[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 1…
Чэлгиэн хаһан да түбэспэтэх алдьархайын көрөн соһуйан ыҥыырыгар олоро түһээт атын соруйан кыпчыйан кэбистэ, туос бөтөрөҥүнэн ойутан кэлэн онно манна ыһылла сытар сылгылар сэмнэхтэрин көрөн турбахтаат, иһиттэн ыар санаатын ынчык курдук ыган таһаарда…
— Туох аньыыбар харабар атаҕастаатыгыт, бу уһун сыллар тухары күлүккүтүн быһа хаампыт суоҕа, мин үрдүк ааппар ыар ыалдьыт буолан аастыгыт, хааннаах илгэ бырахтыгыт–
Атын баһын кууһан туран хараҕын уутун туора сотунна, ата барахсан өйдүүр курдук, кырыарбыт муннун санныгар сууралаата…
— Дьэ ити буоллаҕына ир суолгутун ирдиэм, тоҥ суолгутун туордуом, сэрэппэккэ сиэтэ диэйэххитий–
Хааннаах хаарга тобуктаан туран кими эрэ саанан ыар тылынан андаҕайда.
Өбүгэлэр үгэстэринэн сиэмэх кыыл хаалларбыт собулҕатын биир сиргэ мунньан хаппыт куруҥах кэрдэн ону үрдүгэр мунньан кутаа уот отунна. Түөкүттэр икки биэни истэрин тоҕута тыытан хаалларбыттар, сүлэ хайыы барбатахтар, тириилэри быһыта сынньан ылбыттар. Улахан тибии түһэ турдаҕына сылдьыбыттар, суол иис көстүбэт, Чэлгиэн суордар аһаан сиэн ыһыахтыы сылдьалларынан булла…
— Миигин туох иһин бар дьонум ,, Холорук,, диэн сүрэхтээбиттэрэй, дьэ тыалынан оонньообуккутун,, Холорук,, буолан ытыйыам. Миигин атаҕастаан ааспыккытын, бэйэҕититтэн буолбатаҕына, бэдэргититтэн ситиһиэм–
Умайа турар кутааны көрөн туран кимнээх эрэ ааттарыгар уот оноҕос тылы утаарда…
Тугу эрэ өйдөөбүт курдук кутурук төбөтүттэн быһан ылла, кичэйэн суулаан этэрбэһин оһугар угунна. Ыаллыы алааска олорор кинээс уолаттарын күтүрүү санаата, ол үс бииргэ төрөөбүт ини биилэр иимэргэ баппатах дьон төрөөн үөскээн сылдьаллар. Бары да лиһигирэһэн бардам майгылаах, хадаар соҕус хааннаах, аҕаларын ууһугар күүстээх көрүҥнээх, быһый быһыылаах дьон төрөөн үөскээн сылдьаллар. Арай биир куһаҕан кыдьыктара, түүҥҥү сырыылаах түүлээх уллуҥах буолар диэн бар дьонноро күтүрүүллэр да ким да маны уордулар талаатылар диэн туоһу быһыытынан тута иликтэр. Барыта сурах хоту үһүйээн.
Бу уолаттар күннээххэ көрбүттэрэ, оһоҕос төрдө ийэлээх, аҕаларын баар суох сүрэхтэрин көмүс чуораанчыга, саҥа силигэ ситэн, аар айылҕата анаан минээн айбыт Айыы куота сибэккилии симэхтэнэн, саҥа тыллан эрэр балыстаахтара. Элбэх кыахтаах баай ыал уолаттара ыйытан көрөллөрө да, кыыстара кыккыраччы аккаастаан иһэрэ. Ийэлээх, аҕата оҕолорун дьылҕатын бүк баттаан күүстэринэн ыал гынан санаалара суоҕа. Инилэрэ да балыстарын ытаппытынан ыытыахтарын баҕарбат этилэр. Ньургуһун барахсаны хайа киһи таптаабат буолуоҕай? Өрүүлээх уһун суһуоҕа такымыгар охсуллан, хааман сиимэн долгулдьуйан аастаҕына, киһи эрэ таптыы көрөн хаалара. Чэлгиэн да биир биллэр аҕа ууһун ыччата буоллаҕа, сэнээбиттэрин сэттэлэрин биэрэр киһи. Тура күүһүнэн икки атахтаах утары көрөн туран санаммат дуолана. Илин күүстээх, быһый быһыылаах, хатарыылаах чокуур таастыы…
Дьиэтигэр тиийэн аҕатыгар туох буолтун сиһилии кэпсээтэ, үс ини биини күтүрүүбүн диэбитигэр аҕата сүр улаханнык көрө түстэ. Оҕонньор билигин да тэтиэнэх киил киһи буоллаҕа…
— Олбу араас буолан тэллэхтии олорор ыалларгын онон манан күтүрээмэ, төһө да ити уолаттар Дохсун, Албан, Сэгэттэй халыан соҕус хааннаахтарын иһин, итинник дьүһүлэммэттэр. Ытык дьон ыччаттара, үтүө дьон үнүгэстэрэ, атахтарыгар бары турбут дьон, быстахха быһыыланан ааттарын суолларын ыыппаттар. Төһө дьон сэргэ араастаан самалыктаан ааттаабыттарын иһин. Ити барыта Үөннээх Өлөксөй өстүйэн, илин кэлин былдьаһан аат суол ыытар–
— Чэ ол да буоллар абаҕабар Хоноһоҕо бара сылдьыам.—
— Чэ сырыт даҕаны, туора дьоҥҥо биир да тылы быктардыма, өс саас буолуоҕа–
Чэлгиэн абаҕатыгар аттанан иһэн Ньургуһуну санаан ылла, бу сайын кулуба ыһыаҕар, оһуохайга сиэтиһэн киирбиттэрэ, наһаа да истиҥник мичээрдээбитэ, илиитэ сылааһа сымнаҕаһа, тарбаҕа намчыта, дьиэрҥкэй тэппитэ киһи эрэ умсугуйа сүрэҕэ долгуйара, айылҕа биир кэрэ мааны кыталыга этэн тыынан лыҥкынатан иһэрин курдуга…
Ол ыһыахха Чэлгиэнтэн ордук дьоллоох киһи суоҕа, эдэр туран эрэр уолаттар ымсыыра да санаабыттара, үрүҥ түүн алгыһыгар иккиэн сиэтиһэн турбуттара, саҥа күнү көрсүбүттэрэ. Онно Чэлгиэҥҥэ хатыылаах харахтар хатаммыттара, ону кини хантан билэн сэрэйиэй…
Абаҕатыгар тиийбитигэр кырдьаҕаһа аҕатын курдук этэн баран эбии сэрэтэрдии сүбэлээтэ…
— Ити кэйээрин эҥин туһунан тыл аҥарын да быктарыма, ити эйиэхэ хааннаах бэлиэ хаалларбыттар, мантан инньэ иннигин кэннигин мананан көрүнэ сырыт. Ити мээнэ дьон буолбатах, ыар тыыннаах, хаан олбохтоох, иннилэрин кэннилэрин илбиһинэн иҥэриммит улуу урдустар , улаҕалаах өйдөөхтөрү күлүктэрин быһа хаампыккын. Аны ыраах айаҥҥа

барыма кэлимэ, киһилээх сырыт…
Хайдах ус кыһыны быһа дьиэҕэ хаайтара сытыай, баайын дуолун бөрөөтөҕүнэ сатанар, аҕата сааһыран ырааппат, онон тэйиччи сылгыларын бэйэтэ көрдөҕүнэ сатанар. Аны сүөһүтэ аһа, ол ото маһа, барыта кини моонньугар. Хата быйыл икки ыал дьукаахтаһан абыраатылар, аны сайын күөххэ үктэннэхтэринэ биирдии ыанар ынаҕы ньирэйдэри ылыахтаахтар, ону таһынан тугу булбуттарын тэҥҥэ аһаан олороллор. Хата икки дьиэ иһэ толору оҕо киириитэ тахсыыта, обургу оҕолор көмө бөҕөлөр.
Чэлгиэн күн уһаатаҕын аайы кэлэрэ барара элбээн иһэр, барытын бары үмүрүтэн баран сыарҕа суола хаала илигинэ эт арыы туттара барыахтаах, аны кыанар соҕус дьон көмүстээх тайҕаҕа баран кэлэр буоллулар, хас да сыарҕаннан кыттыһан барыаххайыҥ диэн Атыыһыт Арамаан тыл көтөхтө. Кини бэйэтэ барсыбат, эрэллээх дьонноох. Көтүппэт уонна Ытыс Уйбаан диэн үс күлүктээх күүстээх быһый харабыллардаах, сылдьа үөрүйэх дьон. Чэлгиэн барсабын диэбитин үөрүүннэн ылынна. Ол курдук биир сарсыарда Атыыһыт алааһыттан элбэх сыарҕалаах ат дьыбары бүрүнэн, тыыннара туманынан бурҕайан айаҥҥа турдулар. Айанньыттары Көтүппэт дьаһайар, уруккуттан сылдьа үөрүйэх киһи. Хаһан да буоларын курдук, хас тохтоон хонор сирдэригэр киһи лыык курдук тобус толору, баран иһээччилэр, төннөөччүлэр. Айанньыттар солбуһа сылдьан малларын, аттарын маныыллар. Оо дьэ тайҕаҕа чугаһаан истэххэ амырыын дойду тыына биллэн барда. Хас хонор сир арыгы, хаарты. Ол быыһыгар этиһии, охсуһуу. Чэлгиэн биири өйдөөн көрдө иһиттэ, манна эбит хас биирдии киһи байа эрэ охсор баҕалааҕын, киһи киһиэхэ ыт, бөрө буоларын. Көтүппэти олох үчүгэйдик билэллэр быһыылаах, тоҕо эрэ наллаан кэпсэтэллэр. Сэнээбиттэрин олох сиэх аһыах курдук көрөллөр истэллэр. Тайҕа чугаһыгар биир киэҥ куоҥ уораҕайга түстүлэр.манна өрөөн аттары бэйэлэри сынньанан өрөөн ааһарга сүбэлэстилэр. Арай күнүс дьиэлээх тойон тустар киһи баар дуо диэн дьикти ыйытыылаах буолла. Ким тустан кыайбыкка икки мөһөөх уу харчы уурабын диэбитигэр, баҕалаахтар баар буола түстүлэр, ол икки мөһөөҕү ылаары. Аны хотторбут арыы, эт төлөбүрдээх үһү. Дьиэлээх тойон бэйэтэ атыыр оҕуһу таҥнары туппут курдук сымарыттыбыт тустууктаах эбит. Тустууга ким сири таарыйбыт хотторор дэстилэр. Ол киһини утары көрөн туран ким да киириэн баҕарбата, дьиҥинэн икки мөһөөх элбэх харчы, бэйэтэ түөрт биэс ынах сыаната. Арай Көтүппэт туран дьиэлээххэ биһиги уолбут тустар диэн тыл көтөхтө. Чэлгиэн соһуйан чынас гыммытыгар…
— Хотторор түгэҥҥэр бэйэбит төлүөхпүт, от атах тэбэн кыайдаххына байа түһэҕин кытаат–
Киһитин санаатын көтөҕөн эгди буолла.
Үөһээ өттүлэрин сыгынньах тустар буоллулар. Түһүлгэҕэ киирэн дьиэлээх киһи ,, чээй,, диэн хаһыытыырын кытта, ким да өйдөөбөккө да хаалла, били сымарыттыбыт киһи тас уорҕатынан чигдигэ таралыйа түстэ, ким да Чэлгиэн хайдах хамсанан киһитин охторбутун өйдөөбөтүлэр. Дьиэлээх киһи бэйэтэ да соһуйда, хайыай тыл барда да бардаҕа, икки мөһөөҕү туттаран кэбистэ. Баар дьон Чэлгиэни саллыбыттыы көрдүлэр иһиттилэр. Аатын ыйыппыттарын Көтүппэт…
— Сиригэр дойдутугар Холорук, аатынан биллэр–
Сөпкө да ааттаабыттар дэстилэр.
Итинтэн ыла иннилэригэр Холорук аат урут аартык аанын аһан айаатаата. Урут кимтэн да бүдүрүйбэтэх бөтөс, аатын суолун Холорук ылан ааста диэн киэҥ кэпсээн, сарсыардааҥҥы сонун, Холоругу бэйэтин да көрө сатааччы элбээтэ.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 2…
Тайҕа кыра ычалаах киһи кута сүрэ тохтообот, өйө мэйиитэ ыһыллар сирэ эбит. Манна эбит араас күн сиригэр көстүбэтэх сырайдаах харахтаах дьон арааһа, үрүҥэ , харата, аны бу киһитэ элбэҕин, кыараҕас алааска кыбыллан үөскээбит киһиэхэ сөбө суох дойду, Чэлгиэн дьонун батыһа сырытта, анараа обургулар Атыыһыт эрдэ кэпсэтиилээх дьоно эттэри,арыылары түргэнник туттаран бүттүлэр,барыта уу харчы. Хата Чэлгиэн аҕалбытын эмиэ туох да мундуйдааһына суох ыллылар. Үйэтигэр туппатах үгүс үбүн илиитэ тутан салыбыраата,уҥуоҕа халыр босхо барда…
Чэлгиэн бу дойдуга улаханнык кута сүрэ тохтообото, дьиэтигэр түргэнник төннүөн эрэ санаата. Дьонун батыһан туохха наадыйарын барытын атыыласта, курупчаакы бурдук, кииппэлээх сиидэс, бэйбириэт,туттар сэп сэбиргэл, ол быыһыгар булчуттар улаханнык наадыйар тимир хапкаан, туһах. Саа сэбин да ылла, буорах, доруоп. Аны ол сылдьан хаһан да харахтаан да көрбөтөх, кып кылгас чэпчэки дьоппуон омук саатын көрдө, хайдах эрэ саарбахтыы турдаҕына атыылааччы бэдирээччик, сыал ыттарга, анал сирдээхтэр эбит. Дьэ доҕоор чаҕылыннаран тыаһа хатана, аны көнөтө,

алдьатар күүһэ сүрдээх эбит. Аатын туох эрэ,, бэнчиэстэр,, диэтэ дуу, аны мантыкабыт уон иккитэ ытар эбит, кырылас арыылары сылдьар кыра дьааһыктаах буулдьа биэрдэ ону кытта иитэр малларын. Чэлгиэн дьэ үрүҥ тыынын өрүһүйэр сэптэнэн үөрэн дэгди буола түстэ…
Бу дойду Чэлгиэн үөскээбит киэҥ алаастарыгар, сыһыыларыга, хочолоругар, хара тыатыгар, суугунуур чараҥар тэҥэ суох атын дьүһүннээх, бодолоох сир эбит. Сыгынньах халлааҥҥа харбаспыт хаардаах хайалар, түргэн кыһыннары тоҥмот хайыр таастаах сүүрүктээх үрэхтэр, маһа ото бөдөҥө хайдах эрэ атын эйгэҕэ үөскээбит киһи атыҥырыы көрөр.
Дьонун сэргэтин быһыыта майгыта да атын, араас иттэ барыта үмүөрүһэр эбит, ойуун, удаҕан, арыгы, дьахтар, ол быыһыгар хайаан да хаарты оройо аһыллыбыт сирэ эбит, арыгы атыыта көҥүллэммэт да көмүс ухханыгар ылларбыт дьон онтон иҥниэхтэрэ дуо, араас албаһынан аҕалаллар, көмүсчүттэр көмүс көлөһүннэрин супту уулаан ылаллар, ол амырыын аптаах умайар ууннан…
Дьоно ыксыыр быһыылара суох, сороҕор олох да сүтэн хаалаллар, ханна сылдьалларын, тугу гыналларын айбыт таҥаралара бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Чэлгиэн ыксаан күн дьыл уһаан тэнийэн бартын иһин икки аргыс дьонун айанныаххайыҥ диэн хаайда. Атыыһыт ындыыһыттара Көтүппэттээх хаһан эттэхтэринэ эрэ барардыы хааллылар. Уонча аттарын сурурутан айаҥҥа турдулар. Син этэҥҥэ аара кыра арааспаал да буоллар айаннаан сыннаран истилэр. Айан аргыстаах, суол тоҕоостоох диэбиттии, аргыс дьон эбиллэн истилэр. Аара сороҕор сорумар, киһини дьиксиннэрэр сурах садьык иһиллэн ааһар. Ороспуойдар онно дьону өлөрбүттэр, манна дьону халаабыттар, кыргыбыттар, киһи куйахата күүрэр сонуннар иһиллэн ааһаллар. Син этэҥҥэ айаннаан тустууннан үлүһүйбүт сирдэригэр үктэнэн хонордуу тэриннилэр. Дьиэлээх тойон Чэлгиэни үрүҥ дьиэтигэр ыҥыран мааны ыалдьыт курдук көрүстэ. Ас эгэлгэтэ сандалы тухары тардылынна. Хотун да толуу мааны Далбар Хотун эбит. Икки эмдэй сэмдэй уолаттар, үс кыыс оҕолоохторо киэһээ аһылыкка олорустулар. Дьиэлээх тойон Чэлгиэнтэн дьонун сэргэтин ыйыталаста, ыал буолбатаҕын истэн, хайдах эрэ хараҕа үөннээхтик кылаҕачыйда, кыргыттарын диэкки көрөн ылла…
— Туох да диэбит иһин икки атах өйүгэр санаатыгар баппат быһыы майгы элбээн иһэр, дьон өйдүүн санаалыын булкуллан эрэллэр. Урут муҥкук саха муннуттан ырааҕы көрбөт эбит буоллаҕына байар туһугар ханна ханна тиийэн түгэнэн сылдьыбаттарый. Чэ ол үчүгэйинэн сылдьаллара син даҕаны, ити дьон бөҕөтүн түөкэйдээн, кырган, дууһатыгар туран байар баар ээ ыарахан суол.—
Дьиэлээх киһи сыыйан ону маны кэпсии олордо, аны таһырдьаттан биир аарыма кырдьаҕас киирбитин, икки илиитинэн көрүстэ. Хаттаан сандалыны тартылар, көмүлүөк сырдыгар.
— Холорук көр, бу баар суох биһиги ытык кырдьаҕаспыт, аҕа ууһа тумус туттар киһибит, ааттаах суоллаах, арбаҕас бастаах Үрүҥ Айыыттан үттэриилээх. Үөһээ Дойду Халлаанын хататтарыгар ханыылаах Өксөкүлээх Ойуун буолар.—
Кырдьаҕаһы тоҕо эрэ анаан минээн Чэлгиэни кытта билсиһиннэрдэ.
Кырдьаҕас Чэлгиэни үөрэтэрдии сымнаҕас хараҕынан көрдө…
— Үнүр бүдүрүйбэт бүлгүннээн, тэмтэрийбэт тирэхтээх, буулаҕа буҕатыырбытын буору булларда диэн ыччаттарым, көрөр хараҕым дьүккэлэрэ, истэр кулгааҕым сарыылара, омун төлөн бөҕө буолбуттара, ону мин көрдөрөөрүҥ диэн көрдөспүтүм, кини киһи тэлгэһэттэн тэһииннээх, мэнээх киһиэхэ бүдүрүйүө суохтаах этэ–
— Тоойуом Мин саҥа сүһүөхпэр туран иһэн олоҥхолуурбун ордорор этим, бэйэм да билбэппинэн, олоҥхо тыла Иэйии куттаан иһиллэрэ, Айыы тыллаан аһыллара.тыл уҥуоҕа суох диэбиттии үөһэттэн кутуллара, ситимнэнэн этэр тылбар эриллэрэ. Оннук олоҥхоһут буолуом эбитэ буолуо, ону баара түөрэҕим түҥнэри эргийбитэ, босхоҥ ыарыы буулаан үс сыл суорҕан тэллэх киһитэ буолан сыппытым. Ону кимэ биллибэт кэриим киһитэ, түүннээх күн хонуктуу сытан, чып кистэлэҥинэн, иэгэйэр икки атахтаахха иһитиннэрбэккэ, уу харахтаахха көрдөрбөккө, түүнүн эрэ көмүлүөк уотун сырдыгар, аал уотун аһатан кутуран куллугуратар этэ. Мин оччоҕо ханна эрэ көтөн иһэр курдугум. Ол кэннэ үһүс түүнүгэр ханна да барбыта биллибэккэ сүтэн хаалбыта. Кэлин бэйэм сэрэйдэхпинэ, үйэ анараа өртүгэр олорон ааспыт улуу киһи тыына, орто дойдуттан арахсаары миигин булан ылан хомуһуннаан ааспатаҕа дуу дии саныыбын.—
— Киһи бу Орто Дойдуга түһэригэр, айылҕаттан анааһыннаах буолар, Холобур эйигин Күн сирин көрөргөр Чэлгиэн диэн мээнэҕэ ааттаабаттар, ону кытта хас биирдии оҕону таба көрөн сылыктаан, хос аат иҥэрэллэр, холорбур эн сыҥаһалаан тураргар Холорук диэбиттэр, ити эн иҥиир ситииҥ киһиттэн эрэ уратытын туоһулуур. Кырдьык да кыайыах киһи кыайбыккын,хотуох киһи хоппуккун.
Ити гынан баран эйиэхэ биир хара санаа иҥмит, хааннаах илгэни хаалларбыттар. Илбис кыыһын иҥэрбиттэр, өлүү суолун аспыттар. Итини барытын бэйэҥ бэркэ диэн билэр киһиҥ тэрийбит, эн атын дьону күтүрүү сылдьыбыккын, хаһан баҕарар уһуну киэҥи толкуйдаан көрөр буол, быстахха былдьатыаххын сөп…
Хата мин оҕобун, бачча үтүө саха үөскээн эрэр ыччатын арчылыам, хойутун хойут үтүө киһи үөскээн, маннык киһи баар этэ диэн кэнчээри ыччаттаргар кэпсээн оҥостоор–
Ити курдук биир аарыма кырдьаҕас алгыстаах айаҥҥа турдулар. Айан буолан баран эрэйдээх, араас моһоллоох, тарыҥнаах үрэхтэргэ да хаайтаран ылаллар. Ат охтон атаҕын тоһутар, атын сэтии атынан солбуйан аттарын салҕаан баран ааһа тураллар ол аайы киһи дьэ хайдаҕа барыта көстөн тахсар, дойдутугар айахтааҕы атыппат Хабах кэлсибитэ, Чэлгиэн иһигэр сөбүлээбэтэҕэ да наһаа харайарын иһин илдьэ кэлбитэ, бастаан айаҥҥа сүрдээх этэ өрөһөлөнөн, кэлэн баара суоҕа биллибэт, били үллүбүт Хабах курдук бэйэтэ тыына тахсан, эппиккэ дылы харбыйан, атаҕын тумсуттан иҥнэн охто сылдьар буолла, дьэ буолар да эбит, киһи хайдаҕа манныкка биллэр эбит. Аны биир түһэр сиргэ, хаартыһыт бөҕө мунньустан куруускалаан имитэ олордохторуна түбэһэн хоннулар. Чэлгиэн көрдөҕүнэ тыа дьоно эрэйдээхтэри көрдөрөн олорон балыйаллар. Аны онно Чэлгиэннээх утуйа сыттахтарына Хабахтара туран хаартылаан биир сыарҕа таһаҕаһы сүүйтэрэн кэбиспитэ, сарсыарда биллэн айдаан бөҕө буолла, бу түөкүн олох да туора дьон сыарҕалаах таһаҕаһын сүүйтэрбит. Аны ону быһаарсыыга дуолан охсуһуу буола сыста. Биир өрө көрбүт бөтөс биир бииргэ быһаарсыахха диэн ыһыытаан, оннук бэрт дэстилэр. Хабах олох купчус гына түстэ, кутталыттан барыта бары сап салыбырас. Биир күүстээх көрүҥнээх киһи саҕатыттан өрө ыйаан таһааран баран атаҕар туруорбута, атаҕа уйбакка сууллан чигдигэ,, күр,, гына түстэ. Дьоно үөхсүү бөҕө буоллулар. Ыксаан Холоругу быһаарыс диэн көрдөстүлэр. Анараа урдустар аатын ыйыттылар, көнөтүнэн,, Холорукпун,, диэбитигэр уу чуумпу буола түстэ. Бу ааты айан аартыгар олорор, кэлии барыы дьон сурах хоту бары истэн билэн сылдьаллара. Тайҕа аатырбыт бөҕөһүн бүдүрүппүт киһини илэ көрөн чыпчырынан эрэ кээстилэр. Ким да иннинэн сырайдаах, утары уунар санаата киирбэтэ, хата киирэ тахса сонурҕаабыттыы харахтарын хатыы сырыттылар. Ити айдаан тугунан дьиэлийэн тахсыа биллибэт этэ, хата эйэ дэмнээхтик араҕыстылар. Хабах олох тэбиллибит ыт курдук кириҥнии сырытта…
Бу айан тухары Чэлгиэн элбэх хааны сиини көрдө, бу маннык айаҥҥа төһөлөөх киһи көмүс уҥуохтара көтөҕүллүбэккэ сир халлаан икки ардыгар кырамта буолан хаалтын айбыт Айыы таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Дойдуларыгар чугаһаан тус туһунан алаастарыгар тарҕастылар. Чэлгиэн үс сыарҕалаах атын субурутан, биир сулумах аты ыҥыырдаан, ылааҥыга утуктуу истэ, уһун айаҥҥа сылаата да таайдаҕа, арай үрдүгэр хара суор субу түһүөх курдук хааҕырҕаан кэлбитигэр соһуйан атыттан ыстанан түстэ. Ону кытта саа эстэр дорҕоонун кытта, утары суон тииккэ буулдьа түһэн хатырыга ыһылла түстэ. Кэлин иһэр уолаттара сырсан кэллилэр, соһуйан дьиктиргээн эргим ургум көрдүлэр.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: .ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 3
Төһө да ылааҥҥы буолан хаары быһыта сиэстэр, Чэлгиэн үнүр тоһуурга түбэспит сирин үчүгэйдик чинчийэн көрөргө сананна, уолаттарга олох ханна да кэпсээн оҥостумаҥ диэн ,,чып,, кистэппитэ…
Дьоно аймахтара ыраах айантан уоллаттар этэҥҥэ туох да улахан моһоло суох эргиллэннэр, аҕата мааны сандалы тардан, малааһын тэрийбитэ. Чэлгиэн аны күһүҥҥү хаһаас арыыга, эккэ диэн дьоҥҥо аҕалбыт саатын сэбин, тимир хапкааннары, туһаҕа, таҥаһы сабы, уонча куул бурдугу түхэппитэ, бар дьоно махтал бөҕө буолтара, үөрүү диэн туохха тэҥнэниэй, арай Атыыһыт ону истэн иһигэр өһүрэ санаабыта, кини эрэ бу түөлбэҕэ аҥардастыы айаатаан, соҕотохтуу мөҥүрээн,, бөө,, диэн олоруон баҕарар этэ, атын киһи туора түһэн малы салы чэпчэкитик ыһарын иһигэр сөбүлээбэтэҕэ, да таһыгар үөн хаата таһаарбаҕа, өс баайбыта…
Эттээх ат дьигиһэ, атаҕын үрдүгэр үҥкүүлээн эрэр курдук дьигиһитэн, ол быыһыгар сэгэйэ сиэлэн өр гыныа дуо, хайа хайысхаттан буулдьа кэлтин суоллаан икки аттаах киһи сылдьыбыт сирин булла, ыраах да сиртэн ыппыттар, ити аата олох үчүгэй сэптээх дьон эбит дии санаан суоллаата, үнүр кинини өлөр өлүүттэн өрүһүйбүт суор хааҕыргыы хаҕыргыы, ол быыһыгар таҥалайын тыаһатан, манан бар диэбиттии кинээс олорор түөлбэтин диэкки тэлиэс былаас дайбыы турда.Холорук кыра сааһыттан суолу ииһи хайа үөрүйэх буолан, дьиктиргии саныыта,

