1987 сыл сайына. Мин ол кэмҥэ, Ньурба оройуонун Чуукаар орто оскуолатын учуутала, ЛТО-ҕа, (Оҕо үлэ-сынньалаҥ лааҕырыгар) начальнигынан үлэлии сылдьарым.
Лааҕырбыт үтүө-мааны айылҕалаах Андайбыт Арҕаа Эбэтигэр, Марха өрүс үрдүгэр турара.
Оҕолор олус табыллан, үөрэ-көтө, үлэлии-сынньана сылдьаллара, бары даҕаны кыраларыттан дьоннорун кытта оттуу үэрэммит буоланнар үлэҕэ олус сыстаҕастара.
Воспитателинэн, кэлин РСФСР үтүөлээх учуутала буолбут Николаев Василий Николаевич,
механизатор- наставнигынан Титов Петр Давыдович, поварынан Степанов Иван Васильевич үлэлииллэрэ.
Икки периодка үлэлээн, төрөөбүт совхозтарыгар элбэх тонна оту туттарбыттара.
Иккис периодка начальнигынан учуутал Никифоров Андрей Николаевич үлэлээбитэ.
От ыйын бүтүүтэ. Биир чаҕылхай үтүө күн, күнүс 3 чаас саҕана, кэбиһиилээх оту таһааран баран, сынньана олордохпутуна, эмискэ, хотугулуу-арҕаа диэки, сир дьигиһийиэр диэри сүрдээх улахан бүтэҥи тыас лүһүгүрээтэ!
Биһиги бары соһуйан, этиҥ этэр дуу диэн, халлаан диэки хантайабыт. Күп-күөх халлааҥҥа кыырпах да былыт суох.
Ардах эрэ кэлэр сибикитэ биллибэт.
Ити итинэн ааста. Салгыы оппутун кэбиһэн бардыбыт.
Арай, сарсыныгар сарсыарда эрдэ, Василий Николаевич, сүрдээх мындыр киһи, таһырдьаттан киирэн: - Хатыҥнарбыт хагдарыйан хаалбыттар, тоҕо дьиктитэй, тахсан көрүөх эрэ, - диэтэ.
Тахсан көрбүппүт, күп-күөх хатыҥнарбыт ох сааннан ыппыт курдук көбүс көнөтүк, араас үрдүктээҕинэн сэбирдэхтэрэ саһаран хаалбыттар. Ол оннук хатыҥтан хатыҥҥа биир көнө сурааһынынан салҕанан бардар бара турар.
Дьиктиргээн, олох ыраахха диэри батыһан барбыппыт, сурааһыннарбыт ол курдук бара турбуттара.
Ити сыл күһүнүгэр, биһиги дойдуга хаһан да үүммэтэх өлгөм, бөдөҥ отон, дьэдьэн, сир аһа бөҕө үүммүтэ.
Балаҕан ыйыгар диэри киһи тойон эрбэҕин саҕа улаханнаах дьэдьэн бөҕөнү үргээн сиирбитин өйдүүбүн
Оттон бары билэрбит курдук, дьэдьэн от ыйын бүтүүтэ кууран хатан хаалар. Уонна биһиги дойдуга дьэдьэн улаханнык үүммэт сирэ. Бэркэ муҥутаан үүммүт сайыныгар биир лиитэрэлээх иһити толордоххо үөрүү буолааччы.
Оттон ити сайын олохтоохтор дьэдьэни биэдэрэннэн хомуйбуттара.
Хомнуо-хойут, 90 -с сылларга бэчээттэн билбиппит, 1987 сыл сайыныгар Саха сиригэр, Мирнэй оройуонун Таас Үрэх дэриэбинэтиттэн чугас, үс улахан ядернай дэлби тэптэриилэр буолбуттар.
От ыйын 6 күнүгэр “Нева-2” диэн 10 килотоннаах, сир анныгар 1500 м дириҥҥэ ыытыллыбыт.
От ыйын 24 күнүгэр “Нева-3” 1515 м. дириҥҥэ, 15 кт.
Уонна атырдьах ыйын 12 күнүгэр “Нева-4” 815 м. дириҥҥэ 3,2 килотоннаах ядернай дэлби тэптэриилэр буолбуттар.
“Для интентификации добычи в нефтегазоносных формациях” диэн соруктаах ыытыллыбыт эбиттэр.
Саха сиригэр, Росатом билинэринэн, 12 сир аннынааҕы дэлби тэптэрии буолбут.
Олор истэригэр аварийнай, саамай алдьатыылаах “Кратон -3” 1978 с. Айхалтан чугас ыытыллыбыт. Ол “Взрыв с целью глубинного сейсмического зондирования Земли” диэн сыаллаах эбит.
Оттон ССРС- ка 1965-1988 сс. 124 дэлби тэптэрии оҥоһуллубут, олортон 118-һ боруобалыыр полигоннар тас өттүлэригэр оҥоһуллубуттар.
Норуот хаһаайыстыбатын уонна промышленность сайдыытыгар диэн ааттааннар оҥорбуттар.
Олортон 80 дэлби тэптэрии РСФСР -га,
39 Казахскай ССР -га,
2 Украина Союзнай республикатыгар,
1 Узбекистаҥҥа,
1 Туркменияҕа ыытыллыбыттар.

