрө сиргэнэрим, сэмэлиирим. Бу күн арыгыhыт буолбуппун, алкоголизм ыарыытыгар ылларбыппын билиммитим.Мин арыгыттан тэйэр “стратегиям” олус судургу этэ. Бастатан туран арыгыhыт буолбуппун дьиҥ чахчы билинии. Буор иhээччи сылдьан, дьонтон харчы
Иккис хардыым “доҕотторбуттан” тэйии. Арыгыhыт киhи хаhан баҕарар элбэх атастаах буолар. Ону үгүстэр өйдөөбөттөр, хаан-уруу аймаҕынааҕар чугас киhитин курдук саныыр. Чахчытынан көрдөххө биир өлүүгэ сылдьар сордоохтор буоллаҕа, арыгы эрэ силимниир. Мин дьиэм кыhыннары, сайыннары тобус толору киhи буолааччы. Бэлэм хатаҕа арыгыhыттар кутуллаллара сонун буолбатаҕа буолуо.
Доҕоттортон тэйии, “күндү"астаах кэлбит дьону үүртэлээн ыытар кытаанах суол этэ. Бэҕэhээ эрэ биир остуолга олорон арыгылыыр атастарбын, сорохторун кырбаан, сороҕор кырбанан үүртэлиир буолбутум. Түүннэри субуутаан сүгүн утуппат даҕаны этилэр. Маннык табыллыбатын, тулуйуо суохпун, ханнык эрэ түгэҥҥэ тиийэн син-биир иhэн кэбиhииhикпин өйдөөбүтүм. Хайдах гынан куотар санаа эмискэ күөрэйэн киирбитэ. Балыыhа. Маҥнайгы кэмҥэ, хайдах эрэ ыалдьан, балыыhаҕа киирэн саhыахха. Кыаллар буоллаҕына уhун соҕус кэмҥэ. Онно баҕас атастарым тиийбэттэр ини.
Хайдах гынан ыалдьыахпын сөбүн түүнү быhа толкуйдаабытым. Арыгыhыт киhи саамай кэбирэх сирэ быара буоларын бэркэ билэбин. Урут “саhарар"диэн быар ыарыыта баарын өйдүү түспүтүм, ол эбэтэр научнайдык эттэххэ гипатит А. Бу ыарыынан ыалдьыбыт дьон эмтэнэн үчүгэй буолаллара. Балыыhаҕа хайаан да 45 күн сытыараллара.
Сарсыарда эрдэ туран инфекционнай балыыhа диэки хаамтым. Барытын билиэххэ-көрүөххэ, үөрэтиэххэ диэн соруктаах. Киирэн туох да саҥата суох, кулгаах-харах буолан, көрүдүөргэ олорунан кэбистим. Ким да миэхээ кыhаммат. Маҥан халааттаах аанньаллар төптөрү-таары хаамсаллар, ону-маны кэпсэтэллэр. Мин барытын чуҥнаан истэ олордум, кэлин олох да дьиэтийэн хааллым. Туран кабинеттары өҥөйтөлөөн көрүтэлээтим. Ыарыhахтар биир-биир кэлэн, процедурнай кабинекка анализ туттаран бараллар. Ыйыталаhан билбитим эмиэ да дизентериянан ыалдьыбыт дьон, эмиэ да гипатитынан ыалдьыбыт дьон бааллар.
Ол олордохпуна, суhал көмө быраастара биир нуучча оҕотун өйөөн киллэрдилэр. Арааhа “приемнай” дэнэрэ дуу хайдах дуу, онно аҕалан туттардылар.
Сиэстэрэ “фуу” дии-дии уолу сиэтэн, иhирдьэ диэки киирэ турдулар. Миигин туох тэhэ кэйбитэ эбитэ буолла, ойон турдум да, хотуону ытыспынан баhан ыллым уонна айахпар толору симинэн кэбистим. Дьэ баҕам туолбут курдук сананан таhырдьаны былдьастым. Бу уол хотуота аhыыта сүрдээх этэ, барыта үөс буоллаҕа буолуо. Санаабар төбөбөр тахсан холуочуйбут курдук буолбутум.
сыттахпына эмиэ ааммын тоҥсуйдулар. Онтон тэбиэлээн бардылар.Онтон ыла хас да күн ааспыта, мин хаhан ыалдьарбын кэтэс да кэтэс. Балыыhаҕа киирэн саhар баҕа хара баhаам этэ. Ол эрээри тоҕо эрэ олох саhарбаппын. Таhырдьа тымныйан барбыта, арыгыhыт атастарым сылаас дьиэҕэ тардыhан субуутууллара үксээбитэ. Мин кими да киллэрбэппин, ааммын ыбылы хатанан сытабын. Сороҕор хас да күн дьиэбиттэн быкпакка, аhаабакка даҕаны сытар буолбутум. Ас ылар харчы да суоҕа. Күүскэ аччыктаатахха, куртаххар туох эмэ хаптаҕай кытаанаҕы ыбылы кэлгинэн кэбистэххэ, киhи аччыктаабыта соччо билээччитэ суох.
Биир киэhээ ол курдук куртахпын ыбылы кэлгинэн
Мин “покушать” диэни истэн буолуо, аамын тиийэн арыйбыппын бэйэм да өйдөөбөккө хааллым. Эдэркээн баҕайы икки нуучча уола уонна икки саха кыыhа киирэн кэллилэр. Биир уол миигин олох билэр курдук кэпсэтэр:
-Здарова дяд Миш. О, как у тебя чисто, аккуратно стало видать женщина появилась. А признавайся дяд Миш.
Дьэ уонна хаhаайыннаан киирэн барда. Остуолу тардан кэбистэ, хас да бытыылка пиибэни хороччу туруортаата. Хата астарын соччо сиэбэттэр. Уоллуун кыыстыын пиибэлэрин эрэ хантаталлар. Мин туох ханнык оҕолор киирэн кэлбиттэрин билбэтэрбин да, астарын баҕас харса суох хабыалаатым. Илиим пиибэ диэки бара турарын нэhиилэ туттунабын. Ол олорон биир кыыс, холуочуйан кылабачыйбыт хараҕынан мин диэки утары көрөн олорон уу сахалыы:
Оҕолорбун ойуулаан көрө сатыыр идэлэммитим даҕаны, сатаммат этэ. Бу диэн эттэххэ дьиҥэр аҕа диэн чувство олох да суоҕа, эбэтэр ханна эрэ ыраах мэйиим түгэҕэр хостоммокко, хатанан сытара эбитэ дуу. Ойоҕум мөссүөнүн да умнубут эбиппин. Саатар хаартыскалара суох этэ, эбэтэр итирэ-кутура сылдьан хайыта тыытан бырахпытым дуу. Итиччэ улаапыт оҕолору хайдах көрсүөхпүн да билбэппин, кыбыстабын да буоллаҕа.
