(Хараҥа хос)

Током Ньукулай оттуур сиригэр Талах Тумуһахха баарын билэрим. Улахан ардах-силбик буолар кэмигэр, сылаас дьиэҕэ-уокка киирэн, сынньалаҥнык сылдьаары, оҕонньорго анаан, икки иһит водка кэһиилэнэн, өйүө тэринэн, үс хонукка кустуу бардым. Оһоҕун оттон, чаанньыгын оргутан, күөс сылытына сырыттаҕына, тиийдим.

• Кус киэһэнэн кылгас кэмҥэ хойуутук көтөр бириэмэлээх. Ытаргынан хайдаҕыҥ эбитэ буолла? Үчүгэй аҕай сааһыт киһи, куһу өлөрбөхтөһүөн сөп этэ. Мин бу күннэргэ кустаабаппын. Сөп буоларбын бултуйан олоробун. Аны, кус уойдаҕына эрэ, киириэм. Уолаттар да кэлбэттэр быһыылаах. Атын сири буллулар дуу, хайдаҕа дуу? Биллибэтэхтэрэ хас да хонно. Бу туһунан киирэн, миндурдабар олороор. Олорон иһэн, кус хойуутук көтөр сирин көрөн, уларыйа сылдьыаҥ буоллаҕа. Күөрэтэн эрэ ытаҕын. Ол гынан баран, элбэх куска наадыйбаккын дии, быһыыта. Уончалыы куһу дурдаҕа да олорон, охтороо инигин, - дии-дии, мин остуолга уурбут водкабын аһан, куруускаҕа кутан илдьэн, ботугураамахтаан баран, уотун аһатта, бэйэтэ эмиэ истэ. - Уот эһэкэм даҕаны, бэйэм даҕаны, кэһиигэр олус үөрдүбүт. Сир-дойду иччитэ эйиигин эмиэ үөрэ көрүстэҕэ дии, онон байанайыҥ да биэрбэхтэһэрэ буолуо.
• Бэрт буолуох этэ!
• Бу - дьон таптаан сылдьар сирдэрэ. Мантан күһүн булчут үксэ манна тиксиэҕэ. Эн арыый эрдэ кэлбиккин. Көтөр барыар диэри, билигин да, бириэмэ баар. Кэлин биирдэ эмэ кэлэн барыаҥ буоллаҕа. Бэйэҥ испэт киһи эбиккин, оттон маны мин сөбүлүүр аһылыгым. Онон, илии тутуурдаах кэлбиккэр, сүрдээҕин диэн үөрдүм. Баһыыба, дьоллоох киһи буол! ..
  Хаста да эбии иһэн, оҕонньорум саҥата хойдон барда. - Бу дойдуга кэлбитим хас да сыл буолла. Ол тухары, урут миэхэ охсулла илик этиҥ. Аны, сөп-сөп буола-буола, кэлэн көрсүһэн барар доҕордонноҕум дии.
  Саалар тыастара хойдубутун истэн, дурдабар киирдим. Биирдиилээн-иккилиилээн кэлэр кустары күөрэтэн икки моонньоҕону өлөрдүм. Олордоххо тымныы эбит. Онон, тахсан хаамаары гына-гына, кус көтүүтэ хойдубутуттан тахсыбакка, кэлин өссө, уону эбии бултаатым. Олорбун рюкзакпар симэ олорон, чугас кэлбит элбэх хаас саҥатын истэн, көрө биэрбитим, отучча хоҥор икки үөр буолан, уу олох кырсынан, мин үрдүбүнэн ааһардыы иһэллэр. Ойон тураат, автомаппынан ытан хабылыннардым. Өлөрдүү табыллыбыт икки хаас олох аттыбар түстүлэр, биир сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ, ууга өлөн түспүт тыаһа иһилиннэ. Иккис, үһүс ытыыбар эмиэ хаһы да охтордум. Ыстанан тахсан, хаастар түспүт сирдэрин диэки сүүрдүм. Сатыылаабыт икки хааһы булан, ытаталаан ыллым. Төннөн иһэн, биир өлбүтү буллум. Хаастарбын хомуйталаан баран, ууга түспүппүн аҕаллым. Алта хоҥорбун, уон икки куспун, саабын, ордубут ботуруоннарбын иккитэ сүгэн таһаардым.