Аварийнай, 19 килотонна күүстээх “Кратон-3 “, 1978 сыллаахха, атырдьах ыйын 24 күнүгэр 577 м дириҥҥэ оҥоһуллубута.
Суруйалларынан сыала соруга-“по заказу Министерства Геологии СССР с целью глубинного изучения земной коры, методом сейсмического зондирования” диэн.
Айхал куораттан 39 км илин диэки бу дэлби тэптэрии оҥоһуллубут.
“При организации работ были допущены нарушения, возникло радиоактивное облако , которое накрыло экспедиционный лагерь с населением 80 человек. Они все получили разные дозы облучения”- диэн суруйаллар.
Санаан көрүҥ, 1945 сыллаахха, сонно тута 300 тыһыынча киһини өлөрбүт атомнай буомба 14 килотонна мощностаах .
Оттон ити " Кратон-3” 19 килотонналаах!
Саха Сиригэр саамай улахан, 22 килотонна мощностаах ядернай дэлби тэптэрии 1978 сыллаахха, атырдьах ыйын 9 күнүгэр Кэбээйи бөһүөлэгиттэн 30 км. арҕаа, Бадарааннаах диэн күөлгэ, сир анныгар 560 м. дириҥнээххэ оҥоһуллубут.
Эппитим курдук, официальнайдык билинэллэринэн, Саха сиригэр 1974 сылтан 1987 сылга диэри 12 ядернай дэлби тэптэрии оҥоһуллубут.
Итини мин аҕыйатан көрдөрүү быһыылаах диибин.
Тоҕо диэтэххэ, үөһээ ахтыбыт дэлби тэптэриим ити ахсааҥҥа киллэриллибэтэх дии саныыбын.
Таас Үрэх биһигиттэн олус ыраах, 500 - чэ км. буолара буолуо.
Ол тыаһа биһиэхэ иһиллиэ суоҕун сөбө.
Өскө иһиллибитэ буоллар, ол диэки оҥоһуллубут дэлби тэптэриилэри барытын истибит буолуо этибит.

Мин ахтыбыт дэлби тэптэриим, арааһа, Куоначчаан үрэҕин төбөтүгэр, Хорулаттан арҕаа буолбута чуолкай дуу дии саныыбын.

Ити этиллибит ядернай дэлби тэптэрии Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү оройуоннарыгар барыларыгар сабыдыаллаабыта. Тоҕо диэтэххэ, ити сыллартан ыла хаан ыарыыта, онкология, щитовиднай былчархай иһэн тахсыыта, атын да ыарыылар элбээбиттэрин статистика туоһулуур.
Кэлин, Якутскай куоракка бииргэ үлэлээбит табаарыһым, Чернобыль авариятын туоратыыга үлэлэспит нуучча уола Чуруксаев Виктор Чернобыльга хатыҥнар, атын да үүнээйилэр, биһиги көрбүт сурааһыннарбыт курдук хагдарыйбыт этилэр диэн кэпсээбитэ.
Ити сардаҥаларга табыллыбыт дьон күүстээх радиацияны ылбыт буолуохтарын сөп.
Үгүс дьон биһиги ортобутуттан эдэр саастарыгар туораабыттара.
Ол иһигэр үөһээ ахтыбыт хаарыаннаах доҕорум, РФ Үтүөлээх учуутала Николаев В.Н. биһиги кэккэбитигэр эмиэ суох.