Биир түүн оҕолорбун, ойохпун оҥорон көрөн саныы сытан нухарыйан бардым. Ол сыттахпына киhи тардыалаата:
Мин бу киhи сирэйин уун-утары көрөн сытаммын, тыын былдьаhан хачымахтаhабын. Илиибин остуол диэки уунан кыптыый харбаан ыллым уонна харса суох түбэhиэхчэ саайталаабытынан бардым. Киhибин хас да сиринэн дьөлүтэ астым. Ол аспыт сирдэрбиттэн хаан буолбатах сүмэhин курдук ыhыллар. Кэмниэ кэнэҕэс киhим ыhыктан кэбистэ:
Мин харбыалаhан тиийэн уоту холбуу биэрдим, остуол тула мустан олорор бүтүннүү түү дьон, тыыммакка даҕаны бары миигин утары көрөн олороллор эбит. Мин кыптыыйбын утары ууммутунан:
Кэмниэ кэнэҕэс мин “дьолбор” биир сарсыарда сэниэм эстэн, этим бүтүннүү суоhаан уhугуннум. Хата мин онтон олус диэн үөрдүм. Таҥнаат да, ыалларбар градусник көрдүү таҕыстым. Кыhыыта диэн ким да миэхэ аанын аhан биэрбэтэ. Саҥабын иhиттилэр да “суох”, “киэр буол” диэнтэн атыны туойбаттар. Үүрүллэ, мөҕүллэ, холдьоҕулла үөрэнэн хаалбыт буоламмын ол аайы отой да кыhаммаппын. Тэҥнэhиэм дуо, балыыhаҕа бардым.
Хата үтүө санаалаах бырааска түбэhэн абыраммытым. Саhарардаабыт буолуохпун сөбүн атыннык, арыый тупсаран кэпсээтим. Быраас барытын истэн баран, анализ бөҕө анаата.
Сарсыарда сэниэм олох эстибит этэ. Турар кыаҕа суох сыттахпына ааммын тоҥсуйдулар. Нэhиилэ тиийэн, ыйыппакка даҕаны арыйа баттаабытым, маҥан халааттаах аанньаллар тураллар эбит. Оо, ону көрөммүн үөрдэхпиэн.
Мин туох хомунарым кэлээхтиэй, элэйэн хаалбыт тиис суунар щеткабын сиэппэр угуннум да кэннилэриттэн батыhан тахсан бара турдум.
Дьэ балыыhа диэн баар эбит ырай олоҕо! Бэлэм ас-таҥас, талбыккынан аhыы-аhыы тиэрэ түһэн сытаҕын. Ким да эйигин мөхпөт-эппэт. Хата манна сытаммын аҕыйах хонук иhигэр биллэ уойан барбытым. Ыалдьан сытар киhиэхээ маарыннаабат гына күн тура-тура сирэйдиин-харахтыын тупсубутунан барбытым. Арай биир санаа баттыыр буолбута, күнүүлээн эбитэ дуу. Бииргэ сытар ыарыhахтарбар чугас дьоно кэлэн көрсөллөрө, аан нөҥүө да буоллар кэпсэтэн дуоhуйаллара. Минньигэс да сыттаах дьиэ аhын мин санаабар дэлэйдик таhаллара. Биллэн туран аска хааччах баар этэ, гепатит ыарыытыгар сорох ас көҥүллэммэт. Миэхээ эрэ ким да кэлбэт, ас таспат. Ону бииргэ сытар дьонум ыйыталаспаттар даҕаны.
Арай түүлээх дьонум наhаалыыр буолбуттара. Биирдэ күрүлүүр күнүс хаhыат уларсан, сүүһүөхтээн ааҕа сыттахпына (аахпатаҕым ырааппыт буолан сүһүөхтээн ааҕар буолан хаалбыт этим), биир киhи киирэн кэллэ:
- Төбөбүн тутан көр эрэ, мэйиим тэhэ бараары гынна. Сойута түспүт киhи.
Мин хап-сабар ытыспын төбөтүгэр чугаhатан иhэн, суоhа бэрдиттэн сарылыы-сарылыы олоро биэрдим. Илиибин хамп-туппутунан ойон турдум, төптөрү таары хаамыталыы сылдьан:
Ыарыhахтар тоҕо эрэ бары миигин көрөллөр, түүлээх киhи диэки ким да хайыhан да көрбөт.
Балыыhаттан тахсарым чугаhаан истэҕин аайы арыгы иhиэх санаам күүһүрэн, баhыйан барбыта. Утуйар уум олох алдьаммыта. Түүннэри илэ хаама сылдьар буолбутум. Кыраттан ньиэрбинэйдээн тырыттан, дьону бэйэбиттэн тэйитэн кэбиспитим. Бу санааны хайдах эрэ баhыйар албас наада буолбута. Ону мин тобулбутум, ыарыыны ыарыынан эмтииргэ. Оччолорго “саhарарга” магнезия диэн эми тутталлара, баара суоҕа биирдии луосканан күҥҥэ үстэ иhэрбит. Элбэҕи истэххэ “растройство желудка"буоларын кулгааҕым кырыытынан истэн ааспыттааҕым. Дьэ миэхээ ол эрэ наада буоллаҕа. Магнезияны үс лиитэрэлээх баанкаҕа толору кутан остуолга туруоран кэбиhэллэрэ. Сарсыарда дьон саҥа туран эрдэҕинэ мин кэлэ-бара сылдьан, ыстакааммар толору кутта-кутта иhэн бырдырҕаттым ээ. Хайыы сах баанката ортотунан эрэ хаалбытын көрөн сиэстэрэ кыыс дэлби соhуйбута, эбии кутан биэрбитэ. Өр өтөр буолбатаҕа иhим араастаан тыаhаан киирэн барбата ээ. Дьэ онтон икки-үс күнү быhа сыптарыйан бырдырҕатыы. Оннук сыптарыйа сылдьар киhи арыгы туhунан толкуйдуура лаппа аҕыйыыра чуолкай. Бу методы мин кэлин даҕаны элбэхтик туттубутум. Арыгыга төннүөх кэриэтэ ис ыарыытын тулуйбут быдан ордук.
Биир сарсыарда сиэстэрэ кыыс палаатабытыгар киирэн кэллэ уонна хас да киhини араспаанньабытынан ааттаата, ол быыhыгар миигин эмиэ ааттаата:
Ааттаммыт дьон үөрэ-көтө түстүлэр, сорохтор оҕолуу “ураа” диэн хаhыытастылар. Арай мин эрэ хомойон силбин эрэ быhа ыйыстан кэбистим. Аттыбар сытар киhи оронуттан ойон туран, миигин санныга таптайа-таптайа:
Туох үөрүүтэ кэлээхтиэй. Бэлэм астан, сымнаҕас оронтон арахсыахпын баҕарбатарбын даҕаны, кэмэ кэллэҕэ. Ити курдук мин ырай кэриэтэ олоҕум түмүктэммитэ.