хайдах бу дьон төһө да суол хайалларын билэ билэ , оҕунан ыппыттыы тоҕо кинээс олбоҕор бардылар…
Араас санаа барыта киирдэ таҕыста, буккулунна. Кинээһи да, ыччаттарын да кытта бу үйэҕэ кырыы харахтарынан көрсөн, ар– бур дэһэ иликтэр этэ, дьэ дьикти…
Эниэни өрө сүүрдэн тахсаат быһыта сиэспит халдьаайыга ньургуһуннары көрөн атытан түстэ,, чээн,, диэн тоҕо эрэ имэрийэн ылла, Ньургуһуну санаан сүрэҕэ дьикти сылаастык, тугу эрэ кэтэһэрдии, эрэнэрдии ньүөлүйэн ылла…
Бу аҕыйах ыйга ахтыбыт да эбит, төрөөбүт төрүт сирин уотун, хайдах эрэ санаатыгар салгынныын ыраас курдук. Анараа дойду лүҥкүрэн киһи кутун сүрүн баттыыр буоллаҕына, манна кутуҥ сүрүҥ чэпчээн, көтөр кыната эрэ суох буолаҕын. Үнүр ыар дьылҕалана сыспытын санаан күйахата күүрдэ, иэнэ кэдэҥнээтэ, ыҥыырыгар олоро түһээт кинээс олорор алааһын диэкки салайан атын чупчуруйаат быһа кыпчыйан кэбистэ, дьөһөгөй оҕото барахсан иччитин ис санаатын таайбыттыы, торҕо сэлииннэн түстэ. Кинээс дьиэтигэр баар эбит,дьэ кырдьык түс бас тыллаах саха саарына, көстөр да дьүһүнэ киһи сирбэт киһитэ, хотуна биир оннук, киэҥ куоҥ көҕүстээх, улаҕалаах өйдөөх, хааман сиимэн долгулдьуйан бардаҕына, чараас чараастык мичээрдээн ыллаҕына хайа да бэйэлээх эр бэрдин сүрэҕин сүүйэр кыахтаах. Чэлгиэн киирэн кэлбитигэр, кэтэҕириин ороҥҥо кэтэх тардыһан сыппыт дьиэлээх тойон бэттэх кэлэн көмүлүөк оһох иннигэр талах олоппоско олордо. Соһуйбут курдук тонолуппакка одуулаата. Чэлгиэн таһыттан киирбит киһи быһыытынан дьиэлээхтэргэ төбөтүн нөрүтэн эҕэрдэ биэрдэ…
— Сонуҥҥут, туох кэпсээн?—
— Суох эйиэхэ буоллаҕа дии киэҥ сиринэн тэлэкэчийэр киһиэхэ–
Кинээс иһигэр улаханнык дьиктиргии олордо, хаһан да бу үйэҕэ кини балаҕанын модьоҕотун атыллыы илик киһи, туох эрэ улахан наадалаах буолан үктэннэҕэ диэн иһигэр сэрэйэ олордо…
Бу балаҕан үс турбут уолаттара бэйэлэрэ олохторун булан туһунан олохтоох ыаллар, чугас чугас олороллор. Хаппахчыттан Ньургуһун тахсыбытыгар, саҥара олорбут ыалдьыт кэлэҕэйдээн ылбытын, дьиэлээх тойон кыраҕы хараҕынан бэлиэтии көрдө…
Дьиэ иһинээҕитин, таһынааҕытын ону маны кэпсии олорон, тыл даҕаттаран Чэлгиэн кимнээх кэлэллэрин баралларын туоһуласта…
— Билигин суол былдьаһыктаах кэмигэр ыраахтан ким кэлиэй, барыай, арай үнүр үс хонуктааҕыта Көтүппэт, Ытыс сылдьан ааспыттара. Саҥа айантан кэлбит курдук кэпсииллэрэ.—
Чэлгиэн төннөн иһэн, барытын эргитэн, тоҕо манан суолу муннаран аастахтарай дии санаата. Көтүппэттээх кэннилэригэр хаалан баран, суолу ииһи үчүгэйдик билэр дьон ол аата курдары түспүт буоллахтара…
Дьиэлээх да тойон Чэлгиэн мээнэҕэ кэлэн барбатах буолуохтаах диэн сэрэйэ олордо. Кини кулгааҕа, хараҕа киэҥ буолан барытын истэ билэ олороро. Төһө да Чэлгиэн,, чып, кистэппитин иһин айаҥҥа бииргэ сылдьыспыт ырааҕынан сурдьа баара, ону кистээн ыҥыттаран үрүүмкэннэн айах тутан олорон хайдах сылдьыбыттарын түөрэ барытын истибитэ. Өссө эбиитин Чэлгиэни улахан киһи арчылаабытыгар тиийэ. Кини кыыһын атыыһыт аах маах иимэргэ баппатах уола ыйыттарбытын кыыһа да уонна убайдара муос таас курдук аккаастаабыттара, кыыһа Чэлгиэҥҥэ сүрэҕэ чугаһын, эрдэттэн сэрэйэр этэ да туох да диэн хатыылаах биир тылы оҕотугар этэ илик. Икки хас сыллааҕыта, Атыыһыт өлбүгэ сир көрдөөбүтүн нэһилиэк мунньаҕар кыккыраччы аккаастаабыта. Ол айдааннаах мунньах буолбута, Атыыһыт нэһилиэк ордор сирин өр сылга түүлээн ылаары тыл көтөхпүтэ. Кулуба бэйэтинэн өйүү сатаабыта сири бэрдэрээри, Атыыһыттан элбэҕи аһаатаҕа дии, кини бэлэһигэр мэҥиэ хаптаран онтукатын сири буору аннынан иэстээн эрдэҕэ. Кинини кинээһиттэн уһултараары хаста да тыл көтөҕө сатаата да нэһилиэгин дьоно хаалларан иһэллэрэ. Холорук биэлэрин уоран бартарын истибитэ уонна кинилэри күтүрэтэ сатыылларын эмиэ. Бу икки улахан аҕа уустара ииристэхтэринэ, Атыыһыт өрө күөрэйэн тахсара чуолкай, иһэ истээх иирсээн төһө дириҥээн иһэрэ өссө да биллибэт, бу сыа быыһыгар былчырхай курдук кини оҕотун кыбыппыттара баар ээ абата. Холорук халыҥ аҕа ууһун ыччата, төрүт киһи төрүөҕэ буоллаҕа, инньэ былыр хос хос эһэтин саҕаттан, арай оҕобор тыл көтөхтүн, оҕом,, ээх,, диэн иннинэн буоллаҕына, икки улахан аҕа ууһа уруурҕастахпытына улууһу да өрө тутар кыахтанабат…
Кинээс ону маны ыра санаа оҥостон, тиэрэ түһэн утуйан хоҥоруута тыаһаан барда…
Ньургуһун Чэлгиэн киирэн кэлбитин, хаппахчыга сытан саҥатыттан билбитэ. Сүрэҕэ доҕуурга иҥнибит туллук курдук толугуруу мөхсүбүтэ, кыбыста кыбыста тахсан ас бэлэмнээбитэ, аҕатын кытта аһыы олорон ону маны кэпсэтэллэрин истэн, туохха кэллэҕэй диэн сэрэйэ сатыы олорбута. Тахсан барбытыгар хайдах эрэ хомойо санаабыта, аны хаһан көрсөбүт дии санаабыта. Ити Атыыһыт уола Тиэрбэс чүүччү курдук кыараҕас үөннээх хараҕынан көрөн барар сиригэр маныыр, кэлэр сиригэр кэтиир, олох туох да улахан наадата суох хайаан да тугунан эрэ сылтаҕыран көрсө сатыыр. Ыйыттарбытын олох аккаастаабыта да, кэһэй буолбат быһыылаах…
Ол аата Көтүппэттээх эбиттэр, тоҕо айаҥҥа сылдьан ити ыар санааларын оҥорботохторой, баҕар манна кинээһи түһэрээри, кини уолаттарын дуу, оччоҕо икки аҕа ууһун ыһаллар. Ити туохтан киниэхэ Атыыһыт ыарахан нүһэр санааны ылыммытын кыайан өйдөөбөккө истэ…
Абаҕатыгар Хоноһоҕо туораата, кэлэн баран сылдьа илик, үнүр үлэһит уолунан тугу аҕалбытын ыыппыта, атын сэргэҕэ баайа турдаҕына абаҕата балаҕантан утары таҕыста…
— Хайа оҕом бэйэтинэн көтөн мөҕөн кэллэ, чэ налыччы иһирдьэ киирэн сонуҥҥун кэпсээ–
— Туох улахан сонун кэлиэй, сылгыларбын бөөччүйэ сылдьабын, төрүөх буолан ол дьаһала, манабыла. Аны сайылыгы саҥардабыт, өрүтэ тардабыт, быйыл дьыл эрдэлээн сыарҕа суола эрдэ хаалла, онон сорох сылгылары чугас өттүн үрдүгэр от ыһан аһатабыт. Аны кыһын айан аартыга эрдэ аһылынна да бараары, дьону кытта хаһаас эттэрин, арыыларын кэпсэтэбин, дьон хото үөрэ көтө арыы эт кэпсэтэллэр, онон эбии аны күһүн илдьэ барарга сыарҕа ылаҕа иэхтэрэн бэлэмнэтэн эрэбин. Бөҕө таҕа гына. Аны сылгыһыт уолаттарга хас ат айааһата сылдьабын, сыарҕаҕа үөрэтэн, онон Абаҕа үлэ хамнас элбэх, барыны барытын саба тута сатыыбын да иирбэ таарба итэҕэс элбэх.—
Күннээҕи сонуннарын бэйэ бэйэлэригэр кэпсии, сонуннарын хардары таары атастаһа олордулар–
Чэлгиэн абаҕатыгар туох баар сылгыларын, ким дьаһайбытын айаҥҥа хайдах сылдьыбытын, дойдутугар кэлэн, быстахха былдьата сыспытын, барытын түөрэ кэпсээтэ…
— Ол улуу киһи туох Айыы санаата киирэн эйиэхэ күн ый буолбутай. Дьиҥинэн атын быһымах киһи эбитэ буоллар, аҕа ууһун баар суох бөҕөһүн бүдүрүппүт киһиэхэ айа тардыахтаах этэ, дьоллорун оонньотор гына, ону уһун киэн толкуйдаах, чахчы да үрүҥ Айыыттан айдарыылаах, Күн Айыы киһитин сүөһүтүн араҥаччылыырга анаммыт Айыыһыттаах эбит дуу дии санаатым.—
Чэлгиэн тугу да саҥарбата, санаата Атыыһыкка иэҕиллэ турар. Ону сэрэйбиттии
— Эн ити санааҕын олох бырах, эдэр киһигин, арааска олох умньаныма, өстөн ордук куһаҕан суох, бу күн сиригэр туох барыта кэрдиистээх кэмнээх, барыта иэстэбиллээх, ирдэбиллээх, ыйытыктаах. Онон чуумпутук сырыт, Айылҕаттан айдарыылаах буоллаххына уу да ылбат, уот да сиэбэт. Оннук тоойуом,итини мин сыта тура сыаналаан көрүөм, Атыыһыт иннин кэннин хайаммын бэйэм билгэлээн бигээн ыйаан куттарын көрүөм истиэм, олох орооһума.—
Бэргэн төннөн иһэн абаҕатын этиитин ыараҥнатан көрдө, кырдьык даҕаны олох көрдөрөн иһиэ диэн иһигэр санаата…
Атыыһыт даҕаны хара санаата туолбакка киҥэ наара алдьана сылдьар. Иһигэр Көтүппэттээххэ кыһыйар абарар, итиччэ үчүгэйдик түбэһиннэрэн баран, сыыһа тутуннахтарына көр, итиннэ боҕотуннарбыттара буоллар ити барыта кинээскэ сыбаныахтаах этэ, Көтүппэттээх айаҥҥа сылдьыбыттара диэн куотунуохтаахтара, барыта күппүлүү барда, абатыгар остуолун сутурҕалаан ылла…
— Тойон кэл эрэ манна–
Хамначчыт уолун дьоло ыһыытаан ылан илдьиккэ ыытта…
— Түүн үөһүн ааһыыта аанын үстэ тоҥсуйдулар, олууру төлөрүппүтүгэр, икки саар тэгил уҥуохтаах, быһый быһыылаах, түргэн туттуулаах, хотой курдук эрилкэй харахтара уотунан киһини дьөлө көрөр кимнэрэ туохтара биллибэт түүҥҥү сырыылаах түүлээх уллуҥахтар киирэн кэллилэр…
— Туох өлүүтэ алдьархайа буолан биһиги ыар тыыммытыгар бэһирдиҥ–
Киирбит дьонтон биирдэстэрэ быһаччы ыйытта.
— Биир бас быата суох барбыт соноҕоһу күн сириттэн күрэтиэхпин баҕарабын. Төлөбүрэ бу баар —, кыра соҕус мөһөөччүгү остуол сырайыгар лис гына уурда.
— Биһиэхэ ким да буоллун, биһиги үҥэр таҥарабыт кылахачыйар кыһыл көмүс–
Бу икки ким да билбэт, киэҥ ыырдаах, такымнарыгар дылы кыа хааны кэспит, тайҕа ааттаахтара этэ. Хаһан эрэ дьон курдук дьон, оҕо курдук оҕолор, биир алаастан атах балай барбыттара. Атыыһыт бу уолаттар халбас харата сырыыларын билэр буолан, хам түм ыксалга туһанар этэ, ол гынан баран бэйэтэ бу дьэбир дьонтон этэ тардар, хаан иҥмит дьоно туох санаалаахтарын ким билиэй. Дууһаларын көмүскэ атыылаабыт аньыылаахтары.
Ити курдук Чэлгиэҥҥэ тэнтик бырахтылар. Атыыһыт кини дууһатын көмүскэ атастаста…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 4…
Бу икки кимнэрэ туохтара биллибэт икки урдус Туймаада туонатыгар киирэн, көрүлүү нарылыыр сырыттылар, көрдөөх көстүүнэйи да тумнубатылар,

үс күлэр эмэгэттэригэр, хаарты маатыскаҕа хараҥа түүннэри атаардылар, ол сылдьан биир күн Көтүппэттээҕи көрсө түстүлэр. Сиэмэх сиэмэҕи,бөрө бөрөнү ыраахтан чуҥнаан көрөрүнүү, бэйэ бэйэлэрин улаханнык эн мин дэһэн эйэргэспэтэх эрэттэр этэ. Бары даҕаны үһүктааҕынан дугунан, хааннаах быһах биитин өрө салаабыт дьон буоллахтара. Көтүппэт супту хааман кэлэн утары олорунан кэбистэ, Ытыс быар куустан турда…
— Дьэ уолаттар бу тухары хара күлүк буолан сыыһа халты туттара сылдьыбыт бэйэҕит, сатаммат санааны ылыммыккыт, бэйэ бодоҕутун өрө тардымматаххытына, силлибэт сиргититтэн сиэтиллэрдии сиэнэҕит, сэрэппэтэҕэ диэйэххитий, эһигини ити Атыыһыт Арамаан акаарылары өлүү айаҕар угаттаан биэрээри сылдьар–
Туох да иҥнигэһэ суох быһаччы суон куолаһынан көөҕүнээтэ…
— Нойоон эн тугу туойдуҥ,туох хатыылаах тылынан халаардыҥ, хатылаа эрэ–
Биирдэрэ кыыннаах быһаҕын харбыалаан көрдө…
— Наһаа өтөрү батары көрүмэ, көнөтүнэн эһигини сэрэтээри гынабыт, ити Холорук биһиги айахпытыгар баппат киһи, сананымаҥ даҕаны.—
— Кини ол тугуй, сүүрэр хааннаан, быстар тымырдаах ини, оччону баччаны көрөн кэлиллибитэ–
— Биһиги эмиэ инньэ дии саныыр этибит, тоһуурга турдахпытына халлаантан хара суор хааҕырҕаабытынан түспүтэ, онтон биирдэ көрдөхпүтүнэ икки кынатын саратан күнү ыйы бүөлээн сүрдээх улахан Ийэ Кыыл уоттааҕынан көрөн турара, саабыт чыыбыһын төлө тутаат атахха биллэрбиппит. Кэннибититтэн хойукка дылы туох эрэ маныыр батыһар курдуга, биһиги ол иһин Атыыһыкка кыккыраччы аккаастаабыппыт, онон эһигини да сэрэтэбит.—
— Эһиги ол биһигини тоҕо сэрэтэ сатаатыгыт–
— Билэргит буолуо Тайҕаҕа,, бөө,, диэн олорор Тордуох баары–
— Билэн да ол улуу киһи удьаратын ырааҕынан тумнан сылдьабыт, киниэхэ төлөрүйбэт иэстээхпит–
— Ол киһи күөн туттар, бүтүн күүстээх бухатыырын Холорук тустан хара буору харбаппыта–
Утары олорор икки бэдик сырайдара, харахтара уларыйа түспүтэ
— Ол Сымара Тааһы дуо, кинини туох инчэҕэй эттээх киһитэ, иннинэн сирэйдээх утары уунан, бүлгүрүйбэт бүлгүнүн, сымара таас сототун сыҕарытыай? Хайа омун ини–
— Омун төлөн буолбатах, биһиги уу харахпытынан көрөн турбуппут, онно Тордуох баай уола бүдүрүйэн өһүрэрин оннугар, хата киһиҥ аатырар арбаҕастаах ойуунунан,, арчылатан,, алгыс бөҕө анаан атаарбыта–
Сотуруо уонна Харбас Хара улаханнык соһуйа иһиттилэр да бардамнарыгар оҕустаран дьолоҕойдоругар киллэрбэтилэр…
— Чэ улахан эбит, биһиги ылынныбыт да ыһыктыбаппыт,, ээх,, диэтибит да энчирэппэт үгэстээхпит, эһиги курдук куттанан купчуйбат дьоммут–
Харбас саҥара саҥара бэлэһигэр күллэ.
— Хайа нохоо хантайан туран,, хаахтаабытыҥ,, хаанынан өҕүйээрэй–
Ытыс удьурҕай уктаах, икки харыс уһуннаах быһаҕын харбаан ылла…
Быһыы майгы сытыырхайаары гыммытын Көтүппэт намыын саҕата тохтотто…
— Чэ биһиги үүннээх тэһииннээх этиибитин дьолҕойгутугар тохтоппотугут, дьылҕаҕыт билиэ, туох күүтэн турарын–
Уонна саҥата суох арыгы, хаарты, дьахтар содур быһыы олохтоммут уораҕайыттан тахсан бардылар…

Күөх сирэмҥэ үктэнии,киһи эрэ үөрүөх көтүөх курдуга, киһи эрэ буолуо дуо, үөннүүн көйүүрдүүн, көтөр- сүүрэр , айбыт айылҕалара уһуктан суугунуур ырыата, оттуун мастыын таҥнан симэнэн, араас өҥнөөх сибэккинэн көбүөр курдук тэлгэммитэ көрүөхтэн кэрэ да эбит…
Чэлгиэн бүгүн дьонун сэргэтин сайылыктарыгар көһөрөн баран үргүлдьү онно тохтообокко алаастарын кэрийэ барда. Кэнники кэмҥэ кинини ким эрэ дуу, туох эрэ дуу кэтиир маныыр курдук буолла, куруук кэнниттэн көхсүн хараҕын тобулуу одуулуур …
Ол иһин тыын харабыла диэн били бара сылдьан атыыласпыт саатын илдьэ сылдьар, чэҥкээйи гынан. Урукку дьыллар курдук буолбатах, сааланан сэптэнэн уолаттара куһу, хааһы син добуоччу кыайдылар. Аны андыга сыталлар. Быйыл сайылыгар бэйэтэ ыһыах ыһар санаалаах, эрдэ абаҕатын кытта кэпсэппитэ, бар дьонугар биллэрбитэ. Эппиккэ дылы ат атаҕа тиийэринэн ыалдьыт, хоноһо ыҥырбыттара. Эрдэттэн ыанар биэлэри хаайбыттара, кымыс бэлэмниир дьонун булбута. Күн дьыл күүппэккэ ыһыах күнэ чугаһаатар чугаһаан испитэ…
Кинээс аҕатын ууһун эмиэ ыҥырбыта, Ньургуһун кэлиэ диэн иһигэр кэтэһэн күнүн ааҕара. Эмиэ да баҕар кэлиэ суоҕа диэн иһигэр кутуйах хаамара. Халыҥ тыаны курдары барардыы, атын күүскэ соруйда, киэһэрэн халлаан сөрүүн. Бу түүн отчуттар сайын отууланар балаҕаннарыгар хонон ааһар былааннанна. Бу улахан алааска былыр сыта байбыт муҥ баай олоро сылдьыбыта үһү. Билигин ол баайтан биир да силис мутук хаалбатах. Төрдө төбөтө барыта буруо буолан ураа устун көппүттэр. Имири эстибиттэр. Араастаан үһүйээн кэпсииллэр, өтөр наар күн сирэ көрбөтөх, Айыы сирэ айбатах, икки атахтаах көрбөтөх, кыыс оҕото күн