Билэрбит курдук, ССРС салалтата оччолорго сөп буола-буола ядернай сэрии сэбигэр мораторий биллэрэрэ.
Америка ону хаһан да ылымматаҕа, син - биир былаанын быһыытынан испытаниетын ыыта турбута.
Ол курдук М.Горбачев 1985 сыллаахха от ыйын 29 күнүгэр одностороннай мораторий биллэрбитэ. Оччотооҕу АХШ Гпрезиденэ Рональд Рейган ССРС эйэҕэ дьулуһарын итэҕэйбэт этэ, дэлби тэптэриилэрин тохтоппотоҕо.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр ССРС 1984-85 сылларга 40-тан тахса ядернай дэлби тэптэриилэри оҥорбутун билэллэрэ.
Олор үксүлэрэ Новай Земля арыытыгар баар полигоҥҥа ыытыллыбыттара.
Мораторий балтараа эрэ сыл тутуһуллубута.
Онтон, 1987сыл олунньу 26 күнүттэн ССРС ядернай сэбин эһэн барбыта.
1,5 сыл дэлби тэптэриилэри ыыппатаҕын ситиһиннэрэн, эйэлээх дэлби тэптэрии диэн ааттаан, дойду араас регионнарыгар уонунан дэлби тэптэриилэри оҥорбута, ол иһигэр Саха сиригэр.
Онон мораторий туһатынааҕар буортута элбэх буолан тахсыбыта.
90-с сылларга Юрий Николаевич Прокопьев депутатынан туруруорунаары, Ньурба Чуукаарыгар кэлэ сырыттаҕына, ол мунньахха мин маннык ыйыппытым:

• Эн партия обкомун 1-кы секретарынан үлэлиир сылларгар Саха сиригэр элбэх ядернай дэлби тэптэриилэр оҥоһуллубуттара.
  Дьон доруобуйатын айгыраппыттара, экологияны, иһэр уубутун, тыынар салгыммытын буортулаабыттара.
  Эһиэхэ, обкомҥа, дэлби тэптэриилэр ыытыллыахтаахтарын туһунан сэрэтэр этилэр дуо?
  Билэр этигит дуу, суох дуу?
  Билбит буоллаххытына тоҕо дьоҥҥутун- сэргэҕитин сэрэппэтэххитий?-диэн ыйыппытым.
  Онуоха олус өһүргэнэн туран -Ядернай дэлби тэптэриилэр буолалларын биһиэхэ ким да сэрэппэт этэ. Арай биирдэ эрэ, бэрт ыраахтан, ядернай дэлби тэптэрии буолуохтаах диэн звоннаабыттара- диэн, сүрдээҕин кыыһыран туран эппиэттээбитэ.
  Дьэ буоллаҕа. Баҕар дьон-норуот, Саха сирин территориятын ядернай полигон оҥостубуттарыгар, ол кэмнэргэ Республиканы салайан олорбут дьону эппиэккэ тардыахтара диэн санааттан өһүргэммитэ буолуо.
  Баҕар боппуруоһум олус туруорута дуу.
  Быйыл муус устар 26 күнүгэр Чернобыль атомнай электростанциятыгар саахал буолбута 38 сылын туолуо.
  Биһиги Сахабыт сирэ онтон төһө да ыраах сыттарбыт, бэйэтин дозатын ылбыта диибин.
  1987 сыл сайыныгар, соҕурууттан хаһан да кэлбэтэх элбэх томат, оҕурсуу кэнсиэрбэтэ кэлбитэ.
  Биһиги бу кэнсиэрбэлэри баржаттан сүөккээһиҥҥэ хас да күн үлэлээбиппит..
  Олус үчүгэйдик өйдүүбүн, үс лиитэрэлээх өстүэкүлэ баанкаларга кып кыра шрибинэн “Черн. обл.” диэн сурук баарын аахпытым.
  Ону бииргэ үлэлии сылдьар дьоммор көрдөрбүтүм.
  Ол Чернобыльскай буолбатах буоллаҕына Украина Черниговскай уобалаһа буолуохтаах.
  Бу кэнсиэрбэлэри биһиги эрэ оройуоммутугар буолбакка, бүтүн Саха сирин үрдүнэн аҕалбыттара чуолкай.
  Баҕар, ким эмит бигэргэтиэҕэ.
  Плановай экономика кэмигэр, кыра омуктар дьылҕаларыгар кыһаммат буолууттан маннык ыар буруй оҥоһуллубута.
  Бу ыстатыйабын биһиги Сахабыт сиригэр ядернай дэлби тэптэриилэр хаһан да хатыламматтарын туһугар, кэмиттэн кэмигэр саната турар тоҕоостоох диэн санааннан салайтаран суруйдум.

Абаҕаа.