Таhырдьа тыбыс-тымныы, ахсынньы ый аргыардаан турар этэ. Мин чараас кууркалаах, үтүлүгэ суох, күһүҥҥү бэргэhэлээх эрэ балыыhаттан тахсан барбытым. Ол да буоллар тоҥор диэни соччо билбэт этим. Арыгылыы сылдьан, тохсунньу тымныыларыгар уулуссаҕа охтон сыппытым үгүс буоллаҕа. Хата хайаан туохпун да үлүппэккэ бу сааспар диэри кэллэхпиний? Хайдах эрэ тоҥон, үлүйэн иhэн оруобуна кэмигэр уhуктан кэлээччибин. Төкүнүйэн да буоллар дьиэбэр тиийэн хаалбыт буолааччыбын. Арай биир эмэ түгэнигэр уhуктубакка утуйан хаалбыт буолуум… Дьэ иэдээн. Билигин саныы-саныы сүрэҕим ытырбахтыыр.
Дьиэбэр киирээт да олоппоско олорунан кэбистим. Суохпуна күлүүспүн алдьатан киирэннэр, кимнээх эрэ арыгылаабыттар, кураанах бытыылка бөҕө төкүнүйэ сытар, астарын тобоҕо аhыйан хаалбыта амырыын сыт муннубун саба биэрэр. Мин оннукка үөрэнэн хаалбыт буоламмын соччо кыhаммаппын. Хаста сүүстэ дьиэбин халаабыттара, ыспыттара-тохпуттара буолуой. Дьиэм да диэн буолуо дуо уон сыл бу дьиэҕэ олорбутум тухары, хаhан да дьиэм дии санаабатаҕым, сотору бэйэм дьиҥнээх дьиэбэр төннөр инибин диэн бигэ эрэнэрим. Сорох хоруопкалары бу тухары аhан да көрө илик эбиппин. Салгыы хайдах буолабын, тугу гынабын?
Мин идэбинэн бытыылка хомуйа барардыы сананным, ону дьиэм иhиттэн саҥалаатым. Баар суох халыҥ таҥастарбын барытын булан таҥынным уонна эргэ рюкзакпын сүкпүтүнэн тахсан бардым. Ааммын хатыы даҕаны сатаабатым, хатанара, күлүүhэ сүппүтэ быданнаабыт быhыылааҕа. Урут үктээбит ыллыкпынан помоялары, бөҕү-саҕы кэрийэ сылдьан, рюкзагым ыараабытыттан сибик*****эххэ син балай да бултуйдум. Куруук сылдьар котельнайбар киирэн, кимниин да кэпсэтэ барбакка бытыылкаларбын сууйдум. Иhирдьэ диэки дьон саҥата, күлсэрэ тобус-толору, арыгылыы олороллоро саарбаҕа суох. Онтон сотору соҕус, курданарыгар диэри сыгынньах, бэркэ билэр киэбирбит киhим тахсан кэллэ. Оо, былчыҥнара эриллэн түһэн, тоҕо баҕас бэрдэй:
Тыас-уус буолбутун истэн атастара тахсан кэллилэр. Оччо көрү көрөн туран көтүтүөхтэрэ дуо, үөрэ-көтө кыттыспытынан бардылар. Мин хаста сүүстэ кырбанан, ыарыыны тулуйарга балай да үөрүйэх буоламмын “бытыылкаларбын эрэ алдьаппаталлар” диэн харыhыйа сыттым. Дуоhуйуохтарыгар диэри тэбиэлээтилэр, охсуолаатылар. Кэмниэ кэнэҕэс быhыыта хал буоллулар, остуолларын диэки сүөдэҥнэстилэр. Мин онон туhанан, рюкзакпын харбаан ыллым да таhырдьаны былдьастым. Таhырдьа тымныыта бэрт буолан буоллаҕа, баҕайылар эккирэтэ да барбатылар. Эккирэтэн да диэн миигиттэн туохпун былдьаары эккирэтиэхтэрэй. Эдэр дьон, ыччат удардарын отработкалаан, биhиги курдук “биичтэри” туох да сылтаҕа суох груша оҥостоллорун бэркэ билэбин.
да эчэппиттэр.“-Доҕоор тоҕо үөрбэккин, көҥүлгэ тахсар буоллубут буолбаат, “-диэбит муус-маҥан, көбүс-көнө тиистээх киhини саныы түстүм. Бу баар көҥүлүн, кимиэхэ үөрүү, кимиэхэ кыhалҕа. Кыhыйан абара-абара маҕаhыыҥҥа тиийэн бытыылкаларбын туттардым уонна тута биир бытыылка водка ылан дьиэм диэки тэллэҥнээтим. Сыҥааҕым, ойоҕосторум ыарыыта сүрдээх, бэргэhэм иhэ сып-сылаас хаан оҥуолуура чуолкай. Баҕайылар син балай
Дьиэбэр тиийэн бытыылкабын остуолга туруоран иhэн, дьэ өйдөнө түстүм… “Туй сиэ” ас ылыахтаах этим дии, ас ылыахтаахпын, -дии-дии бэргэhэм туомунан сирэйбин саба туттан абабыттан оҕолуу ытаан бардым. Хаарыан харчым, күннээҕи көлөһүнүм таах хааллаҕа. Эмиэ аччык хонор кыhалҕа.
Ити курдук күн аайы бытыылка хомуйан, сороҕор умналаhан, онтон-мантан син харчыланан Саҥа дьыл үүнэр түүнүгэр этэҥҥэ диэхпин тылым тахсыбат, тыыннаах эрэ тиийэн кэлбитим. Балыыhаҕа сытан биллэ уойбутум ханан да суох буолбута. Эмиэ дьүүдьэйэн, хаста эмэ кырбанан сирэй-харах буорайбыта, бэйэтэ да аҕыйах ахсааннаах хаалбыт тииhим бараммыта. Ол эрээри дьиктитэ диэн быарым ыарыыта биирдэ да моhуоктаабатаҕа, бэргээбэтэҕэ. Кырбаныы, аччыктааhын, ыарыы игин диэхтээн, ити барыта олох бытархайдара. Барытын тулуйуохха сөп. Сүрүн кыайыым, киэҥ туттуум диэн түөрт ый кыраам да арыгыны испэккэ сылдьыбытым буоллаҕа!
Биир күн эмиэ автовокзал диэки хаамтым. Саҥа дьыл иннинэ дьоҥҥо тоҕо эрэ үтүө санаалара киирээччи. Дэлэй соҕустук харчы биэрээччилэр. Ону туhанан хаалыахха наада этэ. Мин киирэр аан таhыгар, хаhыат тэлгэнэн олорунан кэбистим. Дьон быыстала суох төптөрү-таары барар кэлэр. Сорох сэмэлээн, мөҕөн-этэн ааhар, сорох аhыммыттыы көрөр. Биир эмэ киhи сиргэммиттии ыраахтан харчы быраҕан ааhар, ол аайы мин тоҥхоҥноон махтанан иhэбин.