сирин көрбүтэ үһү. Бу оҕо айылҕаттан эрэ атын айдарыылаах, аҕыс алааһы айах тутан, тоҕус туруйа уолаттары, кыргыттары кытта оонньоон көрүлээн улаатан испитэ дииллэр. Туох сор суоллаах кыраабыта дуу, өйө бааллыбыта дуу. Ол муҥ баай оҕотун ыраас тапталын ылыммакка, кыыһын ытаппытынан атын аҕа ууһун уолугар холбоору халыым, энньэ бөҕөтүн эрэйбитэ дииллэр. Кыыс оҕо көҥүл сүрэҕин ким хаайа тутуой, биир алааска улааппыт уолугар сүрэҕин туттарбыт, иэйиитин иҥэрбитэ дииллэр. Кыыстаах, уол ол арҕаа баска көстөр үрдүк эмпэрэттэн куустуспутунан, уутун иһэн улааппыт эбэлэрилэр ыстаммыттара үһү. Өр көрдөөн иккиэннэрин булан биир хоруоптаан, икки атах сылдьыбат сиригэр кистээбиттэр.
Үһүйээҥҥэ араас кэпсээн баар да ким да аньыырҕаан кэпсэл оҥосто сылдьыбат. Кырдьык да бу улахан Эбэ быһыыта таһаата нэлэһийэн киһи эрэ кута сүрэ тохтоон таптыах айылҕалаах. Тула өттүгэр былыр дьон сэргэ төбүрүөннээн олохсуйбут өтөхтөрө элбэҕин, араас самнайбыт балаҕаттар, иҥнэйбит сэргэлэр, элбэх киһи олорон ааспыта көстөр. Эбэ илин баһыгар кырдьык да баай киһи олоро сылдьыбыт түөлбэтэ көстөр. Бу тутуулара бөдөҥүн, чиҥин. Сайын отчуттар хонуктуур таныктаах соҕус кыра балаҕаныгар хонордуу тэриннэ. Буор муосталаах , көмүлүөгүн куруук өрө тарда сылдьар буоланнар. Кэм туруктаах. Бу улахан Эбэҕэ андыһыттар суохтарын дьиктиргии санаата. Бу кэрэ айылҕалаах дойдуттан тоҕо дьон олорбокко тэскилээбиттэрин, кэлин даҕаны ким даҕаны маннык сир баар диэн мантан сир көрдөөн эрэрин өйдөөбөт. Кырдьык нэһилиэк уопсай мунньаҕар быйыл бу сири аҕыйах сылга түүлэһэн көҥүл ыллахха сатаныыһы, оттоон баран манна үрдүгэр сылгы аһатар гына…
Ону маны буолары буолбаты саныы сытта, кэҕэ саҥата, күөлгэ кус, тыыраахы, хопто барыта холбоһон киһи кыайан утуйбат да курдук, аны хараҥарбат үрүҥ түүннэр саҕаланан, күн умсан иһэн күөрэйэр…
Арай утун быыһыгар иһиттэҕинэ кимнээх эрэ саҥарсаллар, кыыстаах, уол. Кыыс күлэн кычыгырыыр, уол хоһооно суох тугу эрэ ботугуруур…
Арай иһииттэҕинэ уол,, кэбис кутаама, үчүгэй айылҕалаах уол эбит,,
Кыыһа кыралаан бычыгырайан күлэр. Чэлгиэн наһаа диктиргээтэ, онтон арай биирдэ көрбүтэ, олох аттыгар кыыстаах, уол сиэтиһэн тураллар.иккиэн бастарыттан атахтарыгар дылы үп үрүҥ таҥастаахтар. Туох да симэх тайма диэн суох. Кыыһы көрдөҕүнэ дьэ айылҕа барахсан нарылаан имигэс илиитинэн, уус тарбахтаах уһаммытын курдук чочуйбут, уол даҕаны саха киһитэ сирбэт, арыы саһыл хааннаах, кыыс кэрэ киһи эбит…
— Бу биһиги төрөөбүт күн сирин көрөн, кыратык да буоллар Орто Дойду олоҕор олорон аастахпыт дии. Наһаа да кэрэ кэмнэр эбиттэр оҕо саас, ийэ, аҕа таптала, күнү күннүктээн сайын буолла даҕаны көтөрү сүүрэри кытта тэҥҥэ уһуктар. Туохтан да кэрэ маҥнайгы ыраас таптал, кир хах иҥмэтэх, биһиги оннук ыраас тапталбытын киргэ буорга тэпсэн айбыт аҕам, хаһан да харахтаан көрбөтөх, туора сир урдуһугар миигин умса анньан биэрбитэ, төһөлөөх ис испиттэн иэйэн айбытым атаҕын кууһа сытан ытаабыппыный, кини мин оннубар от хаата сүөһүлэрин аһыйбыта,харыһыйбыта. ,,Тыл барда да бүттэ,, дии дии үөл талаҕынан таһыйбыта, онтон хомойон хоргутан, ыраас тапталбытын илдьэ сарсыардааҥҥы күнү көрсө төрөөбүт үөскээбит Эбэбитигэр дууһабытын тыттарбыппыт–
Кыыс барахсан сатамматах ыраас тапталын кэпсээн Чэлгиэн диэкки унаарыччы көрөн ылла. Уол тугу да саҥарбата…
— Манна хонуктаан өрүү хайыы сытыма аккын ыҥыырданан, арҕаа аартыгынан эргийэн дьиэлээ, эн ыраас куттаах үчүгэй киһигин, эйигин ир суолгун ирдээн икки хара бэкир иҥмит илбис иирэр дууһалааҕа иһэллэр. Кытаат–
Уол инньэ диирин кытта турар сирдэригэр буруо курдук сүтэн хааллылар…
Чэлгиэн Итиччэни истэн баран утуйара кэлиэ дуо атын ыҥыырдаан арҕаа аартыгынан тахсан барда.
Чэлгиэн көстүбэт буоларын кытта, тыаттан икки хара күлүк балаҕаҥҥа тыаһа суох чуҥнаан үөмэн кэллилэр, биирэ саатын бэлэм тута сылдьар, иккиһэ кыра батыйалаах, сытыы биитэ кылбаҥныыр.
Өр өтөр буолбатылар балаҕантан көтүөккэлээн тахсан, арҕаа аартык диэкки хайыһан үстэ суордуу кыланнылар, батыйаларын өрө ууннулар.
Чэлгиэн суордуу хаһыыларын иһиттэ, иһигэр быстах балаҕайга былдьата сыспытын санаан, ити үөр буолбут кыыстаах уолга улаханнык махтана санаата. Ити сиэмэхтэри утары киирсиэн, саха киһитин үгэһинэн улаханнык аньыыргыы санаата, киһи дууһатыгар турарга илиитэ да барыа суоҕа. Улахан санааҕа түстэ. Хайдах да ити дьон илиититтэн төлөрүйдэҕинэ сатанар. Туох эрэйигэр кыһалҕатыгар бу маннык кэтэбилгэ манабылга тиийдэ, аһыыр аһа да, утуйар уута да барыта алдьанна, алларыйда. Кырдьаҕаска баран иккиттэн биирин быһаарыстахха сатаныыһы…
Чэлгиэн туох баарын барытын сыыска буорга түһэрбэккэ кэпсээтэ. Оҕонньор өр соҕус олорбохтоон баран, Чэлгиэни уоттаах хараҕынан тобулу көрөн олордо…
— Ол барахсаттар Айыы санаалара киирэн эйиэхэ дурда хахха буоллахтара, былыр дьон сэргэ тоҕуоруйан олорор кэмигэр мин сылдьан турардаахпын, олох илэ сылдьвр үөр буолбуттар эбит этэ, барахсаттар бар дьонноруттан хомойбуттара, хоргуппуттара оччо буоллаҕа. Арай мин ыалга киирэн саҥа чэйдээн эрдэхпинэ сүрдээх улахан тыас уус бөҕө буолбутугар таһырдьа ойон тахсыбытым доҕоор, сүрдээх улахан холорук уҥуоргу кытылтан уулары, оттору үлтү ытыйан эбэни хабыллар хаба ортотунан тиийэн урут муҥ баай олорбут өтөҕүн отун маһын үлтү садаҕалаан баран үөһэ көтө турбута, онно мин уу харахпынан көрбүтүм кыыстаах, уол куустуһан баран кулахачыйа сылдьалларын. Онтон аньыырҕаан сылдьа иликпин. Олохтоох дьоно бары көспүттэрэ, ол да ордубуттара биир эмэ.—
Чэлгиэн истэн олорон улаханнык салынна, бэйэтин кыһалҕатын хайдах гынарын ыйытта.
— Чэ бээ ону сыта олоро сыаналаан көрүллүө, уоту уотунан умуораллар. Тугу эрэ тобуллахха сатанар. Ол хара бэкирдэр ааһар дьоннор, Атыыһыт хаһан баҕарар тэҥсик быраҕа сылдьыа, ону уодьугуннуохха, кылыытын сарбыйыахха, манна эн хаалларбыт кылларыҥ баар буолуохтаах, ону туттан көрөрүм дуу–
Кырдьаҕас Чэлгиэнниин үгэ тамаах курдук кэпсэтэн хаалла, тугу да киниэхэ быһаарыылааҕа эппэтэ…
Аҕыйах хонон баран Чэлгиэн иһиттэ, Атыыһыт улаханнык ыалдьыбытын, бэйэтин күлүгүттэн кытта куттанан хаппахчыга хатаммытын. Наар хааннаах айахтар, сиэри сырсаллар дии дии саһа сатыыр буолбут дииллэр. Ол быыһыгар Холорук кэлэн көрсөн бардын диэн илдьит ыыппытын Чэлгиэҥҥэ тиэртилэр…
Чэлгиэн бүгүн ол ыҥырыкка баран иһэр, саараан баран икки уолу илдьэ барда.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 5…
Чэлгиэн бу уолаттары эркин курдук эрэнэр…
Күлүк– киһиттэн эрэ ураты дьоҕурдаах, кэлбитэ барбыта көстүбккэ сылдьан барыны барытын бүтэрбитэ оһорбута эрэ баар буолар, атаҕынан кус быһый да онтукатын дьоҥҥо бу баар диэн көрдөрө илик, арай ыраах чугас сорукка ыыттахтарына атаҕынан сылдьан бара охсон кэлбитэ эрэ баар буолар. Улахан саҥата суох, Чэлгиэни ис сүрэҕиттэн убаастыыр ытыктыыр, саастарынан үөлээннээхтэрэ да улахан убайыттан атыннык санаабат, бар дьоно Күлүк Көөччүн диэн ааттыыллара. Быһаччы Күлүгэ эрэ хаалбыт…
Иккис уол биир эмиэ киһи киһилээхпин дэнэр киһитэ, сахаҕа үрдүк уҥуохтаах, быыппастыбыт былчыҥнаах да буолбатар, иҥиир ситии киһи, кистэлэҥ ис күүстээх, эмиэ соруннаҕына кэлэн баран элэстэнэн ытыс үрдүгэр сэттэтэ эргийэр эрэ. Бу уолаттар бииргэ төрөөбүт инилэр, кыраларыттан тулаайах хаалан эрэйи эҥэрдэринэн тыырбыт ыччаттар. Чэлгиэн уску тэскил сылдьар улар саастаах оҕолору сөбүлээн, доҕор, атас оҥостон тулаһатыгар аҕалан бииргэ улааппыттара, Ийэлээх, Аҕата туора оҕолору тоҕо аҕаллыҥ диэбэккэ барыларын бииргэ тэҥҥэ туппуттара, кэлин эмиэ бэйэлэрин курдук туга да суох тулаайах кыргыттары холбообуттара, өлбүгэ сирдээн, сүөһүлээн астаан туһунан чугас алааска олохтообуттара, хата Чэлгиэннээххэ куруук кэлэ бара көмөлөһө сылдьаллара, күүстэрэ төһө кыайарынан. Кыһынын сүөһүлэрин бииргэ тутан кыстаталлара, кыстык балаҕаннара чугас чугас тураллара, хата уолаттарыҥ хастыы да оҕолоно оҕустулар, улахаттара хайыы үйэ тылланан Чэлгиэн дьонун эһээ– эбээ диэн түөкэйдиир буолбуттар. Дьонноро да аҕыйах күн көрбөтөхтөрүнэ суохтаан бара кэлэ сылдьаллар. Уолаттар төһө да Чэлгиэнниин бииргэ улааталлар, кыраларыттан кини түс бас олохтоох тылыттан өһүттэн тахсыбат этилэр. Билигин даҕаны Чэлгиэни Атыыһыт ыҥыттарбытын истэн күүстэринэн кэриэтэ барсан иһэллэрэ, ол киһиттэн киһи үөйбэтэх ахтыбатах өттүн барытын күүтүөххэ сөбө…
Атыыһыт атыыһыт курдук, киэҥ куоҥ уораҕайдаах, нууччалыы ат эккирэтэр хабарҕа дьиэтэ, ампаардара, бөҕө таҕа тутуулаах үрдүк түөрт мастаах үүт сүллүгэһинэн сүүрдүбүт бүтэйэ, хаһаата, хара дьиэҕэ олорор хамначчыттара, киһи хараҕа халтарыйар көстүүтэ…
Атыыһыты көрөн баран Чэлгиэн,, сык,, гына түстэ, бу аҕыйах кэмҥэ киһи билбэт киһитэ буолбут, ырбыта дьүдьэйбитэ, хараҕын уота олох өһөн хаалбыт, таҥаһа саба барыта харбыйан, тоһоҕоҕо ыйаабыт курдук тэлибириир. Бэйэтэ олох сап салыбырас, Чэлгиэни көрөн ,, ымах,, гынан күлбүтэ буолаахтаата да, онтуката айаҕа эрэ,, ырдьах,, гынаахтаата…
— Холорук мин эйигин көрсөөрү кэпсэтээри ыҥыттарбытым, мин аньыым харам элбэҕиттэн хара сорго түбэстим, төлкөм түҥнэстэн түөрэккэй түөрэхтэнним, төһө уһуурум, хас хонукка хаахыныы сылдьарбын айбыт таҥарам дуу, миэхэ баайбыт абааһы кыыстара дуу дьылҕабын

быһаарар буоллулар. Күн түүн эппин хааммын супту уулаан, бэйэҥ да көрөҕүн дьүһүммүн бодобун–
— Өлөн иһэн өйдөнөр диэн маны этэн эрдэхтэрэ, бэйэм кэммэр, дьону тэҥнээбэккэ сэнээн, дьонтон эрэ байа сатаан дьүһүлэнэр этим. Ити баайбыт дуу, быалаабыт абааһы кыыһа бэйэбин эрэ ылан бардар диэн санаалаахпын, ыччаттарбар,оҕолорбор хара мэҥ буолан тиийбэтэй. Эйиэхэ аньыым харам элбэх, сылгыларгын да уордарбытым, бэйэҥ да үрүҥ тыыҥҥар өһүрэн өлөттөрө сатаабытым, өбүгэлэр сөпкө эппиттэрин, дьолоҕойбор оҕустарбатахпын…
,, киһи кыраабыта томторго, таҥара кыраабыта оҥхойго,,…
Миигин таҥара кырыыһыгар бардым быһыылаах, аньыыбын аччатаары таҥара дьиэтэ туттаран эрбин. Тутуллан бүтэригэр тиийбит киһи.
Уонна биир сылгы оннугар биэс сылгыны биэрэбин, сылгыһыт уолаттар илдьиэхтэрэ.
Уонна иһит атыыһыт, эргиэмсик буолуоххун баҕарар буоллаххына, кыра да үөрэхтээх буол. Ити билигин,, Судаарыскайдар,, диэннэри сыылкаҕа аҕалтаан эрэллэр. Ити үөрэх тайма бөҕө дьон, олорго үөрэн–
Атыыһыт Холорукка арааһы барытын уруккуну хойуккуну кэпсии сытта, онно да сылааргыыр быһыылаах…
Бу аҕыйах ый анараа өттүгэр сүүрэ көтө, эргийэ урбайа сылдьыбыт киһи хотторбутун көрөн Чэлгиэн улаханнык салынна…
Төннөн иһэн улахан санааҕа ылларда. Киһи күннээҕи олоҕор икки хараҥаны ыпсаран муҥнанара кылгас да кэм эбит. Ыһыах күннэрэ бу кэллилэр, истэр тухары сонун сир ыһыаҕар киһи бөҕө кэлээри сылдьар сураҕа иһиллэр…
Ыһыах тэрээһинэ эбит сүүрүүтэ көтүүтэ, аҥардас түһүлгэтин эрдэттэн тэрийиитэ, Абаҕаларын аҕа ууһун кырдьаҕаһын Хоноһону аҕаланнар, ыһыах туоната буолар сиргэ түөрэх кээстэрбиттэрэ. Кырдьаҕастара Үрдүк Айыылартан ааттаһан туран, кэнчээри кэскилин тэрийэргэ, Үрүҥ тунах ыһыаҕы арчылаан аһалларыгар аар айылҕаттан, атын да айыылартан көрдөһөн, аал уотун айах тутан алгыс тылынан, анаан минээн көрдөһөн кымыстаах чороону көтөхпүтэ…
Дьэ ол кэнниттэн хара тыаттан хас да сыл эрдэттэн таҥастанан бэлэмнэммит, баараҕай тиит мастартан сэргэ арааһын оҥоруу саҕаламмыта. Бу барыта туох баар сиэрин туомун барытын абаҕалара дьаһайара…
Аны бөҕөстөрү, быһыйдары,араас көрүҥ элбэх да буолар эбит, сүүрэр аттары баайыы. Ол аайы барыта анал дьону сыымайдаан булуу. Аҕа ууһа барыта айманна, сүүрдэ көттө. Ааттарын суолларын ыытымаары. Былыр былыргаттан сахаларга төрүт буолан хаалбыт аат суол былдьаһыыта, ол быһыы майгы сорох сорох аймахтары уһун сыллаах өстөһүүгэ да ыытара…
Чэлгиэн көнө муҥутаан, Атыыһыт этиитин хайдах баарынан өйдөөбүтэ, оҕотук санаатыгар, дьон улаҕалаах санаатын оноотун быһааран өйдөөбөт этэ. Атыыһыт элбэхтик эриирдээх олоххо муоһа туйаҕа туллан, элбэхтик сир дойду бэртэрин эн мин диэн эҥэрдэһэн, хара хааны да халытан, ытыллыбыт бөрө сиэмэҕэ буоллаҕа дии. Чэлгиэни кыл тыынын быстаҕына эрэ, атаҕар турарын, бу буулаабыт хара кырыыстан төлөрүйэрин чуолкай билэр этэ, ол иһин Чэлгиэн сэргэҕин сүтэрээри, кэтэммэтин манамматын диэн ыҥыран кэпсэппитэ. Иһигэр киһитэ ыраас мууска ылынан барбытыгар күлүгэр имнэммитэ. Урдустарын ыҥыран бу ыһыах иннигэр барытын оҥороллоругар кытаанахтык соруйда…
Чэлгиэн хантан билиэй дьон иһин эриэнин, кэлин кырдьык кэтэнэрин да тохтотто, уолаттарын хаалларан соҕотоҕун кэлэр барар…
Биир күн тоҕо эрэ аата ааттаммат Эбэҕэ барар санаа көтөн түстэ, тэйиччи сир хонон кэлэрдии эттээх атынан сиэлии хаамыы аҥардаан айаннатан истэ, хонугар эрдэ тиийэрдии иһигэр киҥинэйэн ыллыы истэҕинэн эмискэ ойоҕоһугар саа тыаһа хабылла түһэрин кытта, ата ойон иһэн хоолдьугунан барда, кыайан өрүһүнэн иҥэһэттэн атаҕын ылбакка хаалбытын ата баттыы түстэ, ойуур иһигэр икки сырайдара сабыылаах хара бэкир таҥастаах сиэмэхтэр суордуу кыланан баран сырсан иһэллэрэ көһүннэ.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…

Бүгүн ыһыах күнэ… хара сарсыардаттан алаас иһэ кэлии барыы,киһи аалыҥнас, үгүс дьон ордук эдэр өттө утуйбакка үргүлдьү сылдьар, эмиэ да сөп ээ, саха барахсан түбүктээх уһун кыһынын этэҥҥэ аһаран, күөх сирэмҥэ үктэммит үөрүүтэ муҥура суох буоллаҕа, ону кытта үрүҥ илгэ дэлэйэн, кыһыҥҥы хаһаастаах аһыттан, саҥа байылыат олоххо үктэммит үөрүүтэ, бу маннык көрсүһүү өбүгэ саҕаттан бэйэ бэйэни ытыктаһыы,олоххо саҥа сүүрээн киирэн, ол быстыбат ситимэ буоллаҕа…
Манна этиллэр истиҥ таптал иэйиилэрэ, кымыстаар чороону туппутунан кыыс оҕо түһүлгэҕэ, атаҕын төбөтүнэн чэпчэки чэпчэкитик аһылҕа айбыт көрөрүнүү дугуйан киирэн, сүрэҕин сыысчаана сөбүлүү көрбүт Уолан уолугар утары уунара…
Ол кэрэ кэми ким билбэтэҕэй,көрбөтөҕөй. Ханна эрэ кыараҕас хаарынан бүрүллэн турбут кыстык угун саҕа балаҕантан, киэҥ сайылыкка киирии, билбэтэххин билэҕин, көрбөтөххүн көрөҕүн. Ол