• Бултуйбуккун! ..
• Сөп буоларбын бултаатым, онон сарсын төннөр инибин.
• Эс, өссө бултуу түс, доҕоор!
• Тириэрдинэргэ эрэйэ бэрт буолуо! Хата, эн биир эмэ хааста, куста ылан хаалаар эрэ!
• Хааһы, куһу бэйэм бэрсиэм диэн олоробун. Аҕыйахха дуоһуйар киһигин эбит, дьэ!
  Сарсыарда бараары оҥостунан баран, иккис бытыылкабын биэрдим.
• Икки хааскын сүгэн бар. Уолаттарга илдьиттэ тириэрт, киэһэ тыынан кэлэн бардыннар. Кэллэхтэринэ, мин бултаабыт булкар бэйэм икки хоҥору, уонча куһу эбии биэрэн ыытыам. Бэйэлэрэ сүгэн дьиэҕэр тириэрдэллэригэр этиэм.
  Сүүс ботуруоннаах кэлбиппиттэн биэс уон икки ботуруон ордубутун, саабын, икки хоҥорбун сүгэн төннөөрү оҥостон баран, оҕонньорбун кытта ирэ-хоро кэпсэтэ олордум. Былыргыны, ааспыты мин улаханнык кэрэхсээн истэрбин билэн, кырдьаҕаһым өйдөөн ыла-ыла, кылгас-кылгастык бэрт элбэҕи сэһэргээтэ.
• Урут манна дьон хойуутук олорбуттар эбит. Бу эбэбит уута оччотооҕуга, биир кэлим этэ буоллаҕа, кус-балык уйата аҕыйах сыллаахха дылы манна баара. Дьон хойуутук олохсуйбут өтөхтөрүн онно, көмүллүбүт уҥуохтара элбэх. Баайдар-дьадаҥылар, атыыһыттар-эргиэмсиктэр, ойууттар-удаҕаттар, ырыаһыттар-тойуксуттар, күүстээхтэр-быһыйдар, учуустар-ыстырыыстар, айыылар-абааһылар, бука бары, тоҕуоруспут сирдэрэ. Мантан көс курдуктаах сиргэ улахан баай киһи олорбут. Окко киириэх иннинэ, ыһыах ыһара үһү. Мөрөкөөн эмээхсинэ Маша диэн баар. Маша аҕата - Моойтоон уола Баһылай, оллоон маһынан сүүһүн дьөлө охсон, эһэни өлөрбүт киһи этэ. Сымсата-тэтиэнэҕэ онтон да көстөр. Баай биир ыһыаҕар Халыматтан Күүстээх Ньукаас кэлбит. Ол иһин, баай Моойтоон уолун көрдөтөн булларбыт уонна:
• Икки бэрт, үйэ-саас тухары кэпсэлгэ киирэр гына, оонньоон көрдөрүҥ эрэ, - диэн көрдөспүт.
• Бу киһи
  сөбүлэһэр буоллаҕына, мас тардыһыам этэ, - диэбит Моойтоон уола.
  Киэһэ мас тардыһыытын көрөөрү, дьон бөҕө мустубут. Тардыһар мастара хаста да тосту ыстаммыт. Модьу маһы булбуттар, уһуннук тардыспыттар - хайалара да ылбатах. Миэстэ атастаһыытын саҕана, Ньукуус салгыы тардыһартан аккаастанан кэбиспит. Моойтоон уола тардыһарга этэн көрбүтүгэр даҕаны киириммэтэх, өссө, тэбинэр маһы ылан туора бырахпыт.