Ол олордохпуна биир оҕонньор чуо миэхээ хааман тиийэн кэллэ, тайах маhынан оройбун тоҥсуйа-тоҥсуйа:
Мин киhи аатыттан ааhан, кыбыстар диэни умнубутум ыраапыт бэйэлээх, эмискэ баҕайы сирэйим кытар гына түстэ. Сиргэ тимириэхпин сирим кытаанах буолан биэрдэ. Үлэ. Кырдьык даҕаны бу сааспар диэри үлэ эрэ туhунан толкуйдаабакка сылдьыбыт сордоох эбиппин. Ити тыллар кэнниттэн манна хороллон олоруохпун хайдах эрэ санаам буолбата. Хомунан тахсан бардым.
Саҥа дьыл. Дьон бары бырааhынньыктаан, үөрэ-көтө сылдьаллар. Көрүдүөрнэй системалаах подъезпыт иhигэр күлсүү-салсыы. Ыаллар бэйэ-бэйэлэрин тоҥсуйан киирэннэр эҕэрдэлэhэллэр, сыллаhаллар-уураhаллар. Арай мин ааммын ким да тоҥсуйбат. Эмиэ да оннуга ордук курдук. Мин сууланан баран сытабын. Бырааhынньыктыахпын аhым олус аҕыйах, хас да күҥҥэ үллэрэн кэмчилээн аhыыбын. Сотору соҕус көрүдүөргэ гитараннан доҕуhуоллатан, байаан тыаhаан барда. Тоҕо баҕас кэрэтэй, байаан тыаhа барахсан. Мин урут эмиэ байаанныр этим ээ. Сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ холуочуйан баран араас ырыалары тардан дьирилэтэн биэрэрим, дьон биhирэбилин ылар да буоларым. Сытан истэ сатаан баран тулуйбатым, оргууй үөмэн көрүдүөргэ быктым.
Дьэ манна эбит үөрүү-көтүү, чүмэчи уотун сырдыгар үҥкүүлээн битийии. Уот барбыт эбит, ол иhин олохтоохтор бары көрүдүөргэ тахсыбыттар. Бөппүрүөскэтин туора уобан, сааhыра барбыт хатыҥыр киhи, хараҕын быhа симэн байаанын тарда олорор эбит. Аттыгар эдэрчэ уол истиэнэҕэ өйөнөн, гитараннан доҕуhуоллуур. Үҥкүүлүү сылдьар дьон быыстарынан кинилэргэ тиийэн, саҥата суох аттыларыгар истэн турдум. Икки-үс ырыаны таhааран баран “маэстробыт”:
Мин байааны ылан сүгэн кэбистим, санаабар хайдах эрэ бэҕэhээ эрэ санныбыттан устан уурбут курдукпун. Бастаан нууччалыы мелодияны оонньоотум. Онтон уубар-хаарбар киирэн “Синий платочектан”, “Случайный вальстан” саҥалаан, Валерий Ноев ырыаларыгар тиийэ нууччалыы, сахалыы ырыалары ыллаан киирэн бардым, ол быыhыгар гитараланан Джо Дассен ырыаларын кыбыттым. Сорох ырыаларбын дьон чуумпуран туран иhиттилэр, сороҕор үҥкүүлээтилэр. “Браво"дии-дии үгүстүк ытыстарын таhыннылар. Ити курдук сарсыардааҥҥа диэри дууhам дуоhуйуор диэри ыллаан-туойан дьиэбэр киирдим. Бу түүн уон сыл устата биирдэ да айах атан кэпсэппэтэх ыалларбын кытта саҥа билистим. Араас идэлээх, үөрэхтээх дьону кытта бииргэ олорорбун биллим. Сорохтор үлэ булан биэрэргэ көмөлөһүөх да курдук буоллулар. Дьон-сэргэ ортотугар сылдьар, кэпсэтэр-ипсэтэр үчүгэй да эбит.
Саҥа дьыл кэнниттэн, ыалларым дорооболоhор, кыралаан кэпсэтэр да буолбуттара. Гитаараҕа доҕуhуоллабыт эдэр уол аата Витя диэн эбит. Миэхээ киирэн араас ырыалары үөрэтэрэ, хайдах ылланарын чочуйара үксээбитэ. Биирдэ эмиэ ол курдук ыллыы олордохпуна уол ийэтэ киирэн кэлбитэ:
Оо, оччолорго мин санаабар кинилэр астара элбэҕиэн, дьиэлэрэ ырааhыан, барыта орун оннугар. Витя ийэтинээн иккиэйэҕин бу квартираны куоптаннаан олорбуттара хаhыс да сыллара эбит. Мин дьиэм кириттэн-хаҕыттан, тугум да суоҕуттан кыбыhынным даҕаны. Мантан ыла дьиэбин хомунар, сууйар-тарыыр киhилии олорор бигэ санааламмытым. Былааммын уhаппакка-кэҥэппэккэ олоххо киллэрэн бардым. Бөҕү- сыыhы барытын хомуйан бырахпытым, арай оҕолорум кыра эрдэҕинээҕи таҥастарын ханна гыныахын булбатаҕым. Хайдах хоруопкаҕа симиллэн миэхээ кэлэн хаалбыттарын да өйдөөбөппүн. Биир ползуногу ылан сыттаан көрбүтүм, санаабар оҕолорум сыттара кэлэр курдук, ол эрээри хайдах даҕаны оҕолорбун харахпар сатаан ойуулаан көрбөппүн, хайдах эбиттэрин олох өйдөөбөппүн. Киэhээ хойуккааҥҥа диэри дьиэбин хомунан, улаханы кыайбыт курдук сананан, ороммор тиэрэ түһэн сыппытым. Оннук сыппытынан нухарыйан эрэрим. Хоруопкам дьиэ ортотугар туран хаалбыта.
Дьон кэпсэтэр саҥалара иhиллибитигэр соhуйан ороммор олоро биэрбитим, тэйиччи соҕус хас да киhи турар эбит. Мин хоруопкабын хасыhаллар, санаабар үллэстэр курдуктар. Саамай күндү малбын былдьатан эрэр киhи ойон турдум:
Били урут ас оннугар алҕас атыылаhан кэбиспит водкабын биирдэстэрэ мин диэки уунар.