саамай күүтүүлээх долгутуулаах кэмэ күөххэ үктэммит үөрүүлээх ыһыах үүммүт күннэрэ…
Саха барахсан былыыр былыргыттан, үтүмэн үйэ умнуллубат улаҕаларыгар, араас айылҕа аттарыыларын көрөн истэн, күнүн дьылын билгэлээн, ону араас ааттаах таҥара күннэринэн аттаран, ааҕан суоттаан, сылын этэҥҥэ тахсан, кэлэр кэм кэрдиистэринэн бу ыйын хонугун талан ылбыт эбит.,, Үрүҥ Тунах Ыһыах,, аатынан. Үрдүк үҥэр таҥаралара, Сирин Дойдутун күөх сирэмин, силигилии үүннэрэн, түһэн көҥүл күүлэйдиир,Аан Алахчын аҕастарын, иитэр Иэйиэхсит Ийэлэрин, Арчылыыр Алгыстыыр Айыыһыттарын үөрэн көтөн күндүлээн, күнүн уотуттан күүс ылан, көмүскэл күрүөлэнэр, харысхал хаххаланар эбиттэр…
Ити курдук ону маны саныы саныы Чэлгиэн атара сэлииннэн истэ, мааҥыын тыҥ хатыыта туран Атыыһыт алааһыгар айаннаабыта, дьиҥинэн ыҥыртаабыта да Атыыһыт аймахтара кэлэн ыһыахха кыттан оонньоон көрүлээн барар санаалара суох этэ. Ону эдьиийдэрэ Кыыс Хотун тылын быһа гыммакка иһэр, кини этиитин тиэрдээри. Соҕотох буолбатах, үнүргү быһылаан кэнниттэн икки күлүк курдук уолаттара батыһа сылдьаллар, туох да диэбит иһин аны хаалан бэрт…
Атыыһыттар саҥа туран өҥдөҥнөһө сылдьаллар эбит, Чэлгиэннээҕи көрөннөр харахтара оройдоругар таҕыста, чахчы улаханнык соһуйдулар өмүрдүлэр, кэлбиттэрэ да эрдэтин…
— Арамаан мин эйиэхэ эдьиийбит Кыыс Хотун илдьитин тиэрдэ кэллим, даххаһыйа сыппатын, бүгүҥҥү ыһыахха дьонун сэргэтин илдьэ кэлэн, мааны ыалдьыт буоллун, Ытык тылбын ылыннын, халлааҥҥа хаалларбатын, алаастары аймаабатын диир.
Кырдьыга мин кэлиэм суоҕа этэ да, эдьиийбит Кыыс Хотун тылын быһа гыммакка кэлэн илдьитин тиэртим…
Өссө өскөтүн тылбын тыалга ыстаҕына,күлэ күлэ күлүн таптайыам, ала холорук буоламмын үөлэһин таҥнары даҕсыйыам, унаарар буруотун умуруорум , Ыал аатыттан аһартыам,тоҕус үйэ тухары үнүгэстэрин үргүөҕүм, кэнчээрилэрим кэрбиэҕим диир…
Чэ итинник мин эттим, эн иһиттиҥ уонна тахсан бардылар…
Хайа киһи үөрбэт көппөт буолуой, айылҕа барахсан тыллан турар кэмигэр, ыллаан туойан, алгыстанан арчыланан оһуохайдаан ойон тэбэн сылдьара…
Ыһыаҕы абаҕалара Хоноһо алгыс тыллаан аста. Ол кэнниттэн саха буолар үгэһинэн түһүлгэ бөҕө тэрилиннэ, манна араас сиртэн кэлбит, ааттара суоллара биллэр биллибэт бөҕөстөр илии күүһүн билистилэр. Аатырбыт кус быһыйдар курпааскылыы көттүлэр, хары былдьаһан харбыаластылар, биир тылынан эттэххэ бэрт үөһэ бэрт көһүннэ…
Чэлгиэҥҥэ бу ыһыах биир кэрэ бэлиэ түгэнинэн, Ньургуһуннуун сиэтиһэн киирэн Аал Луук маска салама ыйаатылар, таптыыр сүрэх көрүүтүгэр кини Ньургуһунуттан ордук күн сиригэр суоҕун кэриэтэ этэ…
Бар дьон биир хаһан да умнуллубат дьиктини көрдүлэр, Хотун Эдьиийдэрэ күнүн көрсө ытык Томтор үрдүгэр тахсан алгыы алгыы былаайахтаах илиитин ууммутугар үс күн баар буолан соһутта, биир турар дьон оройдорунан оонньоон ааста, биир эбэ уутугар киирэн күлүгүн көрүммүтүгэр кубалар түһэн устубуттар, биир тахсар күн күлэ үөрэ күлүмнээбит. Бу эбит дьэ дьиҥнээх айылҕаттан айдарыллыбыт күүһэ уоҕа, аба хомуһа диэн. Баар дьону арчылаан ааспыт күн эргийэн, эбэ уутугар сүөтээлээбит күннүүн тахсан эрэр күҥҥэ көппүттэр…
Бу ыһыах кырдьык даҕаны аакка суолга киирбитэ. Урут бэйэ бэйэлэрин икки ардыгар бэрт былдьаһан, хараҥа да дьыаланы оҥороллорун харыстаабат да буолан ылар буоллахтарына, Кыыс Хотун барыларын түмэн, ыраастаан, арчылаах алгыһынан аттаартаабыта…
Суорҕан тэллэх киһитэ буолан көтөҕүллэн кэлбит Атыыһыт бу үс күннээх ыһыахха сылдьан, бэйэтэ аттанан дойдулаабыта, дууһалыын чэпчээбитэ, куруук хам баттыы сылдьыбыт хара санаатыттан босхоломмута…
Ыһыаҕы бүтэрэн, бар дьоннорун этэҥҥэ атааран баран, Чэлгиэннээххэ биир улахан түбүктээх, иннэ кэннэ биллибэт, эмиэ да киһи эрэ толлор куттанар соруга турбута. Ол Аата ааттаммат Эбэҕэ үөр буолбут уоллаах, кыыс кырамталарын булан, киһилии ийэ буордарыгар булларыы этэ. Чэлгиэн Кыыс Хотунтан көрдөспүтүн, биирдэрэ уһуннук олорбохтуу түһэн баран…
— Ол үтүмэн түгэҕэр, үгүс үйэ ааспытын кэннэ, Эбэлэрэ Хотун көҥүл биэрэн көтөхтөрө дуу, суоҕа дуу, ээр сэмээр бэлэх туһах биэрэн туран көрдөһүөххэ сөп.—
Оннук сүбэлэһэн, хас эр бэртэрэ, Чэлгиэн, Хоноһо уонна Кыыс Хотун Ааттаммат Эбэҕэ бэлэх туһах биэрэн туран, кыыстаах, уол көмүс уохтарын көтөҕөргө көҥүл көрдөөн, кулуһун тула Кыыс Хотун кыыран илгиһиннэ…
Удаҕан кыырар кэмигэр түүн оройугар, олорор дьон көрдөхтөрүнэ Эбэлэрин уута субу тыаҕа тахсан барыахтыы үс төгүл өрө үллэ сырытта. Хантан эрэ тойон кыыл икки кынатын сараппытынан кэлэн, хаһан эрэ турбут сэргэ үрдүгэр сахсас гына олоро түстэ, уоттаах хараҕынан олорор дьону эргиччи көрө көрө чардырҕаата, даллах гынаат өрө көтөн таҕыста да эргийэ эргийэ үөһээ халлааҥҥа тахсан киһи хараҕын дала ылбат сиригэр көтө турда…
— Бэйэлэрэ да, Эбэлэрэ да көҥүллээн, онон сып сап киһилии күн сиригэр кэлэн барбыттарын бэлиэтээн оҕолорун көмүс уҥуохтарын көтөҕөргө сөбүлэстилэр–
Тутта үөрүйэх уолаттар өр гыныахтара дуо, маһын бэлэмнээн, сиҥнибит араҥастарыттан олох сэрэнэн, былыр туоска сууламмыт кырамталарын, чөмчөкөлөрүн хомуйан, ииҥҥэ түһэрдилэр. Барытын бары силигин ситэрэн, ампаардаан, чочуобунатын туруордулар. Итини барытын ситэрэргэ үс хоннулар. Ол кэннэ түөрт уон хонугар кэлэн бардылар. Чэлгиэн түһээтэҕинэ наһаа үөрбүт кыыстаах, уол кэлэн тураллар, онтон сып сырдык уот тыкпытыгар онно уйдаран көтө турдулар.
Ону абаҕатыгар кэпсээбитигэр
— Барахсаттар баҕалаах сирдэригэр бардахтара–
Диэн үөһэ тыынан ылла.
Саха сирин кылгас сайына өр буолуо дуо, дьыбардаах халлаан бу тиийэн кэллэ. Түүҥҥү хаһыҥнар, өксүөннээх ардахтар кыһын кэлэн иһэр ыар тыына биллэн барда. Кыстык бэлэмэ, көһүүтэ сайылыктан барыта түбүк үөһэ түбүк, күн кылгаан барыта былдьаһык…
Аны Чэлгиэн Атыыһыт эппитин ылынан сыл аҥара, биир соҕурууттан үүрүллэн кэлбит,, судаарыскайы,, олордон онно ааҕарга, суруйарга үөрэнэ сатаата, хайыы үйэ сыл аҥара аҕыйах тылы ааҕар өйдүүр. Хата син кэнники балкыһан, сороҕун тарбаҕынан да буоллар быһаарсар буоллулар. Быйыл айаҥҥа бу киһитин кинээстэн көҥүллэтэн, ылан барар санаалаах.
Аны кумааҕы, суруйар тэрил ылларан, кимтэн тугу ылыахтааҕын, ким төһө иэстээҕин, этин, арыытын толоттордо. Киһи күлүөх, кумааҕыга нэһилиэгин дьоно хос ааттарын киирдэ. Өйдүүргэ дэбигис.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 7.
Быйыл Чэлгиэн сыарҕа хаара түстэ да айанныыр былааннаах сылдьар, ол санаатын Атыыһыты кытта баран үллэһиннэ, кини да бэркэ сэҥээрэ иһиттэ. Былырыын хойутуу бараннар суолга быстара сыспыттарын кэпсэттилэр, ол көмүстээх тайҕаҕа олунньу ыйтан күн уһаан ылааҥҥы күннэр буолалларын манна олорон хантан билиэхтэрэй, туохха барытыгар эрэй үөрэтэр буоллаҕа икки атахтааҕы. Атыыһыт дьоно сырыыга сылдьа үөрүйэх дьон, айан аартыгын да билбэхтииллэр, арай быйыл саамай тарбахха баттанар сылдьыбыт икки урдуһа атын киһиэхэ ындыыһыт буолан бараллара улаханнык хомотто. Көтүппэттээх сытыылара кыахтара, тугу да көрөн турбат, эппиккэ дылы эрбэххэ эргийэр эрэттэр буоллахтара, онон атыыһыт Чэлгиэн этиитин үөрүүннэн ылынна, кини киһи лааппылаах буолан иэһин күүһүн хомуйуута да элбэҕэ сыттаҕа. Ол быыһыгар түүлээх хомуйтарар. Чэлгиэн түүлээхситтэри быйыл саҥа кэпсэтэн, бултуур сир ылан ыраах тыаҕа тэрийэн эрдэ таһаартаабыта. Хас да сиргэ үүтээн туттарбыта. Ыраах сир, аны онно сорох сиргэ сылгы тиийбэт, хайыһар эрэ, үрдүк мырааннар, түһүүлэрэ тахсыылара. Ат тиийэр сиригэр, от оттоон хаалларбыттара,дала, кыбыыта. Чэлгиэн сирин дойдутун көрө таарыйа бэйэтэ сир харатыгар барсан кэлбитэ. Кырдьык да икки атах улаханнык үктэммэтэх, ыһыытыыр түгэх сир буолан булда аһа киһиттэн улаханнык тэһииркээбэт эбит этэ. Ол сылдьан биир дьикти сири көрөн ааспыттара, кыра буолуо күн туллар күөллээх, икки атах үктэммэтэҕэ ырааппыт бэлиэтэ сэтиэнэх, лабыҥха, муох былдьаан хаарыан бэйэлээх дойду хаалан сытарын курдуга. Омос көрдөххө айылҕатын кэрэтэ, арыы тыаннан тулаламмыта,суугунуур хатыҥ чараҥа, аны үрдүк мыраан диэккиттэн кэлэн ааһар кэтит сүүрүктээх үрэҕэ, соҕуруу баһыгар бэс быыстаах үрдүк тукалааннара, аны үс хас сиргэ үрдүк өтөхтөрө, хаһан эрэ дьон сэргэ олорон ааспытын туоһулуур…
Чэлгиэн бу саҥа билбэт көрбөт сиригэр тыалыы тахсаары гынарын эдьиийиттэн Кыыс Хотунтан ыйыппытын, көрүү көрүүлэнэн баран, сирин уотун ыйан ыыппыта. Бу дьоло тохтубут түҥ тыа быыһыгар баар алааска олох тохтуу сылдьаайаххытый диэн муос таас курдук боппута. Хайыахтарай эдьиий эппитин быһа гыныахтара дуо ааһа турбуттара, уолаттара чахчы соһуйбуттара. Айаннарын тухары сыарҕалаах ат бата сылдьар гына суол солообуттара,чэҥкээйи охсубуттара. Былыр өбүгэлэр саҥа сиргэ кэлэн ойдуо охсоллоругар, ыһыытаан ылаллара үһү. Чэлгиэн аньыырҕаан оннук гыннарбата уонна киһи сүөһү бөҕө алтыһан ааспыт үйэтэ буоллаҕа дии. Туруору үүтээннэри өр гыныахтара дуо, хас да сиргэ оҕустулар, үрдүгэр хатырыгы тэлгээн, халыҥ даҥ куттулар, симии буор оһохтору туруордулар. Көмүлүөккэ майгынныыр. Титиригинэн нааралыыллар. Үс хас киһи батан хонор гына бэлэмнииллэр…
Ити сылдьалларын тухары санааларыттан биир түгэн арахсыбат санаа буолла. Туга ханныга биллибэт ити күн туллар күөлүттэн тахсан истэхтэринэ чуолкай баҕайытык киһи кыланар саҥата иһиллэн ааспыта, ону кытта хара суор ыраатыахтарыгар дылы,, холуп–халып–хаах–хуух,, диэн куһаҕан баҕайытык саҥара

саҥара иннилэринэн кэннилэринэн элиэтии сылдьыбыта. Ити дойдуну ырааҕынан тумнар суол көрүммүттэрэ. Чэлгиэн эдьиийтэн өйдөөн төйдөөн ыйыппакка хаалбытын кэмсиннэ,маннык кэрэ сир мэнээк хаала сытара көрүөххэ сүөргү. Тиийдэҕинэ анаан эдьиийгэ бара сылдьар санааланна, абаҕата билэрэ дуу, суоҕа дуу туох кистэлэҥнээх дойдутун.
Дьэ кырдьык өлгөм бултаах сири таба тайаннарылар да, аара суол модьоҕото буолан мэһэйдиир улуу күөлтэн эттэрэ тардан, олох ырааҕынан сырыттылар…
Чэлгиэн кэллэ кэлээт абаҕатыгар бара сырытта, туох сири дойдуну көрөн кэлбиттэрин кэпсээтэ. Дьикти күөлү көрбүттэрин, Кыыс Хотун кыккыраччы ол сиргэ үктэнимэҥ диэн боппутун, киһи кыламмытын, суор батыспытын барытын сиһилии кэпсээтэ…
— Мин былыр күөгэйэр күммэр оннук сир баарын истэн турабын, сири буору аннынан иһиттэххэ илэ сылдьар сибиэннээх сир дииллэрэ, дэриэтинньик эҥин буолбатах. Ким да билбэт үһүйээн эрэ хааллаҕа, саха боотурдара уонна тигиилээх сырайдар,ол ким туох дьоно биллибэт, ити улуу Эбэ кытылын былдьаһан, элбэх кыа хаан тохтубута дииллэр. Ол дойду дьоло соргута ол кэннэ тостубута, хараллыбакка хаалбыт боотурдар илэ сылдьар сибиэн буолтара дииллэр. Хайдах эбитэ буолла, сирин дойдутун көрөр киһи быһаарыа этэ, манна олорон курдары билэр суох, арай эдьиийгэ бара сырыт, ол Хотун эдьиий туох диирин иһит. Кырдьык бүтэйдии, дьулайан кириҥнии сылдьар, соро да бэрт буолсу.—
Эдьиий диэ, дьон араастаан ааттыыллар– Кыыс Хотун, Удаҕан Кыыс, Хотун Эдьиий, ким хайдах сатыырынан, улаханнык убаастанар киһи. Эдьиий көмөлөспүт , өлөр өлүүттэн өрүһүйбүтэ элбэх, омос көрүүгэ саха биир мааны Далбар Хотуна, такымынан охсуллар уһун суһуоҕа, көбүс көнө уҥуоҕа, биир тылынан саха киһитэ ханан да энчи булбат барахсана, олох оҕо сааһыттан хомуһуннааҕа биллэн барбыта дииллэр. Дьонугар араастаан күнү дьылы, ким кэлэрин барарын, атын да арааһы кэпсээн дьонун соһуталыыра үһү. Уонуттан саҥа тахсан эрдэҕинэ, улахан муҥ баайдар баар суох туйах тэбэр уоллара, улаханнык ыалдьыбытын аҕалбыттар, араас бэйэлээх ойууттарга,удаҕаттарга илдьэ сылдьыбыттар да туһа тахсыбатах, муҥур уһукка оннук оҕо үөскээн эрэр диэни истэн кэлээхтээбиттэр. Кыыстара киэһэ дьону көрсүҥ диэн ийэлээх аҕатын ууга уокка түһэрбит. Оҕолорун тылын быһа гыныахтара дуо, уоттарын күөдьүтэн, ас үөл бэлэмнээн олордохторуна, чигдигэ сыарҕа тыаһа сырылаан кэлбит. Дьиэлээх тойон утары көрсө тахсыбыт. Сотору аан туманы кытта обургу оҕо көтөҕүүлээх киһи киирбит аҕаларын кытта. Оҕону сыгынньахтаан уҥа сытыарбыттар. Туох кыһалҕаҕа ылларан кэлбитин оҕо аҕата хараҕыттан уу хаар тахса тахса кэпсээбит…
Оҕону уот таһыгар аҕалтаран, эһэ тэллэх үрдүгэр сытыаттарбыт. Ол кэннэ аҕатыгар,, оҕоҕут кутун көтүппүттэр эбит, ойуурга оонньуу сылдьан былыргы үйэтээҕи сиэмэх ойуун уҥуоҕун таба хаампыттар, онно улахан тыҥырахтаах көтөр буолан эһиги оҕоҕун кутун көтүппүт,,
Ол оҕону хайдах эмтээбитин ким да билбэт, барыта сурах хоту, арас үс хонон баран оҕо бэйэтэ хааман сыарҕалаах акка олорон, аҕатынаан барсыбыт. Онтон ыла Кыыс Хотун аарыра сырыттаҕа. Хата киһи сэргиирэ бэйэтин курдук саха саарыныгар ойох тахсан, ньир бааччы олохтоох ыаллар, уоллаах, кыыс оҕолоохтор…
— Оо оҕом Холорук Холорук курдук, кэлэн баран, көрөн- истэн тиийбитэ түгэммитэ эрэ баар–
Эдьиийкээн миигин күлэ үөрэ көрүстэ, туох да үгүс элбэх кэпсэтиитэ суох…
— Улааҕата көстүбэт улуу Эбэни ыйытаары гынаҕын быһыылаах, ити дойдутун үчүгэйдик көрдүгүт ини, соҕуруу баһыгар киэҥ өтөхтөрү.—
— Көрөрүн көрбүппүт да киһи хараҕар быраҕыллар баарын көрбөтөҕүм–
— Хантан өйдөөн дьүүллээн көрүөххүтүй,ол ааспыт үйэ уһуктарыгар кыргыс саҕана буолан ааспыты, ити эбэни сөбүлээн, сүөһүлэнэн астанан олорбут, олохтоохторун кыргыс дьоно кырган баран ураһалары баҕастары уоттаан ааспыттара.—
Чэлгиэн киһи кыланарын, суор батыспытын кэпсээбитин…
— Билэбин, ол кыланыы өлбүт дьон куттара сүрдэрэ, уокка умайан буруо буолан унааран көтөр ыһыылара.—
— Ити дьоло соргута тохтубут сиргэ, кэлин иэгэйэр икки атахтаах үктэнэ илик, улаханнык аньыыргыыллар.—
— Итини улахан үөһэттэн үттэриилээх, айдарыылаах алгысчыт, дьон кута көппүт сирин ыраастыан сөп. Ойуун, удаҕан сибиэн буолбут тумаҥҥа муммут куттарга улахан көмөлөрө суох. Онон кэлинтэн кэлин сылдьыам дии саныыр буоллаххына, Айыы тыыннаах Алгысчыты була сатаар.ол ыраастыаҕа, сирин уотун арчылыаҕа.—
Дьикти буолар эбит дии санаата Чэлгиэн, ,,алгысчыттар,, диэн атын сиртэн айдарыылаах дьон буолаллар эбит дуу…
Чэлгиэн ис санаатын сэрэйбиттии Эдьиий күлэ түстэ…
— Бу эн хаһан ыал буолар санаалааххыный. Ийэлээх, Аҕаҕар оҕо сытын сыллатаҕын? Санааҥ барыта саҥа сирдэри көрөөрү, айан аартыгын арыйтаары,ол дуо эн дьэллик олоҕуҥ–
— Хайа ити сылдьан кыыскыттан матаайаххыный?—
Чэлгиэн сырайа кыттарбытын көрөн Эдьиий күлэ түстэ…
— Олуона да буоллар, оҕобун билэрдии дьээбэлээтим–
Уонна үчүгэй баҕайытык күлэн мичилийдэ.
— Эн миигин Чэлгиэн, дьону үтүктэн онон манан ханарытан ааттаабат буол, ытык дьонум иҥэрбит ааттарынан ааттыыр, ыҥырар буол, Күннэйинэн–

Сыарҕа хаара түһүүтэ, айанньыттар, аан туманы бүрүнэн, сыарҕалаах аттар хотоҕостуу субуллан биирдии биирдии алаастарыттан тахсан ойуурга киирэн сүттүлэр. Хаалар дьон өргө диэри көрөн алгыы хааллылар. Ким билиэй көрүөй, аара суолга туох күүтэн турарын…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: [28.09, 21:30] +7 961 867-00-16: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 8.
Айан да араастаах буолар, билигин күн кылгаһа, тымныыта, тумана күҥҥэ төһө ыраах сири өтүөхтэрэй, тымныыга ат тыына кылгыыра,муннун, таныытын мууһунан бүрүйэн, аны кыра да тохтобулга кырыарбыт аттар тип титирэс буолаллар. Чэлгиэн айанньыттартан үөрэнэн, аттарын дэлби кырыаччылаан баран тулуубунан саба бүрүйэ быраҕаллар, хонуктарыгар хомуутун киллэрэн куурда уураллар. Санаатахха эрэ дөбөҥ, тымныыга айан улахан сылаалаах, эрэйдээх, дьон дьорҕоотторо эрэ сылдьаллар…
Чэлгиэн күнүн дьылын кыайан аахпакка бардам санаатыгар дуу, олоххо, айаҥҥа эриллэн муоһа, туйаҕа чэрдийэ илигиттэн дуу, улаханнык сыыспытын кэлин өйдөөтө…
Ый аҥара айаннаатылар да дуоннаах сири өппөтүлэр. Маннык айан улахан охсуулаах, ороскуоттаах буолсу, сылгы да тымныыга түргэнник быһа түһэр эбит, сорох аттара билиҥҥиттэн бугуйан туран хаалаары гыналлар…
Хас хонуктар аайы кинилэри дьон аһыммыттыы тыл кыбытан ааһаллар, бу кэмҥэ айан олох аҕыйах буолар эбит, күһүн сүөһү үүрэн барбыт дьон эрэ төннөн иһэллэрин көрсөн ааһаллар, тайҕа диэкки барааччы олох аҕыйах, ол да дьол көрдөһө барааччылар, ускул тэскил сылдьааччылар, элбэх харчыны сомсон ыла охсор баҕалаахтар…
Чэлгиэннээххэ улахан сыралҕаннаах айан буолла, биир хонуктарын, биэс күн айаннаан уһун киэҥ сырыы. Атыыһыт өйүн өйдөөх Дьоллоох Дьокуускайы булан чаардаабыт…
Быйыл дьыл маннык күүскэ кыһайан туран тымныйарын билбит курдук. Аны хаар халыҥа, буркуна, тибиитэ. Таас үрэхтэр тааҥнаан, тымныы туманынан бургучуйан, үрэх үрүн талахтара мастара муус кыаһаан буолан чоҥкуйа кырыардылар. Чэлгиэннээх айан ыараханын көрүстүлэр. Сорох күн хонук сири булбакка, кулуһуҥҥа да хонон турдулар. Дьэ уйан хатан биллэр күнэ дьыла үүннэ. Санааларыгар наар сылгыларын харыстыы сатыыллар, биир эмэ сылгы оҕуттаҕына иэдээн, суолга быстараллар…
Тымныы хаардаах дьыл үрэхтэр тарыҥнара күүскэ ыгыллан, тоҥмот тааҥ элбиир эбит.
Улахан илистиилээх айан буолла, хаста да үллэ турар тарыҥнаах үрэхтэри кыайан туораабакка төннөн, тааҥа суох сири көрдөөн, хастыы да көһү тоҥуу хаары хайытан, суол бөҕө солонон тахсаллар. Ол сылдьан,, дьол хараҕа суох диэбиттии, олохтоох эбээннэри көрсөн аастылар. Ол барахсаттар айылҕа оҕолоро, суолу ииһи биэс тарбахтарыныы билээхтиир буоллахтара. Чэлгиэннээҕи сирдьит биэрэн олох улахан айан суолугар курдары таһаардылар…
Элбэх киһи кэлэн баран тиэстибит суола чигдитийэн айаннара да судургутуйда, суххай соҕустук курдурҕаххы айан буолла. Чэлгиэн быйыл илдьэ сылдьар уолаттарын эркин курдук эрэнэр, бары да талыллыбыт курдук эр бэртэрэ. Тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт, былчыҥнаах бэртэрэ , иҥиирдээх үтүөлэрэ. Арай,, бэһиэччик,, диэн сүрэхтэммит Николайдара барыта бырдьа бытык буола сылдьара. Уолаттар иһирдьэ харах, таһырдьа мурун диэн күлүү гыннахтарына, сахалыы дьээбэлээх тылларынан билбэт дьоннорун улаханнык соһутара. Сылдьарын тухары айаннарын күнүн дьылын, тугу көрбүтүн истибитин, дьон сэргэ хайдах туттан олорорун, итэҕэлин кумааҕыга тиһэн иһэрэ. Чэлгиэн ыйыттаҕына, бу кумааҕыга түспүт сүппэт өспөт диэн сүбэлиирэ…
Этэҥҥэ хас да күн сыннаран били тустан кыайбыт бөҕөһүн , муҥур баай тулаһатын биир үтүө күн хонуктарыгар булан, дууһалыын сынньаннылар. Чэлгиэн кэлбитин истэн дьиэлээх тойон төрөппүт оҕото кэлбитинии үөрдэ, үрүҥ дьиэтигэр ыҥыттаран ыллан киэҥ сандалы тэриттэрдэ…
— Дьэ киһи бэрдэ, аҕыс кырыылаах дьон бэртэрэ буолаҥҥыт бу икки саар икки ардыгар, айан суолун тыыраҥҥыт аартык аһа сырыттаххыт.—
Чэлгиэн сарсын өрөөн сынньаныҥ, көлөлөргүт да сынньанныннар, улаханнык илистэн кэлбит көрүҥнээхтэр, бэйэҥ дьонуҥ да сынньанныннар. Били аҕа ууһун кырдьаҕаһа, били оҕо кэллэҕинэ биллэрээриҥ диэн бакааттаабыта, иһиттэ да сарсын кэлэр киһи–
Кэпсээн ипсээн көрө көрө күлэн күһүгүрүү олордо…
— Дьэ кырдьык да окко түһэр оҥоһуугар,,