• Хайа оҕону-дьахтары булан оонньоһоҕун! - Диэбит Моойтоон уола уонна олорор сириттэн ыстанан турбут. Айдаан буола сыспыт. Кэлин, КүүстээхНьукуус Абыйдар Баһылайдара миигин ылыах курдугун иһин, салгыы тардыспатаҕым, диэн билинэрэ үһү. Ити эһиги бухгалтергыт Агыаска эһэтэ Хара Миитэрэй Дуллу диэн хамнаска сырытыннарар киһитэ эдэригэр эмиэ күүстээх киһи эбитэ үһү… Манна биһиэхэ Холлой Дьөгүөр диэн ааттаах ырыаһыт киһи баарын истибитиҥ буолуо. Ойуумсуйар эҥин оҕонньору билэр да инигин. Сыаганнаахха тиийэн, хонуктуу сырыттаҕына, түспүт ыалыгар биир эдэр дьахтар киирэр-тахсар үһү. Сүрдээх ырыаһыт барахсан сылдьар диэбиттэрин иһин, биир киириитигэр, ол дьахтары төбөтүттэн саҕалаан хоһуйан киинин аллараа өртүгэр түһэн, биилин-самыытын ойуулаан, эриэккэс этигэр тиийиитэ, кыыһа ытаабытынан куота көппүт… Аны туран, бу эбэҕэ Ылдьаа Атаҕа диэн сир баар. Онно ойууттар аҕабыт диэн ааттыыр киһилэрэ Төбүрүөн Баһылай олорбут. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээн, олохтоох баайдар ыһыах ыспыттар уонна ол ыһыаҕы алҕаан аһарыгар Төбүрүөн Баһылайтан көрдөспүттэр. Буолуммакка гынан баран, бэркэ хаайбыттарыгар сөбүлэспит.
• Эрдэ саҕалаарыҥ, уһуннук алгыам, бэйэм түксүлээн, сөп буоллум диэтэхпинэ эрэ, тохтуом. Буойса-хаайса, ыксаабыта-тиэтэйбитэ буола сылдьан, киһини кэҕиннэрэн кэбиһэр буоллаххытына, бэйэҕитигэр куһаҕаны оҥостуоххут, - диэбит. Ырыанан-тойугунан алҕаан барбыт. Аал Уот иччитин, Аан Дойду иччитин ыҥырталаан ылан, хамыйаҕынан баһан, кымыһынан аһаппыт. Кэлин дүҥүрдэнэн турбут. “Толору кымыстаах чорооннору түһүлгэ ортотугар ууруҥ! " - Диэбит уонна салгыы ыллаан доллоһуппут. Эмискэ, толоон сылгы үөрүнэн туола түспүт. Олортон икки үөр сылгы кэлэн түһүлгэни тула сүүрбүттэр. Сотору биир үөртэн биир кытыраабыт биэ, иккис үөр атыыра быстан, түһүлгэ ортотугар киирэн, иккиэн тобуктуу түһэн, толору кымыстаах чорооннортон уулаан тахсыбыттар. Оннук иччилээх тыллаах киһи эбит, ол, Төбүрүөн Баһылай…
  Кэпсээнтэн кэпсээн. Эн кэлэн иһэн, мантан чугас Хара Мас диэн ааттаах сири ааһаҕын. Итиннэ олорор ыалга абааһы оҕо төрөөбүт, ийэтин эмиийинсүүрбэтин туолуор диэри, күүһүлээн эмэ сылдьыбыт. Аҕата муҥнана сатаахтаабыт да, кыайан тохтоппотох. Ийэтин эмиийэ бааһыран, ириҥэтийэн-хааннанан бардаҕына, минньигэһиргэтэн туран эмэр эбит. Тиһэҕэр, ийэтин өлөрөн баран, хаанын иһэн, сүрэҕин хостоон сиэбит уонна бэйэтэ эмиэ өлөн хаалбыт. Оҕонньор дьону көмөлөһүннэрэн, иккиэннэрин уҥуохтарын тус-туспа туттарбыт. Уола өлбүтүгэр сүрдээҕин үөрбүт, эмээхсинин улаханнык аһыйбыт, суохтаабыт.