Мин хоруопкабын эрэ тыыппаталлар ханнык диэн бытыылканы хаба тардан ылан, онон-манан хаалбыт тиистэрбинэн түhэн арыйан биэрдим, айахпар арыгы амтана аҥылыс гынна. Онтон сиргэммиттии, туора-маары силлии-силлии:
Мин тоҕо эрэ эппиттэрин барытын толорон иhэбин, быаны ылан кэтээппин кытары олоппоhу түҥнэри тэбэн кэбистилэр. Хата икки тарбаҕым быаҕа кыбыллан хаалла, онон быаны тарда-тарда, тыын ыла сатаан биэтэҥнии турабын. Дьонум бука бары уоттаах харахтарынан мин диэки утары көрөн турдулар:
Мин тугу кэпсэтэллэрин соччо өйдөөбөтөрбүн да, бу дьонтон биирэ илэ чахчы быа тута сылдьара, остуолга аhыллыбыт тобус-толору водка турара. Оҕолорум таҥастара дьиэ биир муннугар ыhыллан сыталлара.
Өйдөтөр да бокуой биэрбэккэ сыыhа-халты таҥыннаран, массыыналарыгар умса анньан кэбистилэр. Урут милииссийэлэр да маннык куруубайдык талкайдаабат буолар этилэр.
Дворец культуры кэллибит, биир хоско киллэрэн олордон кэбистилэр, “кэтэс” диэн буолла. Сотору магнитофоннаах хас да уол киирэн кэллилэр.
Ити курдук хас да ырыаны запистаатылар. Оччолорго фонограмманнан ыллааhын саҥа киэҥник тарҕанан эрэр кэмэ этэ. Билигин санаатахха ханнык эрэ кэнсиэри дублердаан өрүһүйбүт буолуохпун сөп курдук. Чэ ити хааллын.
Ыллаан бүтэрбин кытары уолаттар кутулла түстүлэр. Биир уол кууhан ылла:
Уолаттар тугу эрэ сүбэлэстилэр, онтон биир уол:
Ити мин маҥнайгы “хамнаhым” этэ
Урут миэхээ харчы уонна арыгы биир өйдөбүллээх, биир ситимнээх курдуга. Харчыланным даҕаны хайаан да арыгылыырым, арыгылаатым даҕаны харчы көрдүү барарым. Билигин иннибэр бу үйэҕэ харахтаан көрбөтөх баhаам элбэх харчы тэлгэнэн сытар, ас арааhа, амтаннааҕа остуолбар тобус-толору, аhыллыбыт водка бытыылката “мин аҕай” диэбиттии, хоройуоҕунан хоройон, киэбирэн мөтөллө турар. Мин эмискэ сытыйа байан хааламмын туохтан саҥалыахпын билбэккэ сап-салҕалас буолан хаалбытым. Төбөм иhигэр араас санаалар охсуhан барбыттара. Бачча ситиhиилээх күнү бэлиэтиэххэ, кып-кыратык истэхпинэ туох да буолбат инибин, диэн. Ону ханан эрэ мэйиим түгэҕэр саhан олорор биллибэт күүс утарса сатыыра “иhимэ даа, биир үрүүмкэни истиҥ даҕаны тохтообокко бара туруоҥ, урукку олоххор төннөргөр тиийэҕин. Оҕолоргун санаа, ойоххун санаа, кытаат тулуй. "
Илиим салыбыраан, миигин олох да истибэт, бэйэтэ бытыылка диэки бара турар. Эмиэ оннук буолбут салыбырас атахтарбын нэhиилэ соhон илдьэн оронум анныттан, көҕөрүөр диэри аһыйан хаалбыт ыаммытынан үүтү, сэрэххэ бэлэмнээн ууран туруорарбын, дьалкыта-дьалкыта утаппыттыы ыйырбахтаатым. Магнезияны бу маннык аhыйбыт үүтүнэн солбуйбутум. Уонна суулана охсоот ороммор сытынан кэбистим.
Мин арыгы испэтэҕим бэhис ыйыгар арыгы “ломката” диэни эппинэн-хааммынан саҥа билбитим. Төбөм иhэ хааhы курдук, тугу да сатаан толкуйдаабат, бэйэм тугу гынарбын хонтуруоллаабаппын. Испэр атын киhи киирэн, мэйиибин салайа сылдьар курдук. Үс түүннээх-күн абааhылар илэ сырса сылдьыбыттара. Хас да арбайан хаалбыт бүтүннүү түү дьон, атахпыттан таҥнары остуол диэки соhон илдьэн, водканы күүстэринэн айахпар кута сатыыллара. Мин онтон-мантан тутуhан-тардыhан, ороммор куотан кэлэ турарым. Оронум улаханы абырыах курдук саныырым буолуо. Суох, син-биир соhон илдьэллэр. Бу ынырык түгэни тылбынан кэпсээн сатаан тиэрдибэт эбиппин…
Үһүс күммэр амырыын сыт муннубун саба биэрэриттэн уһуктан кэлбитим. Кус сыгынньах муннукка токуччу туттан сытар эбиппин. Дьиэм иhэ бардак. Ханна түбэhиэхчэ дэлби сыптарыйан кэбиспиппин, матарааhым туома туhаттан тахсыбыт, курдаттыы сыптарын. Аhым даҕаны, харчым даҕаны мэлисээй,, остуол кубус-кураанаҕынан мэлдьэспиттии көрөн турар. Дьиэм аана сэгэйэн аhаҕас этэ… Дьиэм ортотугар аhыйбыт үүттээх үс лиитэрэлээх баанка, “дьэ үтүө сарсыарданан, биhиги кыайдыбыт” диэбиттии хороллон турара. Мин туох ханнык буолбутун сиhилии өйдөөбөтөрбүн даҕаны, төбөм чэпчэки, өлөттөрүү сибикитэ баара биллибэт. “Дьэ кырдьык үтүө сарсыарда, биhиги кыайбыппыт” диэн үөрэн мичиҥнии сыппытым. Харчы сүппүтэ, ас мэлийбитэ, сыптарын сыта диэхтээн, ити барыта олох бытархайдара буоллаҕа.
Ааммын киhи сэгэтэн киирэн кэллэ, мин онно соччо кыhамматым.
Мин мичээрдээбиппин кубулуппакка сытан махтанным. Варвара диэн Витя ийэтэ. Ханнык эрэ балыыhаҕа сиэстэрэлиир этэ.
Таҥаспын суунан, дьиэбин хомунан бүтэн эрдэхпинэ Варвара киирэн кэллэ:
Мин үөрүүбүттэн харахпын быhа симэн, биир да тылы ыhыктыбакка, саҥата суох олорон хаалбытым. Бу орто дойдуга үтүө дьон баара тоҕо баҕас үчүгэйэй.
Саас. Саас барахсан тиийэн кэлбитэ. Урут маҥнайгы ньургуhуннары кытары тэҥинэн, биhиги, араастаан салҕанан таҥныбыт “биистэр” уулуссалары “киэргэтэрбит”. Саас эдэр дьонтон, ыччаттан сылтаҕа суох кырбанарбыт, тэбиллэрбит үксээтэр даҕаны, сылаас күн уотугар сыламнаан астына дуоhуйарбыт.