Холорук,, диэн холбуу ааты сыһыарбыттар эбит. Айбыт айыылаахтарыҥ сыыһыахтара баара дуо–
Дьиэлээх тойон ис иһиттэн үөрэн көтөн ыалдьытын, хоноһотун маанылыы олордо…
Сарсыарда тойон Чэлгиэни бэйэтин эрэ ыҥыран кэпсии олордо
— Чэлгиэн мантан чугас саҥа бириискэ аһыллан киһи бөҕө сиртэн сибииртэн мунньустан эрэллэр, хата эн уот харахха кэллиҥ, буоларын курдук үгүс киһини аһатар, таҥыннарар кыахтара кырыымчык, хараҕа улаханнык олуттаран олороллор. Онон эккин, арыыгын онно туттар, ырыыс көмүһүнэн аахсан ыл, аны ону тутар,, бааннаахтар,, харчыннан ууран биэрэллэр. Наадыйар малгын хантан баҕарар атыылаһыаххын сөп уу харчыгар.—
Чэлгиэн улаханнык соһуйа үөрэ да иһиттэ, кистээбэккэ эттэххэ бу айантан улаханнык саллан иһэрэ, салгыы бардахтарына туох туох буолара биллибэт этэ…
Уолаттар өрөөбүччэ, сыарҕаларын абырахтаннылар, хас да сыарҕаны тааҥнаах үрэхтэргэ соһон таартаары ылахтарын,сыҥаахтарын алдьатан, мэнээк ыксалынан үүйэн аҕалбыттарын оҥордулар. Онно эрэйдэммиттэрэ сытара дуу, турара дуу. Аттары сыбыдахтаан таһаарбыттара сиэтэн, сыарҕаҕа аҕыйах эти, арыыны тиэйэ тиэйэ соһуу күүһүнэн дьүккүйэллэрэ. Оннук элбэхтик кырыммыттара, анал уу киирбэт этэрбэстэрэ абыраабыта. Онно тахсан сискэ кутааҕа хоммуттара, ааспытын кэннэ саныахха ыарахан…
Бары да санаа күүһүгэр сылдьар эрэттэр, кыраҕа кыһаллыбат, улахаҥҥа уолуйбат уола хааннар…
Холорук кэлэн хоно өрүү сытарын истэн, чугас эргиннээҕи барыта суккулунна,соҕотох сулумах сылдьарын истэн, кыахтаах кыргыттар киэргэнэ, киэргэнэ кэллилэр, билбэтэх, көрбөтөх өттө таас көрүҥүнэн көрөн сорохтор аатыгар суолугар тиийбэт тас көрүҥнээх эбит диэн мыына санаатылар . Аны Арбаҕас бастаах улуу киһи олоҥхолуур үһү диэн киһи бөҕө киирдилэр…
Киэһэлик кырдьаҕастара биир туран эрэр кыыс оҕону батыһыннаран киирдэ. Кэлин һуу һаа буолан истибиттэрэ, ити оҕо олоҥхо этэр диэтилэр, дьон хайдах эрэ хомойбуттуу суугуна түстүлэр…
Кыыстара онно кыһаллыбакка, уот иннигэр талах олоппоско оллонноон олороот, эҕирийэ эҕирийэ эппитинэн барда. Маны этэн эрдэхтэрэ, сэнээбиккиттэн сэрэн диэн. Бу тыла өһө баайын талымаһын, этэр саҥата иччилээҕин, аллараа дойдуну ойуулаабытыгар,хараҥа муннукка олорооччулар бары уот диэкки үмүөрүстүлэр, санааларыгар хас муннук аайыттан, харбаан ылыах курдук сараҥнаата,үөһээ үрүҥ сиргэ тиийбитигэр, бары онно барар баҕа буоллулар. Оонньоон көрүлээн улаатар орто дойду олоҕо, ото, маһа олус күндү буолан көһүннэ. Оо дьэ кыыс оҕо кылыһахтаах куолаһа, этэн баран кэлээр диэбит оҕолоро быһыылаах…
Олоҥхо бүтэн дьон тарҕаспытын кэннэ, кырдьаҕас Чэлгиэҥҥэ сиэнин көрдөрдө…
— Бу мин туйахпын хатарар оҕом, сиэним кыыс. Оҕобун күн сиригэр баарым тухары уһуйуом, көрүөм, истиэм. Бүгүн эйиэхэ көрдөрөөрү аҕаллым, урут дьон иннигэр этэ илик, бастакы тахсыыта. Соруйан эн бааргар аҕаллым. Одун хаантан оҥоһуулаах, Чыҥыс хаантан ыйаахтаах,Өҕүллүбэт өргөс уһуктаах, кылаан кылыс сырыылаах, кыргыс үйэтин биир Боотур хаанын удьуора көрдүм иһиттин диэн. Эн бэйэҥ да билбэккин Өбүгэттэн удьуоргун,арай биһиги билэбит көрөбүт, атын сир айдарыылаахтара–
Чэлгиэни эмиэ ааспытын курдук кырдьаҕас алҕаан араҕыста…
Саҥа аһыллыбыт бириискэҕэ сирдэтэн тиийдилэр, аара хонуктаах сир эбит. Кырдьык астарынан тутахсыйан олорор буоланнар эти, арыыны ытыс үрдүгэр түһэрдилэр. Дьэ манна Чэлгиэни,, Бэһиэччик,, күүскэ абыраата, үөрэхтээх киһи ууга киирбит сордоҥнуу барытын түөрэ билэр эбит. Кини обургу кэпсэтэн ипсэтэн, киэһээ аһыырдаах киһи киирэн биэрбэт киһитэ эбит. Аҕалбыт малларын туттаран, көмүһү ылаат, төттөрү уу харчыннан ааҕыстылар…
Өссө бириискэни кытта аһаҕас дуогабар оҥоһунна, бу сыанаҕа эт, арыы туттарарга. Төһөнү аҕалара, хаһан кэлэрэ бэйэтин көҥүлэ…
Санаалара көтөҕүлүннэ, уолаттарын кытта кэпсэтии курдук хамнастарын ааҕыста.ким тугу ыларын бэйэтэ билэрдии. Хаһан да, түһээн да көрбөтөх харчыларын тутан бары үөрдүлэр. Ол гынан баран биир ыар сураҕы истэн улаханнык харааста санаатылар. Манна суолга хаста да халаабыттар, тыыннаах туоһу хаалларбаттар үһү. Чэлгиэннээх сэрэнэн сарсыарда эрдэ айаннаатылар, сулумахтыы айаннара судургу. Хонуктарыгар тиийэрдии. Арай суолларын ортотугар суор кыланна. Чэлгиэн саатын ороон чугас тутта.
Бастакы ат тохтообутугар көрбүттэрэ, суолга үс ыҥыыр аттаах дьон тураллар, бары саалаахтар,сырайдара туос сабыылаах.

Арыылаах, С.
[28.09, 21:41] +7 914 103-41-07: Түптэлээх үрэҕэр буолбут түбэлтэ
24 сентября 2025
Эдьигээн. 1990-с сыллар бүтүүлэрэ. Бу хоту дойду уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн сирэ-уота инньэ Бүлүү эбэ сүнньүттэн саҕалаан, хоту диэки Булуҥ сиригэр-уотугар тиийэ тайаан сытар. Ол былаһын тухары төһөлөөх элбэх үрэх бастаан быста-быста салҕанан, онтон тыһыынчанан кыра-улахан үрүйэ-харыйа уутунан угуттанан, сыыйа кэҥээн, күүһүрэн Улуу Эбэккэҕэ түһэрэ

буолуой? Ол аата ахсаана биллибэт элбэх үрэхтэн биир бөдөҥнөрө, улаханнара, баайдара ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Мууна үрэҕэ буолар.
  Мууна уутун кээмэйинэн уонна устатынан Саха сирин биир улахан үрэхтэрин ахсааныгар киирэр уонна ыраах Өлөөн сириттэн сыккыс тардан Өлүөнэ өрүскэ түһэр. Кини айылҕата олус кэрэ. Киһи куттуун-сүрдүүн, дууһалыын курдаттыы тартарар сирэ. Ол курдук, Мууна кэрэ көстүүлэрэ үрэх төрдүнээҕи буор хайалартан, халлааҥҥа харбаспыт туруук таастартан саҕалаан, бииртэн биир арыллан иһэллэр. Оттон булдун-алдын туһунан киһи этэ да барбат. Оннук баай, өлгөм бултаах сир.
Манна үрэҕи бата күндү түүлээх, сүүрэр атахтаах бары көрүҥэ тохтоон төрүүр-ууһуур. Аата-ахса биллибэт үрүйэлэрин баһынан көтөр кынаттаахтан кус-хаас бары көрүҥэ, бэл, куба-хаас таптаан олохсуйар, удьуорун ууһатар.
Күһүн балаҕан ыйыгар хоту диэкиттэн үрэҕи быһан тайах айана саҕаланар. Ол кэмҥэ Эдьигээн булчуттара үрэххэ кэтээн олорон тайаҕы бултууллар. Кыыл таба эмиэ бу үрэҕи бастаан атырдьах ыйыгар, ол кэннэ кыһын быһар уонна араас салааларынан тохтоон кыстыыр. Ону Эдьигээн хоһуун булчуттара бураанынан сылдьан, суолларын хайан тоһуйсаллар, бултууллар.
  Биир сыл сааһыары, олунньу ый бүтэрин саҕана, Эдьигээн биир хоһуун булчута, мин баар-суох доҕорум, эдэрбэр булт араас быһылааныгар бииргэ буспут-хаппыт чугас киһим Баһылай Сэмэкиэп-Бычаар Бааска, Мууна эргин кыыл ыта сылдьыбыт. Ол сылдьан үөр кыыл суолун батан, Бааска ыраах Түптэлээх диэн үрэх баһыгар тиийэн хаалбыт.
Түптэлээххэ тиийэн баран Бааска олоҕун оҥосторго, балаакка туруорунан быстах тохтуу түһэргэ быһаарынар. Ол киэһэ хонук маһын мастаан, тимир оһоҕун тигинэччи оттон, наҕылыччы чэйдээн бүтэн баран, утуйуон иннинэ чэпчэтинэ, таарыйа хонук маһын киллэрэ диэн таһырдьа тахсыбыт.
  Ол курдук булчут чэпчэтинэн баран балаакка иннигэр оһох турбатын аннынан чөмөхтөнө сытар хайытыллыбыт хардаҕастары тобуктаан олорон көтөҕөн баран, туран дьиэтигэр киирээри эргиллэн истэҕинэ, хаҥас хараҕа ким эрэ маҕыйа түһэн баран охсубутунуу, уот аһыйа түспүт. Бааска, соһуччута бэрдиттэн көтөх маһын сиргэ ыһыктаат, хараҕын саба туттубутунан, ким дуу, туох дуу кэлэн сэрэппэккэ охсубутун билээри, эргим-ургум көрбүт да, кыһыҥҥы хараҥа түүн, бэл, тыа-уус да иһиллибэт, им-ньим үһү. Арай тымныы салгын сыыгыныыра эрэ иһиллэр. Хайыай, кыра наадаҕа сыгынньах тахсыбыт киһи таһырдьа туруо дуо, маһын хат көтөҕөн балааккатыгар төттөрү киирбит.
  Сылааска киирэн өр буолбатах, хаҥас хараҕа сырдыгы боруппат буолуор диэри болточчу иһэн тахсыбыт. Хараҕа эрэ буолуо дуо, сирэйин аҥаара бүтүннүү испит. Дьэ, онно Бааска улахан толкуйга түспүт: икки атах үктэммэтэҕэ үйэ буолбут сиригэр-уотугар кыс хаар ортото туох кэлэн кини хараҕын баһан барыан сөбүй? Сүүрэр атахтаах эбитэ буоллар, тыаһа-ууһа, суола-ииһэ көстүөхтээх этэ. Оттон кынаттаах, тыҥырахтаах көтөр саба түспүтэ буоллар, кынатын тыаһа эмиэ иһиллиэхтээҕэ. Уонна бу түҥ тыаҕа кыс ортото тыҥырахтаахтартан хаар эбэ эрэ баар даҕаны, ол кыылыҥ киһи аайы түһүөлүү сылдьыбат көтөр. Итинник күүскэ охсор-тэбэр да кыаҕа суох. Буолаары буолан, мас көтөҕөр сиринэн оһох турбата быган турар буолан, умайан тигинии турар оһох үөлэһининэн кыым уһууран олорор. Онон көтөр-сүүрэр буолуохтааҕар илэ абааһы даҕаны чугаһыа суоҕун курдук буоллаҕа. Дьэ, дьиибэ диэтэҕиҥ.
  Ити курдук тиһэҕэр Бааска өйүгэр айаҕалыы сатаан “бултуйаары гыннаҕым дуу? Баҕар, Байанайым битэ буолаарай?” диэбит курдук, араас санаа элэҥниир. Ол да буоллар кини куттанан, тута хомунан тыас биэрбэккэ, оһоҕор мас быраҕан биэрэ-биэрэ, балааккатыгар халлаан сырдыырын кэтэһэн олорбутунан хоммут.
  Сарсыарда, халлаан саҥардыы суһуктуйарын саҕана, сып-сап хомунан, балаакка иһигэр турбут ириэнэх бураанын собуоттаан, чугас, дьон баар сиригэр (ол Эдьигээн дьонун холугар чугас, дьиҥэр, сэттэ көстөөх сир), Хаахчаан үрэх баһыгар, Саабынап Эпгиэнийдээх үүтээннэригэр айанныыр. Аны, биир дьиктитэ баар, ол айаннаан иһэн, аара үс тайахха түбэһэн, төһө да улаханнык моһуогуран истэр, Байанайа тосхойбутун мүччү туппатах. Үһүөннэрин охторон, сүлэн-астаан баран Саабынаптар үүтээннэригэр халлаан хараҥарбытын кэннэ тиийбит.
  Хаһан даҕаны түбэспэтэҕэр түбэспит киһи, Бааска, бастаан утаа Түптэлээх үрэҕэр буолбут түбэлтэ туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтэх. Уолаттарга “айаннаан иһэн маска оҕустардым” эрэ диэбит, ону да ким да аахайбатах. Кырдьык, булт соноругар бураанынан от-мас быыһынан сүүрдэ сылдьан оннооҕор буолуохха түбэһиэххэ сөп. Арай, били, түүҥҥү түбэлтэ туһунан кэлин эдэр эрдэҕиттэн бииргэ эллэспит, эрэйи-кыһалҕаны бииргэ тэлсибит, улаханнык убаастыыр аҕа доҕоро Бүөтүр Ыстапаанапка кэпсээбит.
Бу икки уол арыый эдэрдэригэр Өлөөн улууһун сиригэр кыыл таба ыта сылдьан, бурааннара алдьанан, икки түүннээх күн суола-ииһэ суох сиринэн тоҥуу хаары кэһэн, дьону булан тыыннаах ордубуттарын туһунан урут суруйбуппун, “Кыым” ааҕааччылара, өйдүүр буолуохтааххыт. Онон бу икки уол олох аһыытын-ньулуунун бииргэ үллэстибит дьон буолаллар.
  Бүөтүр доҕорун дьикти кэпсээнин истэн баран улахан толкуйга түспүт. Санаан көрдөҕүнэ, ханнык да кыыл, көтөр кынаттаах буолуон отой сатаммат. Оччотугар Баасканы туох моһуоктуон сөбүй? Ол олорон Бүөтүр Куонара сиригэр олорор кырдьаҕас оҕонньор илэ абааһы туһунан кэпсээбитин өйдөөн, “били, былыргы номохторго кэпсэнэр сибиэннэрэ-абааһылара чахчы баар буолар эбит дуу?” диэн түмүккэ кэлэр.
Кинилэр, үйэ аҥаардаах олохторун улахан аҥаарын булка анаабыт дьон, кыыл соноругар сылдьан ханна-ханна тиийбэтэхтэрэ-түгэммэтэхтэрэ баарай? Эҥинэ бэйэлээх халыҥ систэри-тыалары, икки атах өтөрүнэн үктэммэтэх үрэхтэрин бастарын уһаты-туора сыыйбыттара. Ол сылдьан араас билбэт сирдэригэр, былыргы дьон олохторугар хонон-өрөөн ааспыттара буолуо да, маннык дьиктигэ түбэһэ иликтэрэ. Онон ити быһылаан кыраҕа ымыттыбат дьону иккиэннэрин улаханнык дьиксиннэрбитэ.
  Бу икки булчут сиргэ-уокка сылдьан кыыл эбэтэр куттал суоһаатаҕына, төһө да ону харахтарын далыгар көрбөтөллөр, сүрэхтэринэн, көхсүлэринэн хайаан да бүтэйдии сэрэйэр, билэр курдуктар эбит. Онтон сиэттэрэн Бүөтүр доҕоруттан сиһилии ыйыталаһан баран “таһырдьа тахса сылдьан охсуллар кэмҥэр тугу эмэ сэрэйиэхтээх этиҥ” диэбитигэр киһитэ “кырдьык, мас көтөҕөн туран иһэн күлүк курдук туох эрэ хара элэс гыммытын өйдөөн хаалбытым” диэн кэпсээбит.
  Аны туран, бу дойдуну олох түҥ былыргы айан суола быһа охсон ааһар эбит. Ол былыргы, өбүгэлэрбит таба туркутунан быспыт айаннарын суола Бүлүү диэкиттэн Куонаранан киирэн, оруобуна ол Түптэлээх үрэҕинэн быһа көтөн тахсан, хоту Булуҥҥа түһэр. Онон буоллаҕына былыр-былыргыттан Түптэлээҕинэн төһөлөөх элбэх киһи-сүөһү сылдьан ааспыта буолуой.
  “Онон ити биһиги Бааскабыт былыргы дьон аартыктарыгар отууламмытын, буруо таһаарбытын сөбүлээбэккэ, дойду иччилэрэ үүрэ сатаабыт быһыылара буолуон сөп”, – диэн доҕорум Бүөтүр Өлөксүөйэбис түмүктээбитэ.
Ити түбэлтэ туһунан истэн баран мин Бааска хорсунун эмиэ улаханнык сөхпүтүм. Харахха саайтаран, итиччэ үлүгэргэ түбэһэн баран, атын киһи эбитэ буоллар, сонно тута сүрэҕэ хайдан өлбөтөҕүнэ, биир-биэс тыла суох куотуохтаах этэ диибин. Киһитэ Баһылай буолан куттаммакка, уолуйбакка, төһө да дьиксиннэр-сэрэннэр, түүнү аһаран баран сарсыарда биирдэ айаҥҥа туруннаҕа. Дьэ, кытаанах ньиэрбэлээх киһи диэтэҕиҥ. Мин итинниккэ түбэспитим буоллар, пахай, куотар эҥин диэн кэлиэ дуо, сонно миэстэтигэр сүрэҕим тохтоон, охсуллубут оттуу сууллабын.
 Онон сиргэ-уокка иччи, сибиэн, абааһы баар диэн номохтор кырдьык буолалларыгар тахсар. Ол дьиҥнээх туоһулара – мин саамай чугас доҕотторум. Кинилэр хоту дойду дьонун сиэринэн олус сэмэйдэр, саараама, сымыйалыыр диэни букатын билбэттэр.
  Уолаттар өс киирбэх таҥна охсон таһырдьа ойбуттар. Онтон өр-өтөр буолбакка, бары уку-сакы көрүҥнээх киирэн, саҥата-иҥэтэ суох утуйар аатыгар барбыттар.
  Биир саамай дьиктиргиирим диэн, бу түбэлтэ кэнниттэн Бааска ыарытыйар буолбута уонна икки сыл курдук буолан баран, биэс уончалаах, атаҕын үрдүгэр сылдьар киһи, күн сириттэн бараахтаабыта. Бу аатын ааттатар улахан булчут буоларга ананан төрөөбүт, хоту дойду дьиҥнээх хоһуун уола күн сириттэн хомолтолоохтук барыыта биһиэхэ барыбытыгар улахан сүтүк буолбута. Кини хорсун-хоодуот сырыылара дьон-сэргэ өйүттэн хаһан да сүтүөхтэрэ суоҕа, үтүө номох буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтэрэ.
Захар Федоров,
Эдьигээн-Бэрдьигэстээх.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 9.
Чэлгиэни хайдах эрэ бу үс киһи холкутук туттан тураллара өссө дьулатта, тоһуйан ытыалаабакка, тоҕо айан суолугар тоһуйдулар, эбэтэр бэйэлэрин билинэллэрэ оччо дуу, харса суохтара итиччэ эбитэ дуу. Биир ааттаахтара утары кэлэн,, кимнээхтэргитий?,, саҥа туос сырай иһигэр бүтэйдии лүҥкүнээтэ…
— Холорукпун, дьэ уолаттар бэйэ бодоҕутун тардыныҥ, оннооҕор кутуйах үктээтэххэ,, чыып,, диир, мэнээк хаана бааһа суох халаан ааһыахпыт дии санаамаҥ–
Чэлгиэн саатын утары туппутунан туран кэллэ.
Эмискэ киһи өйдөөбөт быһыыта таҕыста, ыҥыыр аттаах дьонноро сааларын саҥата суох ноторуускалыы сүгээт да тоҥуу хаарынан ойоҕолуу эттээх аттарынан куобахтатан аастылар, кутуруктара хоройо хоройо, иһэхтэрэ ыраах эһиллэрин көрдөххө, үһүөн да сэниэлээх кыахтаах атынан сылдьаллара көстөр…
Хаарга аттара олоро түһэ түһэ ойуолаан ылбыттара, омуна суох ыллар уончалыы хаамыы. Дьиэлээ тойоҥҥо кэпсээбиттэрин, улахан санааҕа түстэ…
— Мин өйдүүрүм тухары оннук сылгылаах дьон баарын көрө, истэ да иликпин. Ол туруктаах атынан сылдьар буоллахтарына чугас эргиннээҕилэр буолуо уонна дьиҥнээх ороспуойдар дьон аатын суолун ыйыта турбат өрүөллэр буолуо ээ. Кинилэр истэр тухары, утуйа сытар дьону, эбэтэр суол тоҕоостоох сиригэр тоһуйан халаабыт, кыргыбыт буолаллар. Дьэ кырдьык киһи дэбигис өйдөөбөт быһыыта эбит.—
Улахан мунаахсыйыы да буоллулар, тайҕа үөһүн диэкки, онно бэйэтигэр да араас киһи куйахата күүрэр кэпсээн элбэх,ыалы ыалынан кырган ааһыы, араас сидьиҥ быһыы ол диэкки , киһи үөйбэтэҕэ ахтыбатаҕа толору сирэ…
Бэттэх оннук наһаа киһи дьулайар соһумардаах сурахтар биир эмэ буолааччы, бу айан суолугар аһаҕастык буола буола, бу сэрэтии, аны бу диэкки үктэнимэҥ диэн тэҥсик бырахпыттара буолуо дуо, арааһынай ээ…
Чэ буоллун биһиги да баарбыт, көрөн иһиллиэ,оҕо курдук онтон куттанан айаным суолун саппат инибин, Чэлгиэн иһигэр араас санаа кииртэлээн ааһар. Биир элбэх киһи тохтуур сиригэр, улахан өрүһү туоруох иннинэ, куруук арыгы, хаарты түбүлээбит дойдутугар, Чэлгиэннээх улахан айдааҥҥа кыбылла сыстылар. Арай тэлгэһэҕэ кыыкырдатан киирээт соһуйан үөстэрин таттара түстүлэр. Биир сордооҕу хас да киһи кырбаан түнэлии сылдьаллар эбит, таҥаһыттан сабыттан көрдөххө тыа муҥнааҕа быһыылаах. Олох киһи аатыттан аһарардыы мас хаҕдаҕаһынан эттээн биллиргэтэллэр, көрөн турааччы элбэх да,, тохтооҥ,, диэччи суох. Чэлгиэн ыксаан сүүрэн тиийэн үһүөннэрин түҥнэритэ анньыалаата…
— Хайдах буола сылдьаҕыт, киһини өлөрөөрү гынныгыт дии,—
— Сүөһү хаартылаан сүүйтэрэн баран иэһин төлөөмөөрү гынар, эһиги туох буолан орооһоҕут–
Өргөйүү бөҕө буоллулар, субу сиэх аһыах курдук.
— Бээ тохтооҥ киһилии кэпсэтиҥ, оннооҕор киһи сүөһүнү итинник эттээбэт–
Чэлгиэн уолаттара бары сыарҕаларыттан түһэн дьирэҥнэһэн кэлбиттэригэр, били өргөйө турар дьон уоскуйарга дылы буоллулар.
— Бээ бу тохтооҥ эрэ айан дьонун аһартааҥ, кэлин быһаарсаарыҥ–
Дьиэлээх киһи тахсан барыларын уҕарытта, бу кэлэр барар дьону түһэрэр, улахан ньуолбар өйдөөх, улаҕалаах мэйиилээх, хаан аҥардаах, кимэ да биллибэт, дьон быһа ,, Ыһыыт,, диэн сүрэхтээбиттэр. Сахалыы диэн устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, элбэх киһи тохтоон ааһар сирэ, айдааннаах диэбэттэр. Айан дьонун чэпчэкитик аһатар икки анал үлэһиттээх, ол быыһыгар арыгы туруорар. Хаарты диэн оройо аһаҕас. Аны сорох дьон кэпсииринэн, сири буору аннынан кыргыттары биир түүҥҥэ атыылыыр дииллэр. Араас кэпсээн элбэх да дьон сөбүлээн тохтуур сирэ…
Чэлгиэннээх аттарын сойутан, далга ыыталаатылар, кыбыыттан от аҕала сырыттаҕына
— Ити дьоннор сыарҕалаах аппын эмиэ былдьаатылар, иэскэр дииллэр, онон мэнээк туран хааллым–
Чэлгиэн улаханнык соһуйда, бу тымныыга киһини сир халлаан икки ардыгар хаалларар диэн дьиикэй быһыы буоллаҕа.
— Ол тоҕо ? —
—Арыгы иһэн баран харчылары, аттары барытын сүүйтэрбит үһүбүн–
— Тыый онтон куоракка эккин ,арыыгын туттаран баран, наадыйар малгын тоҕо ылбатаххыный?—
Чэлгиэн тугу да өйдөөбөккө киһитин сырайын хараҕын көрдө.
— Биһиги кинээспит оннук гыннахха ол дойдуга аны олордубат, тыыннаахтыы сиир ини. Уола эргиэмсик, ол лааппытыттан ону маны иэс ылан олоробут, салҕанабыт. Биири ыллаххына бырыһыана биэс буола үрдүүр. Хайдах гыныахпытый, ойохпунаан иккиэн тулаайах дьон холбоһон, кини хотонугар, сылгытыгар сылдьабыт. Кини иитэн олорор курдук саҥарынар.бу сырыыга аҕыйах эти, арыыны чорботунан аҕалан туттаран, биэс солкуобай ылан үөрбүтүм. Таҥас, орооһооспоҕо хааһылаан сииргэ биир эмэ ытыс бурдук оҕото, ордуга иэспитигэр, аны бу сыарҕалаах ат тойон бас билиитэ, дьэ хайдах олохтоох ыал буоларым биллибэт–
Бу уол сырайа хараҕа сытыы хотуу, тыла өһө олохтоох, Чэлгиэн сөбүлүү иһиттэ.
— Чэ бээ сыта тура толкуйдуохпут, дьиэҕэ киириэххэ–.
Дьиэ иһэ лыык курдук киһи, хас да остуолга хаарты буола турар, ким эрэ ыытан ыһыытыыр, ким эрэ,, баар,, диэн остуолу охсор. Табах уста сылдьар буруота, туман курдук устар…
Чэлгиэн маннык көрү нары иһигэр киллэрбэт уолаттара эмиэ, арай Күлүктэрэ кэлэн баран сундулуйар.Тэһииркээбит курдук хаартыһыттары баран көрөр истэр. Ханна да буоларын курдук, тыа сиригэр хаарты эмиэ оонньонор, улахан да харбааһыннаахтар бааллар. Үксэ бырыы курууска буолар, курууска дьэ сатайан сайдан турар. Күлүк дьээбэҕэ оонньоон көрөөччү, хата хаарты көстүбэккэ сордуур. Бу кыһын Барыс Барыыһаптан биир буукка ылбыта, онтун ырытан көрө сылдьааччы.
—Чэлгиэн мин ити дьону кытта биир эмэ солкуобайга оонньоон көрүүм эрэ, баҕар от атах тэптэҕинэ ити уол иэһин төннөрүөм.—
Чэлгиэн соһуйан хараҕа тахса сыспыта, саҥата суох оонньуу олорор дьону одуулаата,, кырдьык да абата да бэрт, кыс хаба ортотугар киһини кыыллыы суолга хаалларар диэн,,
— Чэ сөп да буоллун, од гынан баран быры биирдии солкуобайы биэрэбит, ол бүттэҕинэ бүтэҕин, наһаа дириҥээн барбаккын–
Киһитин сэрэттэ…
Бу дьиикэйдэр Тайҕаттан иһэр дьон кураанах буолбатахтара чуолкай дии санаан Күлүк оонньуубун диэбитигэр бары чөрбөҥнөһө түстүлэр. Кыра ычыах бычыах муҥнаахтары улаҕаҕа үүртэлээтилэр. Сотору хантан эрэ ыҥырыллан дьиҥнээх адьырҕалар киирдилэр. Бары даҕаны чугас эргин биллэр көстөр бэйэлэрин тустарыгар,, бөө,, диэбит дьоннор…
Күлүгү утары үс киһи олордулар, көрөн истэн ыарахан тыыннаах уолаттар, арай биир арыы саһыл хааннаах, күллэҕинэ көмүс тииһэ килэҥнээн көстөр, ньалҕаарыйбыт иэдэстээх бэйэтин сыанатын билиммит киһи көстөр. Атыттара даҕаны үс күлэр эмэгэккэ, уон тарбахтааҕы утары ууннарбатах урдустара этилэр…
Дьиэлээх тойон дьэ үчүгэй тыастаах оонньуу тахсан эрдэттэн торуой ылбыт саҕачча сананан сүүрдэ көттө. Бараһыайдааһын буолан Күлүк бааннанар буолла. Илии билсиһиитэ диэн үс сокуобайы бырахта. Кыра харчы диэн улаханнык баардыылаабакка, эбэтэр киксэн бастакыттан күүскэ оонньуур санааланан, үһүөн,, кургуом,, диэтилэр…
Күлүк хаартытын сыымайдаан ырыаларын көрө олорон аатын ыйыттылар. Киһилэрэ көнөтүнэн
— Бар дьоммор биллэр аатым Күлүк–
Утары олорор киһи быспытыгар Күлүк хаартытын сыыбырҕатан, уҥа хаҥас уурталаан таһааран барда. Аҕыйахтара таһаарарын кытта үһүөн утуу субуу бардылар. Көрөн турааччы дьон үөстэрин таттара түстүлэр. Үс кургуому ыытар манан дьыала буолбатах…
Мантан ыла сыана балысханнык барда, Күлүк кэнники дьиэлэргэ сибиэттэри,бэтириктэри, маастары, араас өҥнөөн эргитиини, куустары өҥнөрү барытын ыыталаата…
Дьиэлээх хаһан биир бааҥҥа бачча элбэх торуой киирбэтэх буолан сырайа ырдьайыар дылы үөрдэ…
Чэлгиэн уолаттарын кыра дьиэҕэ таһааран утуталаата, бэйэтэ сылгыларын көрө таарыйа, Күлүгүн манаата, чахчы даҕаны киһитэ хаарты эмэгэтин күүскэ баһылаабыта көстөр. Ырытыыта диэн хаарты хаартыга бэйэтэ сыстан эргичийэр урбачыйар курдук. Хас да киһи уларыйда, бүтэр бүтэһигэр били үс киһи киирдилэр, бу үһүөн кирдээхтик оонньуур тойооскулар этэ, хаартыны хос тардан, арыгыннан албыннаан, үөннэрэ күрдьэҕэлэрэ элбэх этэ, ол иһин Чэлгиэн соруйан…
— Мин киэн Тайҕаҕа биллэр аатым ,,Холорук,, диэн, уолбун онон мана күрдьэҕэлээн балыйдаххытына, сэрэппэккэ сиэтэ диэйэххитий–
,, Холорук,, киэҥ айа суолугар хаптаҕай кулгаахтаах, араастаан сүүрдэн көтүтэн, омуннаан төлөннөөх истибит аата буоллаҕа. Ону истээт бу үс үөдэттэр ыстааннарыгар ыыта сыстылар. Кинилэр сүүлүктээн сүүйэр дьоно буолбакка, киэҥ айахтаах амырыын дьоҥҥо киирэн биэртэриттэн кэмсинэн да хайыахтарай, куттара-сүрдэрэ тостон, өр буулуохтара дуо, угунньалара тахсыар дылы сүүйтэрдилэр…
Били кырбамыкка оонньоммут харчытын иэһин, атын барытын төннөрдүлэр.ону таһынан ааҕан бырыһыан биэрдилэр. Киһилэрэ төрөөн баран туппатах харчытын тутан, уҥуоҕа халыр босхо барыар дылы үөрдэ…
— Чэлгиэн кэргэним биһиккини дойдугар илдьэ барыаҥ дуо? Манна хаалан өнүйбэппит чуолкай, баҕар саҥа сиргэ дьолбут билиэ–
Чэлгиэн мунааран баран, төһө ыраах олорорун ыйытта. Айан суолуттан туора да буоллар ылан барыахха диэн уолаттарын кытта сүбэлэстилэр…
Дьэ кырдьык кинээстэрэ хаҕыс киһи эбит, онон манан куоһурданан сүрдээх, манна эмиэ,, Бэһиэччик,, абыраата, кини обургу саҥаран иҥэрэн, нууччалыы, сахалыы, уокурукка тиийэ үҥүсүөм диэн куттаан саҥата суох ыыталаата. Улахан тойон сылдьар дии санаан тоҥхоҥноһо түстүлэр…
Куоракка киирэн Улахан Сарайга түстүлэр…
Манна Николай сүбэтинэн, сорох көмүһүн илдьэ кэлбитэ. Үөрэхтээх киһи манна көмүс харчытааҕар күүстээҕин өтө сэрэйэн билэр этэ. Улахан атыыһыт лааппытыттан ыраас көмүскэ атыылаһабыт диэбитигэр сырсыакалаһа түстүлэр. Тойон көмүһү бэйэтинэн кэлэн тутта,сыанатын кэпсэтэн бачча оччо диэн быһаарыстылар. Кырдьык киһитэ эппитинии манна көмүс биэс төгүл барыстаах эбит…
Уолаттара хамнастарын харчытыгар наадаларын ылан үөрдүлэр көттүлэр. Чэлгиэн хас да аты эбии сыарҕалары аттыыласта, бу сырыыга хаһан да ылбатах эгэлгэтин тиэнэн дойдулаатылар…
Эбиитин табаар, таҥас, сап туттар тэрил төлөөн, ыскылаакка уурдарда, бу икки ардыгар уолаттара кэлэн ылыахтара…
Ити курдук аара суолтан биир ыалы көһөрөн илдьэ бардылар…
Туох күүтэн турара биллибэт, Дьол дуу, Сор дуу…
Эдьиийдии- балыстыылар…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 10.
Киһи барахсан тус туһунан Эйгэлээх, айылҕаттан дуу, айыылартан дуу аныммыт кута–сүрэ атын атын аттарыылаах,хайысхалаах анаан түспүт айдарыылаах буолар эбит, Чэлгиэн ыҥыырдаах атынан сылгыларын көрө баран иһэн арааһы саныы истэ. Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт диэбиттэринии, кини эмиэ киҥинэйэн иһигэр бу көстөр айылҕатын, алаастарын хоһуйан тойуктуу