  Арай, биир түүн туох эрэ тыаһыттан уһукта биэрэн, көрө түспүтэ, көмүлүөк оһоххо өйөнөн, уола турар үһү. Сарсыҥҥытыгар оҕонньор Кэдьээки диэн, улахан ойууҥҥа баран, кэпсээбитин истэн, анарааҥҥыта:
• Үөһэттэн айдарыылаах улуу күтүр эбит, кыайтарара биллибэт. Чэ, олда буоллар, муҥнанан көрүөм. Аны үс хонон баран, тиийиэм. Күн киэһэриитэ, күүтэ олороор. Маҥан сылгы тириититтэн тигиллибит олбоҕун биэрэн ыыппыт. - Таһырдьа таҥаспын таҥнан баран, улаханнык сөтөллөн, бэлэммин биллэриэм. Уоспун тэбээбитинэн киирэн истэхпинэ, олбохпун оһох иннигэр кыыратан ыытаар. Дьэ, онно түгэнин куоттарбакка, олоро түһэрим буоллар, иннинылыах этим, - диэбит.
  Үһүс күннэрэ үүнэр, оҕонньор болдьообут кэмэ кэлэр. Кыыратыллыбыт олбоххо Кэдьээки олус чэпчэкитик олорбут да, кыырбытынан барбыт, дүҥүрүн оҕустаҕына уот сандаарыс гынар үһү. Ол сырдыгар, уол көмүлүөк ойоҕоһугар турара көстөр үһү. Ойуун олбоҕуттан турарын саҕана, оһох иннигэр киирэн иһэн, уол тарайа түһэн хаалбыт. Чугастааҕы дьону мунньан, буорга киллэрбиттэрин кэннэ, сиэрин ситэрэн, өссө биирдэ кыыран баран, толлубут. Онтон ылата, ити Хара Маска буулаабыт абааһы, дьэ, көстүбэт буолбута үһү… Кэпсээни бэркэ сэргээн истэр киһи эбиккин. Ол иһин, була сатыы-сатыы, кылгастары кэпсээтим. Сорохторо уһуннара бэрт. Бэйэм уоһум аһыллыбыт курдук буолла. Тутум баҕайы эбитэ буолла, кэпсии олоруохпун ис-испиттэн баҕардым. Урут маннык буолбат этим. Эн истэргэр хайдаҕа эбитэ буолла?
• Үчүгэй-үчүгэй! Өссө, кэпсээ, - диибин.
• Үчүгэй буоллаҕына, бу аспыттан кыратык эбинэ түһэн баран, доҕорбор Күрдьэхтээх Эмээхсин туһунан кэпсиэм. Ол эмээхсин туһунан урут истибиттээххин дуо?
• Көрөллөр үһү диэн эрэ истибитим.
• Чэ, оччоҕо, кэпсиим… Бэйэм итэҕэйэбин.
  Абааһыны көрөн турабын. Сүрдээх ыарахан да буоллар, кэпсиирбэр тиийэбин. Атын дьон сэрэхэдийэн кэпсээбэттэр, ол иһин, истибэккин… Илэ кэлбэт ини… Кэллэҕинэ, ытарга аналлаах иитиилэрдээхпин. Чоҕунан ытар куолута. Соҕотоҕун бу сиргэ хас да сыл олордум да, билиҥҥитэ туох да биллибэтэ. Иитиилээх ботуруоннардаахпын курдаттыы билэ-көрө сылдьара буолуо, бука…
  Ити бириэмэҕэ, биһиги диэки чугаһаан кэлбит вездеход тыаһа ньирилээн иһилиннэ. Иккиэн таһырдьа тахсан, тыа суолунан ааһыах курдук иһэллэрин билэн, мин тоһуйа сүүрэн киирэн, бөһүөлэккэ киирэрбин, таһаҕастаахпын этэн, илдьэ баралларыгар көрдөстүм.
  Экспедицияҕа үлэлии сылдьар эйэҕэс дьон түбэһэннэр, таһаҕаспын, бэйэбин дьиэбэр тириэрдэн биэрдилэр. Кэлин оҕонньорго иккитэ-үстэ сылдьыбытым да, хоноһолор элбэхтэригэр түбэһитэлээн хаалан, кэпсээнэ тахсыбат этэ. Уһаабатаҕа. Оттуур ходуһатын ортотугар өлө сытарын булан, уҥуоҕун туппуттара. Онон, ол, Күрдьэхтээх эмээхсин туһунан кэпсээни, киниттэн истибэккэ хаалбытым.

Быйаман. Абый, Үрүҥ Хайа.