Бэйэ тохтоон, билигин оннук буолбатах. Арыгы испэтэҕим аҕыс ый буолбута. Быстах-быстах да буоллар онно-манна үлэлээн балай да хамнастанар буолбутум. Саҥа таҥастанан-саптанан, бэл тиис оҥотторон, муннубун көннөттөрөн киhи билбэт киһитэ буола уларыйбытым. Бу бэйэлээх ама урут олбуор анныгар итирэн охто сыппыта буолуо дуо, диэххэ айылаах. Оннооҕор урут хаһан да киирбэтэх автобуспунан айанныыр, дьону-сэргэни кытта тэҥнээх курдук туттан кэпсэтэр буолан барбытым. Киhи таҥаһа-саба, сирэйэ-хараҕа дьон-сэргэ ортотугар улаханы быhаарар эбитин билбитим. Маны барытын Варвара уонна ыалларым көмөлөрүнэн ситиспиппин хаhан да умнубаппын. Киhи киhиэхээ көмөтө, өйөбүлэ диэн сүдү да күүс буолар эбит!
Кыбыстыбакка ханнык баҕарар тэрилтэлэргэ, культуурнай кииннэргэ киирэр кыахтаммытым. Ол аайы билигин миигин ким да, уруккум курдук эмэhэҕэ тэбэн таһаарбат. Бастатан туран мин куоракка үөрэнэр оҕобун Сеняны көрдүүр былааннаммытым. Хайаан да булан хайдах олороллорун, олохторун-дьаһахтарын сураһан билэр баҕалааҕым. Үлэм быыһыгар араас оскуолалары, интернаттары хастыыта эмэтэ кэрийэ сылдьан ыйыталаһа сатаабытым да, оннук ааттаах оҕо суох, диэнтэн атын хоруйу истибэт этим. Арааһа холуочук кыыс тугу эрэ бутуйбут, эбэтэр сымыйалаабыт диэн түмүккэ кэлбитим. Баҕар араспаанньата уларыйбыта буолуо диэммин, бүтэһик эрэлим Сеня диэн ааттаах, араспаанньатыттан тутулуга суох, интернатка олорор спортсмен оҕолору сураһарым эрэ хаалбыта. Уһуннук көрдүү барбатаҕым бүтүн куорат үрдүнэн 16 саастаах мин көрдүүр оҕом соҕотох буолан биэрбитэ. Ол интернатка тиийэн, сэбиэдиссэйи кытта кэпсэттим. Көрсөргө көҥүл ылан санаам чэпчээн тахсан эрдэхпинэ:
Остуолба курдук ыараан хаалбыт атахтарбын соһон, автобуһунан сылдьар буолбут бэйэм, сатыы Сайсары диэки саллаҥныы турбутум. Олох уруккубар түһэн хаалбыт курдук этим. Күнүм туллан түспүттүү, тула өттүм хараҥа, дьон аттыбынан эмэгэт эрэ кэриэтэ элэҥнэһэллэр. Атахтарым бэйэлэрэ арыгы маҕаһыыныгар тиэрдибиттэрэ. Бытыылкабын уруккум курдук кистии-саба буолбакка, хороччу туппутунан дьиэбэр киирбитим. Арыгыбын чааскыга толору куттан, хайдах буолуохпун билбэккэ олордохпуна, ааммын тоҥсуйдулар. Ити Варвара буолара биллэр, кини эрэ итинник тоҥсуйааччы. Аспакка олорбутум. Сотору соҕус Сергей саҥата иһилиннэ:
Мин саҥата суох чааскы ылан, ортотунан кутан биэрбитим.
Көрдөһүөм этэ мин чуумпу тыа
Аарыма кырдьаҕас тиититтэн
Суох дьолу буолбатах түгэни
Варвара эмиэ ыллаһан барбыта:
Ардахтаах үрүҥ түүн бэлэхтээ эн миэхэ
*Чэбдик тыал кэриэтэ эрчимнэ, *
Үрүйэ уутунуу ып-ыраас
*Кыыс оҕо имэҥнээх тапталын. *
Үчүгэй да куоластаах эбит. Ити курдук биһиги иккиэйэҕин олорон киэһээни быhа ыллаабыппыт. Онтон Варвара мооньубуттан кууhан, уураан ылбыта. Мин эр киhи эрэ буолларбын хааным оонньоон кэлбитэ, хардары уураабытым. Онтон орон диэки сиэтэн илдьибитим, эбэтэр кини миигин сиэтэн аҕалбыта эбитэ дуу? Дьахтар диэни билбэтэҕим ырааппыт эбит этэ, Варвара даҕаны эр киhилиин хоонньоспотоҕо быданнаабыта буолуо. Биhиэхээ алыптаах таптал түүнэ үүммүтэ.
Сарсыарда эрдэ:
Ити күн сап-саҕаттан салҕанан хаалбыппын, чуут урукку олохпор төннө сыыспыппын кэлин өйдөөбүтүм. Варвара барахсан миэхээ арыгы иhэрдимээри бэйэтинэн сиэртибэлэммитэ эбитэ дуу, мин курдук дьаабы олохтоох киhини дьиҥ чахчы сөбүлээбитэ эбитэ дуу?
Мин уолбун көрүөхпүн олус баҕарар буолан барбытым. Саатар ыраахтан көрүөхпүн, хайдах киһи буола улааппыта буолла. Ол саас интернат диэки субуутуурум үксэбитэ. Иллэҥ буоллум да тиийэн, иһирдьэ киирбэккэ эрэ аан таһынан элиэтиирим. Баҕар киирэн-тахсан истэҕинэ көрүөм, көрдөхпүнэ бэйэбэр маарыннатан билэр инибин диэн саныырым. Суох, оҕолор бары үүт-үкчү курдуктар. Суумкаларын сүгэн, кыбынан үөрэнэ бараллар-кэлэллэр. Киэһээтин тахсан лапталыыллар, ону-маны оонньууллар. Ыйыталаспакка, кэпсэппэккэ хайдах да билиэ суохпун өйдөөбүтүм. Туох да диэн кэпсэтиэхпин да билбэт буоллаҕым. Онон сүрэҕим ытырбахтаатар да интернаттан тэйэргэ күһэллибитим. Ол күһүн арыгы испэтэҕим оруобуна биир сыла туолуута миэхээ дьол илэ бэйэтинэн тосхойбута.
Биир киэһээ үлэбиттэн кэлэн иһэн дьиэм айаҕар, ыскамыайкаҕа икки уол олорорун бэлиэтии көрбүтүм. Мин ааһа көтөн дьиэбэр киирэн эрдэхпинэ, биир уола кэннибиттэн батыһан киирбитэ.
Уол дьиэҕэ киирэн халыҥ көхсүнэн бүтүннүү сабардаан кэбиһэргэ дылы гынна, дьиэм кыараҕас баҕайы курдук көһүннэ.