истэ.
Ороһооспо кэнниттэн, күн уһаатаҕына, эмиэ кыратык айанныыр санаалаах да кыаллар дуу, суоҕа дуу, тымныы оҕус бастакы муоһа тоһуннаҕына, күн лаппа уһаан, айаҥҥа туох да моһол мэһэйдээбэтэҕинэ дьылы баттаһа кэлиэхтэрин сөп ээ. Ол гынан баран биир моһуоҕа диэн баар, ынах төрөөһүнэ саҕаланар, чэ ол улахан мэһэй буолбат, отун эрэ тиэйиитэ эрэйдиэҕэ да онно анаммыт уолаттар эрэл дьоннор. Сылгылар бааллар, төрүөх иннигэр аһылыкка киллэриэххэ, таһаарыахха, ырыганнаан эрэр биэлэри эрдэ үөрүттэн арааран аһылыкка киллэрии, манна улахан олох киһи бэйэлээх бэйэтин курдук эрэллээх киһи наада. Ити саҥа уол Лэгэнтэй баар да, хайдаҕын киһи билбэт киһитэ…
Ойоҕо барахсан ыарахан эбит,, үнүр Ийэм олох ыарахан үлэҕэ сылдьыбатын,, диэбитэ…
Быйыл хабарҕа улахан дьиэ туппута үчүгэй да эбит. Түөрт ыал онно дьукаахтаһан кыстыыллар. Бэйэтэ Ийэлээх, Аҕатын кыттар кыра балаҕаннарыгар олороллор, ол да кинилэргэ сөп. Киниттэн атыттар бары ыал буолан атын сиргэ, сорох кийиит, сорох күтүөт…
Кэлин кэмнэргэ Чэлгиэн ытырыктата саныы сылдьар. Сурах хоту иһиттэҕинэ Ньургуһуҥҥа кулуба үөрэхтээх уола сыбааттары ыыта сылдьыбыт үһү. Туох түмүктээх кэпсэтии тахсыбытын ким да билбэт. Быйыл сайын сатаннаҕына ыһыах саҕана тыл көтөҕүөм дии санаабыт, тохтууругар тиийэр буоллаҕа, кулуба мааны уолугар тэҥнээбэттэрэ чуолкай…
Кулуба ыһыаҕар көрөн турар, дьоҥҥо сэргэҕэ улаханнык сыстыбакка, бэйэтин курдук баай ыччаттарын кытта сылдьара…
Төрүт дьон төрүөхтэрэ буоллаҕа, Чэлгиэн да халыҥ аймах, ол гынан баран ким да сытыйа байбатах, бары орто ыал сиэринэн олороллор…
Кулуба үнүр кинээскэ кэлэ сылдьан дэлби Чэлгиэни ыйыталаһан, иннин кэннин хайан барбыт этэ, туох айатын тардаары гыннаҕай. Кулубаны кытта иирсэн уһун оту оттооботуҥ чуолкай. Хайдах гынан Ньургуһун ис санаатын билэбин, улаханнык эн мин дэһэн билсибэтэх аймахтар…
Аны үнүр саатар Хабыас кырдьаҕас,,нэһилиэккэ кинээһинэн Чэлгиэни туруоруохха,, диэбитэ киэҥ айдааны тарта, аат оҕонньорун туох тэһэ кэйэн тылласпытай. Чэлгиэн кинээстээн кылбайар санаата суох, буолуммат даҕаны, бэйэтин баҕа санаата толору. Төһө кыах баарынан сылгыны, сүөһүнү элбэтии, ол барыта үп харчы эрэйэр.сырыыны кыайар эрдэҕинэ, сылдьымахтаан хаалар санаалаах…
Аны кинээс кинини аҥар да хараҕынан көрбөт ини, иннибин быһа түһүө диэн санааҕа сырыттаҕа…
Киһи барахсан туолбат баҕа санаата элбэх буолаахтаатаҕа, үллэр үйэтин тухары, аһыыр таҥнар туһугар, түүн күнүс мөҕүс да мөҕүс. Кэннигэр хәалары…
Үҥүр Күлүк куоракка ыыппатаҕар хомойдо быһыылаах, Чэлгиэн иһигэр ытырыктата саныыр, ити хаарты үчүгэйгэ тиэрпэтэ биллэр. Иҥин араас урдустарга түбэһиэ. Хааны да халыталларын,хабырҕаны да быһалларын харыстаабат хараҥа ыырдаах сиэмэхтэргэ түбэһэн сэймэктэниэ диэн куттанар…
Сотору ыраах айанныахпыт диэн,, алы,, гыммыта, онно хомойбут сырайа үөрэн сырдыы түһээхтээбитэ, киһиэхэ кыра да истиҥ сыһыан үчүгэй…
Хата били тыаҕа ыыппыт уолаттара, түүлээх бөҕөнү аҕалан тэлгппиттэрэ. Байанайдара үчүгэй хараҕынан,, мичик,, гынаахтаабыт. Кылааннааҕы кыайбыттар, Чэлгиэн күлүгэр имнэммитэ, уолаттар туох таптыылларын ылбыттара. Аны ыраахтааҕы түһээнэ диэн хомуур саҕаламмыт, хайыай киниэхэ баар дьонун,, түһээннэрин,, төлөөн кэлбитэ…
Сорох кыаммат ыаллар кыайан төлөөбөккө, кыс хаба ортотугар сүөһү өлөрөн туттарбыттар, санааҕа ыарахан суол тустаахха. Ити кинээс тэбэр туйахтара, охсор илиилэрэ,, чаччыыналар,, сүрдээх киэптээх дьон буолаллар эбит. Ыалы аһымматтара,баламаттара дохсуннара. Барыны барытын туура тутар эрэ өй иҥмит дьоно…
Туох баары барытын эргитэн саныы саныы алааска киирэн истэҕинэ, үрдүнэн суор хааҕырҕаан ааста. Чэлгиэн этэ тардан,, дьик,, гына түстэ, суортан улаханнык дьулайар. Мээнэҕэ халаахтаабат киһи. Сэрэйбитин курдук, хаары оймоон халыҥ бөрө суола ааспыт. Өбүгэлэр аньыырҕаан,, аһыылаах,, диэччилэр. Тоҕо эрэ сүнньүлэрэ көнөтө сүрдээх эбит. Куртах иһигэр турар сылгыларга туоруу да сылдьыбатахтар, улахан дьикти кыыллар ааспыттар, суолларыттан көрдөххө Атыыһыт олоҕун диэкки ааспыттар…
Киэһэ хонугар уолаттарын ыҥыртаан бөрөлөр кэлбиттэрин сэрэттэ…
Сарсыныгар киэҥ айдаан таҕыста, алаастан алааска тилийэ көттө, Атыыһыт алааһыгар тиийэн сылгы бөҕөтүн сэймэктээбиттэр, үөрү үөрүнэн тутан ааһаллар үһү. Этин, тириитин тыыппакка охторо охторо барбыттар. Атыыһыт атыыһыт курдук, барытын түөрэ хоммуттара, дьаһайтаран үөс диэкки утаартаата.
Дьон тылын иһиттэххэ, Атыыһыт хара аньыытыгар, ардай аһыылаахтар кэлэн аастылар дииллэр. Туох барыта иэстэбиллээх, туох барыта ирдэбиллээх, бу орто дойдуга үчүгэйи, куһаҕаны оҥорбутуҥ барыта ааҕыллар буоллаҕа…
Мантан саас уолаттарын булка таһаарбат, билигин кылааннаахтар айылҕалара уһуктан, бэйэ бэйлэрин көрдөһөн хаамар кэмнэрэ, онтон төрөөн үөскээн тарҕаныахтара,ону төрдүттэн эһэр аньыыта да бэрт, бэйэҥ инникигин да сарбынаҕын,кэлэр сыллар эмиэ бааллар…
Чэлгиэн аралдьыйаары ону маны саныы сатыыр да өйө санаата Ньургуһуҥҥа иэҕиллэ турар, ыһыахха туус маҥан атынан кэлбитин, тэһиин тутан түһэрбитэ. Нарыннык истиҥник да сэгэйэ мичээрдээбитэ. Илиитин сылааһа сүрэҕэр кытта ньүөлүйбүтэ, сып сылаас биллибэт сүүрээннэр киирбиттэрэ. Ньургуһуну атын киһи сылаан,кууһан имэрийэ сытыа диэн санаа өйүн санаатын аймаата…
Саха аатырбыт ууһугар айаҥҥа сылдьан Ньургуһуҥҥа анаан үрүҥ көмүс симэхтэри куттарбыта, уус тарбахтаах киһи Чэлгиэн хайдах көрдөспүтүн хоту дьэрэкээн ойуулаан оһуордаан оҥорбут этэ, өссө алтанынан кыра ону таһынан уга сылдьарга кыра сундууктаах. Дьэ мындыр оҥоһук этэ. Сундуук үрдэ, тула өттө барыта айылҕа, көтөр сүүрэр ойуута…
Чэлгиэн бастаан кыһыл көмүһү санаабытын,, харах уута,, диэн тохтоппута. Өбүгэ саҕаттан үрүҥ көмүс уонна алтан оҥоһуктарга саха киһитэ сүгүрүйэр диэбитэ, ол аатырар уус тарбах…
Чэлгиэн хайдах да анаабыт киһитигэр тиэрдэр санааланна. Бэйэтэ бара сылдьыан, ол дьоно туох санаалахтарын билбэт этэ. Онон онно чугастыы олорор истиҥник саныыр абаҕатыгар биэрэр санааланна…
— Оҕом сөпкө санаммыккын, ананан оҥоһуллубут киһитигэр тиийэрэ үчүгэй, туох да буолтун иннигэр, киһи ырааһы үчүгэйи санаан ис сүрэҕиттэн анаабыта.
Мин аадьуо наҕылыччы бара сылдьыам, ону маны араас сонун билэ, наһаа ыксаама хойутуу кэлэ сылдьаар, быһаарыммыт буоллаҕына ыксаан да туһа суох, хата үлэҕин хамнаскын үмүрүү. Ии бэлиэр түөһэйээри, арба ити саҥа аҕалбыт уолуҥ төрдүн төбөтүн билэҕин дуо?—
— Хантан ону ирдэһэ сылдьыамый, күн дьыл былдьаһа сылдьан, тулаайаҕын эрэ билэбин–.
—Ити уолуҥ улахан тыллаах өстөөх, Айыы Куттаах, айдарылаах аҕа ууһуттан бүтэһик умуллубат кыымнара эбит. Ситтэҕинэ ханнаҕына өбүгэтин үтүөлэрэ, төрүттэрэ түөрэхтээн айар кутун аһыахтара, иэйэр кутун арчылааннар,улуу тыл иччитин иҥэриэхтэрэ.оччоҕо уолуҥ алыптаах тыллаах алгысчыт, ааттаах олоҥхоһут буолуохтаах–
Чэлгиэн чахчы улаханнык соһуйа иһиттэ. Чахчы оннук буоллаҕына бэйэлэрин аҕа ууһугар, алгысчыт, олоҥхоһут баар буолара дьол буоллаҕа дии…
Ити курдук абаҕатынан Ньургуһуҥҥа илдьит курдук, ис санаатын, тапталын, олоҕун, дьолун туһунан кэрэһилээн кэпсиир кэһиитин ыытан баран күнтэн күн кэтэһиилээх буолла…
Атыыһыт ити бөрөлөр кинини таарыйан ыар ыалдьыт буолан, сылгыларын ый ыһыаҕа, күн күдэҕэ оҥорон ааспыттарыгар Чэлгиэни буруйдуу санаата. Кини кыыллаан ыыппытын курдук.
Аҕыйах хонон баран истибиттэрэ, аар саарга сиэмэҕинэн аатырбыт, мэнээк киһи ыҥыран ыалласпат киһитэ, сылдьыбыт сириттэн өттүк харалаах, илии тутуурдаах, тыын салгыыр, тыыннаах дууһаны толук туттан туһанар, аллараа дойду адьырҕаларыгар…
Хара санаа хааламмыт, үтүө санаа үөскээбэтэх ойууна түүннээх күн кыырбыта иһилиннэ…
Аньыырҕаан аатын ааттаабат киһилэрэ. Чэлгиэн этинэн хаанын айа тарпыттарын,, кэйээрин кээспиттэрин сэрэйбитэ. Эдьиийдээтэр эдьиийигэр Кыыс Хотуҥҥа тиийэн күн буолан көмүскүүрүгэр, ый курдук хаххалыырыгар көрдөстө…
,,Өлөр хаалар күммэр өрүһүй, бар дьоммун балаҕайга былдьатыма, кэлэн иһэр кэнчээрини кэҕиннэримэ,,
Айылҕаттан айдарыллыбыт, икки улуу иччилээх иирсээннэрэ, илбис кыыһа илгиһиннэ, сур бөрө буолан сундулустулар, хагдаҥ эһэ буолан хаһыырдылар, хара суордар хааҕырҕастылар,күөрт ыттар күлүкүччүйдүлэр…
Кыс хаба ортотугар алааска атыыр оҕустар айаатаан, сири буору сүргэйдилэр…
Саха киһитэ санаабатах, күн киһитэ көрбөтөх үлүгэрэ буолла…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 11.
Бөрө– былыргы дьыллар быыстарыгар,урукку сыллар улаҕаларыгар, кыргыс үйэтин кыа хаанынан илгистэр кэмигэр,өбүгэ үҥэр сүктэр кыргыс таҥарата дииллэрэ. Кыргыс боотурдара бөрө саҕынньаҕы бүрүнэн өлөр өлүүнү утары киирэллэрэ, бу кинилэр куттарын сүргэтин бөҕөргөтөрө, иирэр илбиһи иҥэринэллэрэ…
Саха киһитин санаатынан бөрө икки атахтаах олорор ыырыгар, туох да улахан өлүүтэ алдьархайа суох киирбэт дииллэрэ. Бу сырыыга Атыыһыт алааһыгар ыалдьыттаан ааһыылара мэнээк түбэлтэ буолбатах диэн сири буору аннынан дьон кистээн сипсиһэллэрэ…
Айдарыылаахтар харсыһыылара,алаастары аймаабыта, дьоннор балаҕаннарыгар кутуйах курдук бүкпүттэрэ, бары дьигиҥнии куттана кэтэнэ сылдьаллара. Киэһэ хараҥа буолла да халлаан кырсынан, дүҥүр тыаһа лүҥсүйэрэ, кутурар саҥа куллугуруура. Тымныы дьыбарга халлаан чыпчырхай тыаһын курдук тыһыргыыра. Хараҥаҕа ким да быкпат буолбута…
Чэлгиэн бэйэтэ да ытырыктата саныыр, аһыылаахтар туох сыаллаах соруктаах, Атыыһыкка ыалдьыттаан ааспыттара, таайыллыбат таабырын буолла, абаҕатыттан баран ыйыта сылдьыбытын…
— Өбүгэлэрбит хас биирдии, кыргыһыыга кута сүрэ көппүт боотур,бөрө тыына тыыннанар дииллэрэ, ити мээнэҕэ кэлэн ааспатахтара чахчы, ону ким ыраҥалаан өйдүөй.—
— Арба тардыллыбыт айаны, иитиллибит кэйээрини тэйитэргэ, айдарыылаахтар былыр былыргыттан, Алгыс тыла күүстээх,