Бастаан сатаан өйбөр батарбакка, аҥалыйан утары одуулаан турбутум. Бачча обургу киһини сатаан булбакка, кэбиһиилээх окко иннэни көрдүүр курдук кэбилэнэ сырыттахпыан.
Ол күн, уһун киэһээни быһа кэпсэтэн элбэҕи биллим, иһиттим. Бэйэм туспунан тугу кэпсиэхпиний, кэпсиирим да суоҕа.
Ойоҕум миигиттэн арахсыбыта сыл эрэ буолаат кэргэн тахсыбытын, араспаанньаларын уларыппыттарын, билигин ыал тэҥинэн үчүгэйдик олороллорун, Университетка үөрэнэ киирбитин туһунан, онтон да элбэҕи кэпсээбитэ. Паапам үчүгэй үлэһит, паапам куруук куска, куобахха илдьэ сылдьар… Ол киһини үгүстүк паапам диэтэҕин аайы мин сүрэҕим ытырбахтыы олорбута.
Миигин хайдах булбутун туһунан сураспыппын:
Бараары туран миигин, кыбыс кытаанах эр киһилии илиилэринэн ыга кууһан ылбыта уонна:
Уоллаах аҕа кэпсэтиилэрэ итинэн түмүктэммитэ. Аны уолум хаһан да миэхээ кэлбэтин, көрсүбэппитин сүрэхпинэн сэрэйбитим. Оҕо эрдэҕинэ хомоппутум оччо буоллаҕа. Детсадка сырыттаҕына, итирик ыла тиийэрбэр төһө эрэ кыбыстаахтыыра эбитэ буолуой? Биирдэ кулгааҕым кырыытынан истэн хаалбыттаахпын, оҕолор үөхпүттэригэр:“Это не мой папа, это папа моего брата”, -диэн эрэрин.
Бу кэпсэтэрбитигэр уолум биирдэ да “аҕа” диэбэтэҕэ. Оннуга эмиэ сөпкө дылы. Мин кинилэри иитиигэ, бачча дьон буола улааппыттарыгар туох да кыттыгаһым суох, ол аата туора киһи буоллаҕым. Билигин эмискэ күөрэйэн кэлэн олохторун аймыырым табыллыбат. Сүппүтүм, симэлийбитим быдан ордук. Оҕом барытын сөпкө эттэҕэ. Арыгыhыт дьылҕата оннук.
Мин иккистээн төрөөбүтүм, бу олоххо эргиллэн кэлбитим бэһис сыла үүммүтэ. Бу кэмҥэ мин “чааһынай предприниматель” диэн аатыран үлэлии-хамсыы сылдьарым. Баара суоҕа түөрт эрэ сыл иһигэр, сынньанар диэни билбэккэ үлэлээн, мин олоҕум лаппа тупсубута. Ол курдук куорат киинигэр толору хааччыллыылаах үс хостоох дьиэ, омук массыынатын атыылаһан дьонтон хаалсыбат буолбутум. Ол эрээри көҕөрүөр диэри ыбылы аһыйбыт ыаммытынан үүтүм, курустаал иһиккэ кутуллан, билигин да оронум анныгар турара. Ый атаҕар-баһыгар арыгы иһиэхпин олус баҕаран “ломкалыырым”. Түүлээх дьонум даҕаны ханна да сүппэтэхтэрэ. Атахпыттан таҥнары соспотоллор даҕаны, дөрүҥ-дөрүҥ быгыахтаһан, “ыалдьыттаан” ааһаллара. Мин кинилэри утары охсуһар албаһы булбутум. Быгыахтаһыахтаах кэмнэрин, хайдах түгэҥҥэ наһаалыылларын сэрэйэн билэр да буолбутум. Кыймаҥнаһан тахсан эрдэхтэринэ тута таһырдьа, дьон-сэргэ ортотугар кэпсэтэ, сэһэргэһэ ыстанарым. Күндү доҕорбун Варвараны сиэппитинэн куорат устун хаамсарбыт, театырдарга сылдьарбыт. Дьон сэргэ ортотугар сылдьар, аралдьыйар арыгы иһэр санааны симэлитэрэ саарбаҕа суох. Ол аайы билигин Варвара, хонноҕум анныгар диэххэ дуу, баара. Кинилэр чуп-чугас уулусса эрэ нөҥүө биир хостоох квартира ылалларыгар харчыннан болточчу соҕус көмөлөспүтүм. Онон син-биир ыаллыы олорорбут. Биһиги Варваралыын, икки ардыбытынан уу тэстибэт, доҕордуу буолбуппут. Ол эрээри холбоһон, бииргэ олорор туһунан олох да санаабат, өйбүтүгэр оҕустарбат этибит.
Бу сыллар тухары, баҕар уолум ыалдьыттыы кэлээрэй диэн, санаабар сэмээр кэтэһэрим. Кэллэҕинэ ас талбытынан күндүлүөм диэн, соҕотох бэйэм халадьыынньыкпар тобус толору астаах буоларым. Биирдэ дьиэбэр киирэн иһэн почтам дьааһыгын хаһан да өҥөйөн көрбөт бэйэм, хайаҕаһынан туох эрэ маҥан кумааҕы кылбайа сытарын таба көрдүм. Арыйан ылбытым сурук эбит. Чопчу мин аатым, аадырыһым суруллубут. Дьиэбэр ыксалынан киирэт да, аахпытынан бардым. Тыый, уолум, Сэмэн суруйбут. Өссө бу “уруу илдьитэ” баар, Валя, Сеня… Оҕом барахсан ыал буолан эрэр эбит. Пахай… Туй-сиэ, буолан ааспыта быдаҥнаабыт, ааспыт ыйдааҕы чыыһыла турар. Оо, хайдах эрдэ арыйан көрбөтөхпүнүй. Суругу тэнитэ баттаан аахпытым:
“Дорообо, аҕаа! "
Аҕаа, диэбит, бу дьолбун… Оҕом миигин, аҕаа, диэбит.
“Мин үчүгэйдик үөрэнэ сылдьабын… " Үөрэҕин, олоҕун туһунан, ыал буолан эрэрин сиһилии суруйбут. Онтон түмүгэр:
“Көспүккүн билбэккэ, урукку дьиэҕэр тиийэ сылдьыбыппар, ыалларын эн тускунан элбэҕи кэпсээбиттэрэ. Арыгы испэт буолбуккуттан олус үөрдүм. Бырааппын, ийэбин көрүөххүн олус баҕараргын өйдүүбүн. Сатанар буоллаҕына сыбайбабар кэлэ сылдьаар, онно кинилэр баар буолаллар. "
“Уонна кинилэри кытта кэпсэтэ сатаама, бааргын биллэримэ, “-диэн кытаанахтык сэрэппит. Баарбын биллэриэхтээҕэр олох да хойутаан хаалбыппын. Оҕом барахсан, аҕам, диэн син санаахтаабыт дии, ыал буолан эрэрин биллэрбит, онтон үөрүө диэн сэрэйдэҕэ. Мин ис-испиттэн үөрбүтүм, сотору өссө эһээ буолуом турдаҕа. Көнөтүнэн сыбаайбатыгар ыҥырбыта да буоллар, ханнааҕы сирэйбинэн тиийиэхпиний? Суох буоллаҕа дии.