тыл сэттээх сэтиилээх, дьоллуур туруктаах дииллэрэ.Күүстээх тыл көмүскэллээх күрүөтэ, аҥаабыллыыр айа атырдьаҕын, төттөрү эргитэн, кэйээрини кэннинэн тэбэр гынара дииллэрэ, тыл күүһэ–күдэҕэ. Ону ойуун, удаҕан да кыайбат. Эн ити уолуҥ төһө буһан хатан эрэрэ буолла–
Аҕыйах хонон баран, айаҥҥа бараары сээкэйдэрин тиэнэ тэринэ сырыттахтарына, ыҥыыр аттаах киһи алаастарыгар өрө мэҥитэн иһэрэ көһүннэ, чугаһаан кэлбитэ кинээс кыра уола эбит…
— Чэлгиэн эйиэхэ илдьиккэ кэллим,эдьиийиҥ Кыыс Хотун ыытта, алгысчыт уоллааххын, ону илдьэ бара охсор үһүгүн–
— Туох буолла,?—
Чэлгиэн атын эргитэн баран эрэр киһиттэн ыһыытаан ыйытта…
— Балтыбыт Ньургуһун–
Уонна эбии туох диэбитин истибэккэ хаалла.
Били уолун дьөлө ыһыытаан ылла да, көлүллэн турар сыарҕалаах аты төлө тардан кэбистэ. Бугуһуйан турар сылгы бастакы уоҕар олоро олоро ойуолаата,туйах тэппит хаара, иһэхтэрэ ырыалаахтык ыһылынна…
Аҕыйах көстөөх сири өр гыныахтара, тоҥ күөс курдугунан өрө мэҥитэн кэлэн чигдитийбит сэргэҕэ астардылар. Аттарын көнтөһүн эрийэ тардаат дьиэҕэ көтөн түстүлэр…
Дьон киирдилэр диэн ким да улаханнык кыһаллыбата, бары ыарахан санааҕа баттатан күлүк курдук сүөдэҥнииллэр…
Сотору хаппахчыттан Эдьиийэ тахсан кэллэ, Чолбонооҕу көрөөт…
— Хайа бу оҕолор кэлбиттэрэ түргэнин,тоҕо бу дьиэлээхтэр ыҥырыылаах дьоммутун киһилии көрсүбэккит–
Эдьиий дьиэлээхтэри хомуруйан ылла, аадьуо устан уот иннигэр кэллэ…
Баар дьоннор дьэ ,, һуу–һаа,, буоллулар. Киирдилэр, таҕыстылар. Чэлгиэн Ньургуһуну көрдөөн тула көрүтэлээтэ да көстүбэт, дьиктиргии санаата, туох эрэ куһаҕан быһыы тахсыбытын сэрэйэ санаата, дьонтон ыйытыан тыла тахсыбата…
Эдьиий сэрэйбит курдук, Чэлгиэҥҥэ хайыһан…
— Ньургуһун сыппыта үс хонно, кутун–сүрүн үргүтэн дуу, ылан дуу ааспыттар. Кимэ туга биллибэт, суол хайан көрдүм да көстүбэтэ. Ол иһин бу оҕону ыҥыттардым. Аал уотун алҕаан, арчылаан көрдүм диэммин.—
— Ол улуу дьон кыайбатаҕын бу оҕо тугунан көмөлөһөр–
Дьиэлээх кинээс умса туттан олорон сөбүлээбэтэхтии сөҥөдүйдэ…
— Сахалары төрүт төрүөхпүтүттэн, Аал уоппут, хонноҕор хоннорон, сылааһыгар сыһыаран, сылаас тыынынан илгийэн иринньэх сааспытыттан иитэн кэллэҕэ–
Бу кыра хачаайы уолу хайдах эрэ итиэҕэйбэтэхтии көрөллөр истэллэр. Ньургуһуну көтөҕөн таһааран уот таһыгар сытыарбыттарыгар, Чэлгиэн хараҕыттан уу ыгыллан тахсан иэдэһин устун сүүрдэ. Бу кини баар суох Күнэ–Ыйа, киһини билбэт буола сытарыттан. Күлэн–үөрэн мичилийэ көтөн дайар бэйэтэ, сырыйа кубарыйан, такымынан охсуллар суһуоҕа ыһыллан, тыыннааҕын туоһулаан үрдүк түөһэ эрэ хамсыыра…
— Хайа тоойуом бэлэмҥин дуо?—
Уол саҥата суох Эһэкээнин көрөн туран тоҥхох гынна…
Атын дьон курдук сөһүргэстээбэтэ, талах олоппоско да олорбото…
Икки илиитин Аал уотугар нэлэччи уунан туран, бастаан симик соҕустук, онтон уутугар хаарыгар киирэн, этэр тыла эрчимирэн, тыынар салгынын өрө эҕирийэ эҕэрийэ этэн тыынан доллоһутан барда…
Маны этэн эрдэхтэрэ,, сэнээбиккиттэн сэрэн, сэттэҕин ылыаҥ,, диэн төрүттэрбит түөстэхтэрэ,тарбаҕар кыбытан турар үс кылын, сөҕүрүйэн эрэ чох үрдүгэр уурбутугар, олорор дьон көрдөхтөрүнэ үс кыла уот субурҕа буола хатыллан, этэ тыына турар айаҕынан киирдэ, олорор дьон үөстэрин таттаран уһуутаһа түстүлэр, сотору сырдык буруо буолан сытар кыыска уһунна, бу тухары уол оҕото этэр тыла өссө иччилэнэн, саҥарар саҥата ураа устун үөһээ куйаарга уһунна, дьон олох тыыммат да буоллулар. Чахчы улаханнык киэптэттилэр,аны Эһэкээнтэн киһи сырайа илиилэри быкта, сытар кыыһы имэрийэр курдук үрдүнэн имэрийдэ, төттөрү чоҕор түһэн сөҕүрүйдэ…
Уол этэн тыынан бүтэрин кытта, Эдьиий дүҥүрүн туппутунан туран, сытар кыыс үрдүгэр кыра кыратык тыаһатта, хоботун лыҥкынатта…
Ньургуһун хараҕын көрөн кэллэ, эргим ургум олорор дьон диэкки өйдөөбөтөхтүү көрдө. Кыыһы сиэтэн Эдьиий хаппахчыга киллэрдэ…
Чэлгиэннээх аны тугу да ганаллара суох буолан, тыаһа сыма суох тахсан, аттарын аартыкка салайа туттулар…
Тоҥон дагдайан турбут ат атараннан түстэ…
Чэлгиэн иһигэр кутуйах хаамар сэрэхэчийэр, тоҕо Ньургуһун итинник турукка тиийдэ, ити туох дьикти ыары дуу, таарымта дуу. Саатар кимтэн эмиттэн ыйытыан, ити балаҕан иһигэр Чэлгиэни бары туора көрө сылдьаллара аһаҕастык көстөр. Санаа ымыыта оҥостон бу үгүс сылларга сүрэх, быар ыарыта гыммыт Ньургуһуна атын киһи анала, туора киһи таптала буоллаҕа. Төрүт дьон төрүөхтэрэ, ытык дьон ыччаттара кинини бэйэлэригэр тэҥнээбэттэрэ биллэр…
Оо олох олус да оҥкуллаах, олуурдаах хараҥа дьайыылаах, барыта ырыаҕа ылларыныы, хоһооҥҥо хоһулларыныы, олоҥхоҕо ойууларыныы буолбат эбит…
Кинээс уонна киниэхэ кыыһырара чуолкай, уһун сылларга,, бөө,, диэн олорбутун нэһилиэги былдьаһан туруо диэн. Киһиэхэ кыра да сылтах наада. Сыл аайы буолар түмсүүгэ үгүс дьон Чэлгиэн этиитин өйүүллэрин сөбүлээбэт…

Барыта эрдэттэн бэлэмнэммит буолан, судургу айаҥҥа туруннулар. Эт, арыы таһынан, түүлээҕи тиэнэн бардылар. Бииргэ сылдьар уолаттара, Чэлгиэн ис санаата уларыйбытын көрө сылдьаллар, урут күлэ үөрэ наҕыллык быһаарсар буоллаҕына, билигин дьэбир дьүһүннээх, быһыттаҕас санаалаах, дохсун сырыылаах. Өһөхтөөҕүнэн көрбүт, хадаар хааннаах киһи курдук, куруук туох эрэ санааҕа баттата сылдьар…
Күн уһаан, суол иис чигдитийэн судургутук айаннаан, куруук түһэр сирдэригэр дэбигистик тиийдилэр. Чэлгиэни куруук буоларын курдук үөрэ көрүстэ, ол да гыннар кыраҕы хараҕынан, киһитэ уларыйбытын сыныйан көрдө. Киэһэ хойутуу хонуктарыгар ааттаах суоллаах кырдьаҕастара киирэн кэллэ…
— Тоойуом туох ыарахан хара санааҕа баттата сылдьаҕын? Ити икки улахан киһи хатыһыылара, эйиэхэ улахан охсууну оҥороору гыммыт. Бэйэ бодоҕун тардына сырыттаххына сатаныыһы уонна бу хара дьайы иҥэрбиттэрин, эйигиттэн илбийэн ис куккун ыраастаан көрүөм, онон хонон өрөөн бар,—
Кырдьаҕас олохтоох түс бас саҥатыттан уоскуйан бастакы түүнүн этэҥҥэ киһилии утуйда, түүнүн аайы тута сатыыр ыттар, тыатааҕылар кэлбэтилэр…
Этин ууллубут сылгы сыалынан сото сото алҕаан, сылгы кылын кэриэрдэн ону төбөтүн оройунан эргитэн, ол быыһыгар кыратык дүҥүрдэнэн да ылла, үс кып кыра хобо чуораан биэрдэ, тиийдэххинэ дьиэ ааныгар ыйыы сырыт,куһаҕан тыыннартан харыстыахтара…
Чэлгиэн олох эттиин сиинниин атын киһи буола түстэ, санаалыын сырдаата,бириискэҕэ айаннаатылар…
Аны,, бэһиэччигэ,, суох, атын сиргэ утаарбыттара, бэйэтэ син додо курдук нууччалыы добдугуруур, аахсар суруйар буолла…
Саҥа бириискэ олох атын сырайдаах харахтаах көрүстэ, киһи аалыҥнас, онно манна атыы эргиэн дьиэтэ бөҕө аһыллыбыт. Көмүс обургу тугу хамсаппатаҕа баарай, этин, арыытын кэпсэтиилээх дьонугар кэбэҕэстик туттарда, кылааннааҕы сыаналыыллар эбит, түүлээх матаҕатын биир улахан лааппыга киллэрбитигэр, көмүстээҕэр күндүтүк туттулар…
Мантан тугу да ылбатылар айана ыраах, аараттан ылар санааланнылар, сулумах айан диэн бу күн уһаан турдаҕына олох оҕунан ыппыттыы түргэнэ сыттаҕа, аны дабааннары дабайыы, тарыҥнаах үрэхтэри, тааҥнары кураанах сыарҕа иҥнибэт, аара туох да моһол мэһэйдээбэтэҕинэ…
Хонуктарыгар этэҥҥэ түһэр сирдэрин буллулар. Уолаттарын кытта хара дьон түһэр сиригэр хоноору олордоҕуна, улахан дьиэттэн Чэлгиэни ыҥыра киһи киирдэ…
Хайыай төһө да айантан сылайдар тахсарыгар тиийдэ.
— Хайа Холорук биһиги эйигин манна күүппүппүт ээ , антах хоноору олороргун истэн ыҥыттардым–
Дьиэлээх күлэн күһүгүрэттэ, Хотун эмиэ ис киирбэхтик мичилийэн ылла, аһылыкка арай хаҥас хаппахчыттан хаһан да Чэлгиэн санаан көрбөтөх, мааны куота устан таҕыста…
— Бу биһиги муннубут бүөтэ, оһоҕос төрдө оҕобут, эбээлээх, эһээтиттэн кэллэ, Нарыйа–
Чэлгиэн саҥата суох айаҕын атан олордо, онтон дьэ өйдөнөн умса туттан аһаабыта буолла.
— Чэлгиэн эйигиттэн улахан көрдөһүүлээхпит, эйигин эркин курдук эрэнэбит, онон бу оҕобутун Туймаадаҕа тиэрдэн кулу, бэйэтэ анал аттаах, сыарҕалаах, эн муоһалаан тиэрдэн кулу–
Көһүппэтэх көрдөһүүнү истэн Чэлгиэн саҥата суох олорбохтоото, айан арааһынай ээ, киһи үөйбэтэҕэр да түбэһэр. Дьиэлээхтэр ыксаан сырайын хараҕын кэтээтилэр. Чэлгиэн кыыһы,, кылап,, гына көрөн ылла, кыыһа кип киэҥ хараҕынан кини диэкки эрэммиттии тэрбэччи көрөн олорор эбит…
— Сөп–
Биир тылынан быһа бааччы саҥарда, дьиэлээхтэр үөрэн,, һуу,, дэһэ түстүлэр. Куоракка түһэр сиригэр тиэрдэн эрэ биэрэр эбит, аттары бэйэлэри.
Сарсыарда тыҥ хатыыта аттаахтар туманы бүрүнэн, субуруһа турдулар, кыыстарын дэлби сыллаан уураан атаардылар.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 12.
Бу чэпчэки анал оҥоһуулаах сыарҕа, чигди суолга сырылаччы барар, таһаҕас тиэйэр сыарҕаларга ханыыта суох.сыҥааҕын аннынан тимир илиистэх.халыҥ тэллэх үрдүнэн имиллибит эһэ тириитин тэлгэтэн, ол үрдүгэр кыыстара , бөрө саҕынньаҕы бүрүнэн, чөкөллөн олорон иһэр. Чэлгиэн кыыс тоҥуо диэн субу субу эргиллэн көрөр . Ата даҕаны айаҥҥа аллаах көлө быһыылаах, биир кэм дьигиһийэн олорор. Таһаҕаска сылдьар сылгылартан чахчы атын. Туйаҕа анал оҥоһуулаах, боккуоптаах…
Чэлгиэн мунчаара истэ, бу тоҕо хара тыаҕа үөскээбит таҥара табатын курдук кыыстарын, үөс сир диэкки үтэйбиттэрин.
— Чэлгиэн биһиги туох эрэ түөрэккэй соҕус быһыыга кыбылынныбыт быһыылаах, бэйэлэрэ илпэккэ тоҕо биһиэхэ кыбыталлар?—
Биир тохтобулга, Күлүк бэйэлэрэ эрэ истэрдии Чэлгиэҥҥэ сипсийдэ…
— Кырдьык кистээн уолаттары сэрэппит киһи дуу, бэйэ бодоҕутун өрө тардынан, сэргэхтик айаннааҥ диэн–
Хас да сиргэ хонон син этэҥҥэ