Мантан ыла хайдах эрэ гынан биллибэккэ, кэтэхтэн оҕолорбор төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыр санааламмытым. Бу сурук миигин олуһун диэн кынаттаабыта. Урут бэйэм эрэ иннибин көрүнэр хара сордоох эбит буоллахпына, билигин кэтэхтэн да буоллар, ким эрэ туһугар кыһанар, көмөлөһөр буолан барбытым. Быһатын эттэххэ “ответственность” үөскээбитэ.
Миигин сырдык олоххо сиэтэн аҕалбыт, үрүҥ күнү көрдөрбүт күндү
киһибин, доҕорбун Варвараны эмтэммэт ыарыы кытаанахтык төлөрүйбэт гына буулаабыта. Туохпун да харыстаабакка, соҕурууннан-хотуннан сиэтэ сылдьан эмтэтэ сатаабытым даҕаны кыайбатахтара. Тиһэҕэр тиийэн барахсаным баттаҕа саккыраан, тииһэ баранан, киһи дьулайар гына дьүүдьэйэн, хайдар аҥаара эрэ хаалаахтаабыта. Салгыы эмтэтэ сатыыр туһата суоҕун, бу ыарыы тиһэҕэр тиийэн ылыахтааҕын ылыаҕын иккиэн да өйдөөбүппүт. Атын дойдуларга эмтэнэ айанныыр сэниэтэ да суох буолбута. Ыйтан ордук суорҕаннаах тэллэххэ турар кыаҕа суох сытаахтаабыта.Биир түүн, ыарыылаан аттыгар нухарыйа олордохпуна эмискэ сэниэлээх баҕайы куолаһынан ыҥырбыта уонна уҥуох-тирии буолан хаалбыт илиилэринэн ытыспын бобо тутан баран:
Биһиги уон сыл устата билсибиппит, доҕордоспуппут тухары, кини мин туспар сүүрэн-көтөн, көрөн-истэн, кыра оҕолуу бүөбэйдээн тахсыбыта. Ис сүрэҕиттэн истиҥ сыһыанынан буор арыгыһыты киһи гыннаҕа. Тоҕо эр дьон баранан, миигин талан ылбытын баччааҥҥа диэри сатаан өйдөөбөппүн. Баҕар таптыыр кэргэнин арыгы алдьархайыттан сатан өрүһүйбэтэҕиттэн иһигэр кэпсинэн, бу олоххо иэстээх курдук санана сылдьыбыта буолуо. Онтун миигининэн боруостаан иэһин толорбут курдук санананаахтаабыта буолуо, диэн билигин сэрэйэбин эрэ. Биһиги сыһыаммыт истиҥин, оннооҕор үгүстүк хоонньосторбут даҕаны таптал иэйиитэ сүрэхпитин-хааммытын абылыы сүүрбүтүн билбэппин. Эбэтэр арыгыһыт киһи дууһатыгар таптал иэйиитэ төннүбэт гына саас-үйэ тухары умаллан хаалара дуу. Бу диэн санаатахха мин дьахтар таптала диэни билбэккэ олохпун моҥоон эрэр эбиппин.
Оҕолорбун, ойохпун кэлин көрбөтөҕүм, көрдүү да сатаабаппын. Олохторугар орооһорум сыыһа буолуо дии саныыбын. Хайдах дьон буолбуттарын, хас сиэннэммиппин билбэппин. Ол да буоллар оҕолорбор хамсаабат хапытаал оҥорон, кэриэспин суруйан бэлэмнээбитим. Билигин мин алта уоммар чугаһаабыт киһибин. Кэннибин хайыһан бу олоххо үктээбит ыллыкпын ырытар кэмим кэлэн эрдэҕэ буолуо. Умнуллубат оҕо сааһым, ийэм, аҕам тапталлара, эбээм барахсан сарсыарда аайы ытыйар күөрчэҕин амтана барыта бу баар курдук өйдүүбүн. Онтон күндү доҕорбун Варвараны көрсөн, көнө суолга үктэммит, олус ыарахан эрээри, кэрэ кэмнэрим. Арай… Арай эдэр сааһым ханна да суох. Ким эрэ соруйан быһа тардан ылан кутаа уокка уматан кэбиспитин курдук. Эрчимнээх эдэр сааһым туһунан киэҥ тутта кэпсиирим туох да суох эбит. Барыта биир кэлимсэ, сиэрэй олох. Барыта арыгы…
Арыгы испэтэҕим бу күһүн сүүрбэ сыла туолар. Ол эрээри бу ыарыыны толору кыайдым диэн эрэллээхтик этэр кыаҕым суох. Билигин даҕаны иһиэх санаам дөрүҥ-дөрүҥ киирэн кэлэр. Оччоҕуна син-биир иннибин-кэннибин билбэт буола дэлби ньиэрбинэйдиибин. Ол аайы билигин урукку курдук буолбатах магнезияны, аһыйбыт үүтү араас эмтэринэн, укуолларынан солбуйабын. Абааһыларым “барахсаттар"ханна да сүппэтэхтэрэ батыһа сылдьаллар. Сүүрбэ сыл тулуйан испэккэ сылдьар киһи ахсааннааҕа буолуо. Хас күн аайы Үрүҥ айыыттан “арыгыта суох күннэ бэлэхтээ” диэн көдөһөн уһуктабын.
Уопсайынан алкоголизм ыарыыта, атыннык эттэххэ “болезнь виртуальной реальности” хайдах да эмтэммэт. Биирдэ “глюк” биэрбит мэйии чөлүгэр түһэрин саарбахтыыбын. Хаһан эрэ, ханнык эмэ түгэҥҥэ син-биир “глюктуу” турар. Бу ыарыыны эмтиир эми наука айа илик. Мин санаабар “пересадка мозга” оҥордоххо эрэ кыайтарар ыарыы буолуо. Оннугу наука эмиэ айа илик.
Олох кэрэтэ, үчүгэйэ барыта ханан эрэ аттыбынан куота аастаҕа, ону мин арыгынан утахтана сылдьан таба туппатахпын. Билигин кэлэн олуһун диэн кэпсинэбин. Бэйэм кыһалҕабынан дьону эрэйдиэхпин баҕарбаппын, онон олохпун соҕотох моҥуурга күһэлиннэҕим.
Арыгыһыт дьылҕата оннук буоллаҕа.