айаннаан истилэр, ол гынан баран кыраҕы харахтаах киһи Күлүк үс–түөрт киһини уорбалыы саныырын кэпсээтэ…
— Чэпчэки хасаыпка сыарҕаннан сылдьаллар, атыыһыттар да, хаартыһыттар буолбатахтар, тугу эрэ кэтиир маныыр курдуктар—
Кыыстаммыты кыһайбыт курдук, үрдүк мыраантан түһүүгэ биир аттара мөҕөн, халтарааҥҥа сыарҕалары төкүнүйдэ,ону үөһэ аллара төттөрү таары таһан хойутаан, урут дьонтон истэр дьулааннаах сирдэригэр хонор буоллулар. Манна хаһан да тохтуу илик сирдэрэ, истэр тухары хаарты, арыгы оройо аһаҕас сирэ дииллэр. Айан дьоно хата тохтууллар, хас да балаҕан, биир хабырҕалыы тутуулаах улахан дьиэ…
Биир дьирэлдьийбит уһун киһи утары таҕыста, кэлэр барар дьону көрсөр, түһэр сирдэрин бэрээдэктиир, сылгыларга от хантан ылалларын ыйан биэртэлээтэ. Чэлгиэн хас да ыҥыыр ат баарын көрөн дьиктиргии санаата…
Айан дьоно толору сирэ эбит, уолаттар сорохторо, балаҕаҥҥа түстүлэр. Күлүк, Чэлгиэн, Көкөт уонна кыыстарын улахан дьиэҕэ ыҥыран киллэрдилэр. Дьиэ киэҥ куоҥ уораҕай эбит, ортотунан быыстаах, онно кыыһы аһардылар. Үс остуолга хаартылаан имитэ олороллор. Биир уһун остуолга ас тардыллан турар. Ол төлөбүрдээх аһылык, өссө хас да бытыылка төбөтө хоройор. Чэлгиэн билигин да айан уһун, ол иһин төлөөн уолаттарын аһатта,үс уолун эмиэ ыҥыран киллэрдэ. Айан арааһынай, бэйэлэрин астара хаһааска хааллын. Аһатааччы арыгы сыҥалаан көрдө да чугаһаабатылар. Таһыттан үс дьирэспит, саар тэгил уҥуохтаах, көрдөххө күүстээх көрүҥнээх, быһый быһыылаах эрэттэр киирэн кэллиллилэр.,, Һуу–һаа,, буолан өргөҥнөһө олорбут дьон бу дьон киирэрин кытта олох хаптас гына түстүлэр, өссө сорохтор таһырдьаны былдьастылар. Чэлгиэннээх соһуйан эрэ хааллылар…
Көмүс тииһэ ырдьайбытынан, дьиэлээх тойон тахсан киирбит үс киһини уруйдуу көрүстэ, арыы сыа иҥмит, тот соҕус истээх үөстээх, үөн албын сырай харах. Чэлгиэннээҕи дьон бааллар диэн хайыһан да көрбөтө, киирбит үс киһини иһирдьэ ыҥырда…
— Ити тайҕа аатырбыт түүҥҥү сырыылаах түлүрбэхтэрэ, туохтан да иҥнэн толлон турбат дьон. Туох буолан бу диэкки халыйдылар. Туох эрэ улахан сорукка кэллэхтэрэ. Ити үүннээн тэһииннээх илдьэ сылдьааччылара,, Быһахтаах,, атыттара,, Супту, Хааннаах,, сүрэхтээх ааттарын ким да билбэт.—
Чэлгиэннээҕи кытта асаһа олорон биир киһи сырдатан иһитиннэрдэ…
Өр өтөр буолбатылар түгэх хостон Нарыйаны ортолоругар утуйбутунан киирбит үс киһи тахсан кэллилэр, айаҥҥа барардыы таҥныбыттар. Дьиэлээх киһи атаара ньалҕайан таҕыста…
— Нарыйа бу ханна барардыы тэринниҥ,биһиги кэпсэтии быһыытынан эйигин куоракка тиэрдэбит–
Чэлгиэн туран тахсаары гыммыттарын суолларын туора турунна, уолаттара эмиэ турдулар, ,,Быһахтаах,,диир киһилэрэ сэнээбиттии таҥнары көрдө…
— Саах үөннэрэ биһиги суолбутун туора тураары гынаҕыт дуо? Бу кыыһы күрэтэн иһэргитин,хаһаайыныгар төннөрөбүт, кэпсэтии оннук, суолу мэһэйдээмэҥ, туорааҥ–
Кыыныттан икки харыс уһуннаах быһаҕын ороон таһаарда. Кыра бүк алаас бэртэрэ уонна тайҕа хааннаах түөкүттэрэ, өргөстөөҕүнэн утарыта көрсөн турдулар…
Улахан тыҥааһыннаах чуумпуруу буолла, биэс алта киһи баара таһырдьа куоттулар. Дьиэлээх ыксаан сап салыбырас буолла, саҥатын кыайан саҥарбакка сыҥааҕа эйэҥэлии турда…
,, Быһах,, кырдьык да улаханнык соһуйда, кинилэрэ үс бараа күлүктэрин быһа хаамар суох этэ. Иннилэрин бүөлүү туруохтааҕар, аҥардас ааттарын суолларыттан салаллара…
— Эн кимҥиний?—
Утары кэлэн ыйытта…
— Бар дьоҥҥо биллэр аатым,, Холорук,,—
Ити ааты истээт,, Быһахтаах,, чинэс гына түстэ, бу аат киэҥ Тайҕа үрдүнэн, атыыр оҕус буолан айаатаабытын, атыыр үөрэ буолан кистээбитин, илэ бэйэтин да көрбөтөр, сүрдээн киэптээн кэпсииллэрэ. Тэгил сиртэн тэҥнээҕэ, икки бэртэн биирдэрэ бу уораҕайтан тыыннаах тахсарын, инчэҕэй этинэн сэрэйдэ…
Төһө да дохсун сырыылааҕын иһин, акаарыта суох киһи этэ. Икки тайҕа биллэр көстөр баайдара, ала чуо бу икки бэртэри харсыһыннардылар. Бу иннигэр турар, бэйэтин туһугар мин дуо дэммит киһи, хаана бааһа суох туораан биэрбэтэ көстөр…
Бу да ыктаран турдар, дьэ ыйдаҥардан өйдөөтө, кинини бу киһи илиитинэн уодьуганнаары гыналларын, эмискэ эргиллэ түстэ да дьиэлээҕи уолугуттан харбаата, быһах биитин хабырҕатыгар тирээтэ…
— Ким манна кытыктааҕый?—
Дьиэлээх кэлэҕэйдии кэлэҕэйдии, тайҕа биир саҥа туран иһэр баайын ааттаата…
,, Быһахтаах,, бу киһи туһугар элбэхтэ сүүрбүтэ–көппүтэ, хараҥа да дьыалаҕа сылдьыбыта, Быһата охсор илиитэ, тэбэр туйаҕа этэ. Ол бэйэтэ аны кини тыыныгар санаммыт. Абатыгар хабырынан ылла…
Илиитин Чэлгиэҥҥэ биэрдэ, саҥата суох тахсан бардылар. Нарыйа хаалла, дьиэлээх киһи Чэлгиэни саҥа көрбүттүү, олох хаптаҥныы түстэ. Урут маннык киһи баар этэ диэн хантан истэн билэн көрүөҕэй. Киэҥ Тайҕа үрдүнэн дьыбардаахха тыыммыт, өй дуораана буолан дьиэрэйбит икки атахтаах бэртэрэ, бу киһини тумнан ааспыттарын көрөн, кута сүрэ тоһунна, өйдүүн санаалыын көттө. Бэрт үөһэ бэрт баарын илэ хараҕынан көрдө…
Таһырдьа тэскилээбит ыалдьыттар, хоноһолор биир биир мас үөнүн курдук былтаҥнаһан киирдилэр. Уруккуларын курдук күө дьаа айдаарбакка, Чэлгиэн диэкки уоран көрө көрө букунайа сырыттылар…
Сарсыарда дьыбарга дьиэлээх бэйэтинэн тахсан атаарда, кэннилэриттэн уһуннук көрөн турда. Бу орто дойдуга киһи үөйбэтэх ахтыбатах араас да дьонноро баар буолаллар эбит…
Ити киэҥ кэпсээн буолан, сэттэ төгүл үллэн баллан айан аартыгын устун, хас айанньыт уоһуттан түспэт, сарсыардааҥҥы сонуҥҥа, киэһээҥҥи кэпсээҥҥэ киирдэ…
Аны хаһан эрэ Күлүк хаартылаан ааспыт, Көкөт кырбанан ылбыт сиригэр тохтоон хонордуу тэриннилэр…
Истибэт бэйэлээхтэр буолуо дуо, кэтэһээччи да элбээбит, көрөөччү да мунньустубут…
Хаартылаары ханньаҥнпһыы бөҕөлөр. Хата ону күлүктэрэ ол кыһаллыбат. Чэлгиэн аһаан бүтэн дьиэлээх кулгааҕар тугу эрэ сибис гынна. Көмүлүөк иннигэр үс атахтаах кыра төгүрүк сандалыны кытта, талах олоппос уурдулар, кымыстаах чороону сардалы ортотугар хааллардылар…
Чэлгиэн туран
— Биһиги айан дьоно аартыкпытын алҕааммыт,саҥа туран эрэр уолбут аҕыйах тыллаах олоҥхотун этиэҕэ–
Дьон сэргэхсийэн суугунаһа түстүлэр. Таһыттан эбии оҕо, дьахтар бөҕө эбилиннэ…
Олоҥхону да истибэтэхтэрэ ырааттаҕа, хаһаан эмэ биир эмэ сыл баһыгар атаҕар кэриим олоҥхоһута ааһара…
,, Көкөт,, талах олоппоско оллонноон олордо, кымыһыттан кыра хамыйаҕынан аал уотугар кутта, бэйэтэ кыра кыратык ыймахтаан ылла…
Дьэ уонна киирии тылын, сирин, уотун ойуулаан этэн тыынан доллоһутан барда…
Икки атахтаах барахсан уус тыллаах булар да эбит. Бу этэн тыынан эрдэҕэстээн эрдэҕин. Хантан ити хааһахтан хостуур курдук хотоҕостуу субуйарый,ойуу гынан оһуордууруй…
Бары даҕаны бииртэн биир уратылаах, урааҥхай удьуордара аартыктаах айаҥҥа сылдьаллара өтө көстөр. Дьэ булсар да буоллаллар эбит, бэрт үөһэ бэрт…
Дьиэлээх тыҥ хатыыта хонолоһорун атаара туран санаата.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 13.
Саас кэлиитэ саха киһитигэр, саамай үөрүүлээх түгэнэ. Устар кыһыны быһа балаҕаҥҥа хаайтаран тыыннара быардара ыгыллыбыт дьоҥҥо, кыстыгы туоруур хаһаастарын кымыстаан аһыы олорбуттара, үрүҥ илгэ үүт, суорат атын да ас эгэлгэтэ буолан сандалыны киэргэтэллэрэ дьол буоллаҕа. Кымыс, быырпах өлбөт мэҥэ уулара, утаҕы ханнарар. Кыраларга ытык, күөрчэх салааһына бэйэтэ биир былдьаһык. Бастакы харалдьык быһыта сиэһэн хараарбыт сиригэр Ньургуһун тэтэрэ тыллара, кырпай хаар кыырпаҕыныы туллук халыҥ үөрэ тэлгэһэннэн,күрдьүллүбүт балаҕан үрдүнэн, сылгы хаһаатынан тэлээрэ көтөрө, илдьит курдук буоллаҕа. Туллук кэлиитэ, кыра дьон үөрүүтэ, күнү күннүктээн таһырдьа ону сырсыы…
Саха киһитигэр саас кэлиитэ барыта сонун кэпсээн, турааҕы көрбүт кэпсээҥҥэ сылдьар, маҥнайгы көҕөнү бултаабыт уос номоҕо, кэҕэ этэрэ биир кэрэ бэлиэ күн…
,, Сааскы киһи салбаммытынан,, дииллэрэ, аһылыкка тотон салбанара буолуо, уоһун тииһин ыраастанан. Аччык тугун салбаныай…
Куоракка кэлэн кыыстарын түһэр сиригэр илдьэн биэрбитэ. Эрдэттэн кэтэһэ сылдьаллара, кэлэрин кытта ытыс үрдүгэр түһэрэн ылбыттара.
Айан суолун тухары, утуйбуттуу ээл дээл сылдьыбыт кыыстара, куоракка киирээт атын сырай харах буолан, биир кэм сибилигин көтөн,, тырып,, гынан хаалыыах чыычаахтыы, мичилийэ көппүтэ…
Чэлгиэн эрэ буолуо дуо уолаттара да соһуйбуттара. Чэлгиэни ыҥыран кыыс таайа дуу, абаҕата дуу бэйэтигэр кэпсээбитэ, антах Тайҕаҕа үрэх баһын бүрүүкээн олорор, сахалар ааттыылларыныы, сиэмэх,, тоҥус,, ойууна, саҥа туран байан тайан эрэр уолун кыыска холбоору тыл көтөхпүтүн,кыыс кыккыраччы аккаастаабыт. Киэҥ оҕуруктаах өйдөөх ойуун ити дьону кытта уруурҕастаҕына, Тайҕа кыһыл көмүһүгэр илиитин угарын билэр буоллаҕа дии. Кыһыл көмүс тутулуга суох былаас, кыах, күүс…
Аккаас ылан уордайан кыыска абааһы уолун сөрөөбүт. Кыыс,, ээх,, диэн тыл көтөхтөҕүнэ эрэ төлөрүйүөхтээх эбит…
Ону Улуу Байҕал тардыылаах улахан өрүһү эрэ туораатаҕына, ол баҕайы Улуу өрүс тыынар чааныттан чаҕыйан сөрөммүтэ хаалар туораспат диэн көрүүлэнэн, оҕолорун күрэтэргэ санааламмыттар да ону толорор, сөптөөх киһи түбэспэтэх, көстүбэтэх. Муҥур уһукка тиийэн олордохторуна, Чэлгиэн кэлтин истэн абаҕалара ааттаах ойуун күлүгэр имнэммит. Айдарыылаах киһи көрүүтүнэн, илин кэлин түһэр илбис тыыннаах иччилэрэ этиилэринэн, бу Чэлгиэн куту–сүрэ былыргы өбүгэ саҕана ууга–уокка уһаарыллыбыт, быстахха былдьаммат, хараҥа күүс хамсаппат кута сүрэ эбит…
Ону билэн оҕобутун кини эрэ балаҕайга былдьатыа суоҕа, өйөөн убаан, хаҕыс тыалтан хаххалаан, үргүөргэ үрдэрбэккэ,

чысхааҥҥа хаарыйтарбакка тиэрдиэ диэн эрэммиттэр…
Киһи эҥин эҥини истэр ээ, тоҕо эрдэ сэрэппэтэх бэйэлэрэй, толлуо, куттаныа диэтэхтэрэ…
Чэлгиэн Ньургуһун туһунан тугу эрэ сибикилээн истиэн баҕараахтыыр да, кинээс уонна кини олоҕун икки ардыгар туох эрэ биллибэт, көстүбэт күүс быыс тарпытын курдук сонун кэлбэт барбат.
Былыр да, быйыл да аҕа уустаһыыта баарын тухары, биир санааҕа кыайан түмсүө суохтар. Нэһилиэк аайы,, судаарыскайдары,, ыытар буоллулар, сураҕын иһиттэххэ үөрэх тайма бөҕө дьон, Күн судаары кытта өй былдьаһан үүрүллэн эрдэхтэрэ. Чэлгиэн билиҥҥи кэмҥэ үөрэхтээх эрэ киһи, ынах курдук маҥыраһан, сылгы курдук кистээн, чууп–чаап кэпсэтэр кэмэ кэлтин, сахалыы мындыр өйүнэн быһаара сылдьар. Үөрэҕэ суох, икки хараҕа суохтуу барыттан бары иҥнэҕин. Кэлин кэлбит,, бэһиэччиги көрсөн кэпсэтэ сылдьыбыта, аҕыйах оҕону үөрэттэрээри. Аны онно кинээс көҥүлэ наада үһү, бүгүн ол иһин,, быраабаҕа,, баран иһэр кинээһи көрсөөрү. Ол тойон хайдах көрсөр, эһэ тириитин кэтэн олороро дуу…
Хата кини үөрүөн дуу, дьиктиргиэн дуу иннигэр кини киирбитигэр үөрэ көрүстэ. Нэһилиэк бас көс кырдьаҕастара бааллар. Бары хайдах эрэ санааҕа баттатан олорор курдуктар…
— Чэлгиэн хата эн уот харахха түбэһэ кэллиҥ, сибилигин ахта олорбуппут.—
— Ол оннук туох үлүгэр улахан ыйаах дуу, уураах дуу–
— Суох доҕор быйылга ыһыаҕы ханна ыытабыт, ол мөккүөрэ, ким да ылынан күнүн дьылын ыытыан баҕарбат, аны ороскуота. Эйигин хайыыра буолла диэн түмүккэ кэллибит.—
Чэлгиэн барыларын эргиччи көрдө, кырдьык үксүлэрэ сүөһүннэн, сылгыннан ,, һай–һат,, диэн сытыйа байан эрэр дьон, ол гынан баран ыһыах туһа диэн, мүһэлээҕи бүлгүрүппэт, сиэллээҕи сиэбэт дьон буоллахтара…
— Миэхэ маннык этии баар оччоҕуна, ити,, судаарыскайы,, көҥүллээ оҕо үөрэттэрэрбэр, дьиэтин уотун, атынын бэйэм дьаһайыам, көрүөм истиэм.
Уонна ыһыытыыр үрэх баһыгар сытар Улахан Эбэни көҥүллээ, хас сылын быһаарсыахпыт. Икки атахтаах үктэммэтэҕэ үйэ буолла. Баҕар туох эрэ туһаҕа таһаарыахпыт. Кэлин нэһилиэк да наадыйыа, чычырбас сылларга–
Олорор дьон, кинээс ол Эбэ аатын истээт,, Кирис,, гына түстүлэр, кырдьаҕастар тугу эрэ ботугураатылар.
Олорбохтуу түһэн баран кинээс…
— Чэ ол оҕолору бэйэҥ тэрийэр буоллаххына үөрэттин даҕаны, ортон ити Улахан Эбэ туһунан этэр, быһаарар кыаҕым суох, кистээбэккэ эттэххэ,, аньыыргыыбын,, онно манна сөрөнүөм диэн, арай бэйэҥ биллэҕиҥ дии, туох ханнык быһыы майгы буоларын–
—Оннук ээ киһи, сүөһү үктэммэтэҕэ, тэйбиттэрэ ырааттаҕа дии ол өлүү айаҕа аһыллыбыт сириттэн–
Нэһилиэк биир аарыма кырдьаҕаһа бытыгын имэринэ олорон нүһэрдик сөҥөдүйдэ…
— Чэ сөп ол Эбэҕэ бара сылдьан, туох быһыылаах майгылаах дойдутун көрүөм.
Онтон,, ыһыаҕы,, үөрүүннэн ылынабын. Хата хас Күнүн болдьоһуҥ, биллэрэээриҥ–
Олорор дьон,, һуу,, диэн чэпчии түстүлэр.
Чэлгиэн иһигэр киҥинэйэн ыллыы истэ, хайдах эрэ барыта сатаныах курдук. Күннээх түүн санаа ымыыта оҥостубут Ньургуһунун көрөрүттэн, сып сылаас илиититтэн сиэтэн ойуохайга дьиэрэҥкэй тэбиэхтэрэ. Билигин дьонун кытта сүбэлэстэҕинэ сатанар буолла. Быйыл сайылыкка чөкө бэйэлэрэ эрэ ыһыахтыыр санаалаахтара. Бу ыһыах санаа да сатаммат, улахан түбүктээх , сыралаах. Үс хонуктан итэҕэс буолбат, манна бар дьону аһатарга, тэрийэргэ үлүскэн үлэ барар…
Соһуйуон иһин дьоно үөрүүннэн ылыннылар. Кимнээх, хайдах ыһыаҕы тэрийэн ыытарын сөбүлэстилэр…

Ыһыах саамай дьоллоох Күнүнэн буолла Чэлгиэҥҥэ, туус маҥан аты мииммит Ньургуһун кубалыы устан кэлбитин тэһиин тутан тоһуйда…
Ньургуһун икки илиитин ууммутугар, көтөҕөн ылла, бу таптыыр чыычааҕын көтөхпүтүнэн тура түстэ, кинээс дьонун кытта тугу да көрбөтөҕө буолан түҥнэри хайыста.
Ньургуһун ис иһиттэн мичилийэ сырдаан, киэҥ ууламмыт арылхай хараҕа, уһун кыламаннара сапсынан, синньигэс хааһа өрө тэрбэйэн мичээрдээн ылла…
Чэлгиэнтэн ордук дьоллоох киһи суох этэ, бу ыһыах күннэригэр. Бэйэтэ олох атын Эйгэҕэ киирэн, Ньургуһунун сылаас илиититтэн сиэтэ сылдьарын эрэ өйдүүр…
Кинээс да киһи буоллаҕа, бэйэтэ уу хараҕынан көрө сырытта, Ньургуһун Чэлгиэни хайдах хараҕынан көрөрүн, истиҥ сылаас тыллары сипсийэрин. Кини улаханнык оҕотун дьылҕатыгар орооһон кулуба уолугар,, ээх,, диэбитин кэмсинэ олордо…
Былыр былыргаттан өбүгэ саҕаттан, аҕа баһылык эппит тыла төлөрүйбэт үгэстээҕэ…
Ону кэһии улахан сааттаах сууттаах буолара ыал аатыттан ааһыахха да сөптөөҕө…
Бу ыһыахха кини үөрбэтэ көппөтө,кыыһын инники дьылҕатын санаата,суох соҕотох күҥҥэ көрбүт көмүс чыычааҕын, ытаппытынан соҥоппутунан сүрэҕэ сөбүлээбэт киһитигэр умса анньан биэрэр ыарахан этэ, салгыы туох туох

иннигэр кэтэһэн турара биллибэт…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 14.
Кыыс оҕо–былыр былыргыттан, чысхаан дьыбар үйэ улаҕаларыттан, төрүт уус төрүөҕэ түөрт саханы төрөппүт, үс саҥаны үөскэппит кэмиттэн, кыыс оҕону ,, омук анала,, диэн ааттыыллара…
Оннугун да иһин баарын суоҕун, оһоҕос төрдүн, кэтэһиилээх кыыһын, ытаппытынан таптаабат киһитигэр биэриэн ис сүрэҕиттэн баҕарбат этэ. Кыыһын ис сүрэҕин кистэлэҥин билбэккэ эрэ, кулубаны кытта уруурҕаһан, онон күөн туттан байан тайан бараары, оҕотун инники дьылҕатын быһа хаампытын, кулубаҕа,, ээх,,диэн баран биирдэ өйдөммүтэ. Ол кэнниттэн чыычааҕа өлөр тиллэр икки ардынан сытан турбута. Ол кыыс оҕо ыраас тапталын, истиҥ иэйиитин атын киһи анала буолан киргэ хахха буорга сыыска тэбистэриэн баҕарбакка, ыар санааҕа баттатан турдаҕа. Былыр былыргыттан төһөлөөх элбэх кыыс истиҥ иэйиилэрин илдьэ сор суолламмыттара буолла…
Быйылгы ыһыахха бэйэтэ илэ хараҕынан көрбүтэ кыыһа Чэлгиэҥҥэ хайдах ис санаалыын, дууһалыын таттарарын…
Билигин кэлэн төттөрү түстэххэ, күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр барар, киһилиин, сүөһүлүүн түҥнэри хайыһаллар. Бу олорор олоҕо төрдүттэн эһиллэн, ыт үрбэт, ынах маҥыраабат киһитэ буолар. Оҕолорун да олоҕо огдолуйар. Кинээс улахан санааҕа ылларан, бу күннэргэ түүл бит курдук сылдьар. Утуйар уута да ыһылынна. Оҕотун, чыычааҕын эмиэ аһынар, олоҕун ыһыан эмиэ баҕарбат. Сыарҕа хаара түстэҕинэ илии охсуһа кэлиэхтээхтэр. Хара накаас да буолар эбит. Кинээс абатыгар хабырынан ылла, кини ис санаатын билэрдии, Далбар Хотуна кэлэн, олорор киһини көхсүттэн кууста, үөһэ тыынна…
Хаһан да хайыахтарай, бу күннэргэ төннөр суолу сыта тура сааһылаан, тура олоро толкуйдаан көрдүлэр да, быыс хайаҕас булбатылар…
Сатахха үнүр уолаттар кэлэн аҕаларын, олох хоруо курдук саҥаран барбыттара. Ордук улахан уол ыарахан тыллары эппитэ…
Сөп ээ кыратыттан балтын кини курдук көрбүт суох, кыыс да убайыгар сүрдээх этэ. Убайа ханна эрэ бараары гыннаҕына, онньойбут этэрбэһин кэтэ сатаан киэҥ айдаан буолара. Ардыгар чугас тиргэ көрө балтын сүгэн киирэрэ. Күһүн кыстык хаар түспүтүн кэннэ көр онно буолара. Бойбоччу таҥыннаран баран, өтөхтөрүн тула кытыаннарга токутарга ииппит уонна куобах тоҥуутун эргийэн кэлэллэрэ, ол тухары балтын матаҕаҕа уган төбөтүн быктаран сүгэ сылдьара. Биирдэрэ төбөтө лэкээриҥнээн чаҕаарыы бөҕө буолара. Балтылара билигин да ачаалыыр,ыксыы да сылдьыбыттара оҕолоро сыппытыгар…
Кинээскэ уйатыгар уу киирэн, хайдах гынан бэйэтэ киирэн биэрбит хабалатыттан босхолонорун толкуйдуу сытта…
Урур аҕа киһи эппитэ, төлөрүйбэт буолара, үйэбит уларыйан истэҕэ, кырытыннардахтара…

Чэлгиэн ыһыытыыр үрэх баһыгар бараары хомуна сырытта, билигин атын Чэлгиэн, кыаллара буоллар халлааны да хастыа этэ билигин, ыһыахха Ньургуһуннуун бииргэ сылдьыахтарыттан атын киһи…
Хантан билээхтиэй Ньургуһуна атын киһиэхэ анаммытын.
Ол дойдуга уонча буолан бараары тэринэллэр. Абаҕаларын илдьэ. Арай биир күн Эдьиийдэрэ ыҥыыр атынан долгуйан кэллэ, барсаары…
Чэлгиэн да утарсыбата, Эдьиийи утары көрөн туран ким,, эн барсыма,, диэн тыла тахсыай…
Икки күн суолга хоно хоно айаннаатылар, туох да садьыабата, моһоло суох, үһүс күнүгэр бөрө диэтэххэ бөрө буолбатах, лаппа улахаттар, модьу көрүҥнээх икки күөрт дьүһүннээх ыт баар буола түстүлэр, суол хайар курдук үөһэннэн, аллараннан сытырҕалыы сытырҕалыы илин кэлин сырыстылар. Аны өр өтөр буолбата күнү ыйы бүөлүү барыйан, тойон кыыл саҥаран чагдыргыы чагдыргыы иннилэрин хоту халыйда.
Айаннаһан иһэр дьон эттэрэ тарта, эргим ургум көрүнэллэр, тулаларын.улахан сэрэхэдийии буолла. Эдьийдэрэ айан тухары тугу да айах атан кэпсэппэтэ, арай айаҕын иһигэр ботугуруур эрэ. Былыргы оспут айан ыллыгар тохтотон, улахан кутаа отуннарда.аттарын тэйиччи баайталаан баран, туох салгыы буоларын көрөн турдулар. Манна Кыыс Хотун уокка ас кээһэ кээһэ эргиччи көттө, кутура кутура былаайаҕынан кыра кыратык дүҥүрүн охсо охсо тохтуу тохтуу илиитин үөһэ уунар, ол аайы түүтэх уот халлааҥҥа көтөн тахсар, Эбэни эргийэ көтөн иһэн буруо буолан унаараллар. Ол аайы халлаан кырсынан хатан часкыыр иһиллэн ааһар, ону кытта дьон ытаһар саҥалара иһиллэргэ дылы гынар…
Сотору улахан өтөххө тахсаллар, манна урут ураһалар манан турбуттара диэн Эдьиий ыйбыт сиригэр, уот отуннулар…
— Чэ тоойуом хайдах этигиний, бу муммут дьон куттарын, олохтоох сирдэрин булалларыгар алгыс тылынан арчылаан көмөлөс эрэ.—
Үгүс сылларга уу чуумпу иһийэн турбут үрэх баһа сир биирдэ араас эгэлгэннэн туола

түстэ, удаҕан кутуран куллугуруура, халлаан диэкки хайыһан икки илиитин өрө уунан, алгыс тылынан анааран, тойук туолуута, ону кытта кылыһахтаах хомус тыаһа холбоһон бу улуу Эбэ үрдүнэн, үүт туман дуораана буолан тарҕана уһунна…
Сотору хойуу тумарык халлааҥҥа эриллэн таҕыста, онно тарҕанан сүттэр сүтэн барда, ньуу ньаа буола турбут салгын уу чуумпу буола түстэ, күөл үрдүнэн биир сиккиэр тыал сүүрэлээн ылбата, тугу эрэ иһиллээбит курдук им ньим хара чуумпу сатыылаата.
Айдарыылаахтар этэллэринэн, туох баар иҥмит, куһаҕан тыыны маҥан туман илдьэ көтөр үһү…
—Быстыбат быйаҥнаах, уостубат уйгулаах, улаҕата көстүбэт улуу Эбэ дуо дэтэн, кэнэҕэһин кэнэҕэс, кэлэн ааһар кэнчээриҥ кэпсээн гынан киэргэтэр, сонун гынан соргутар,кэлбити кэһиилээн көрсөр, барбыты быйаҥнаах атаарар. Быстан бараммат баайдаах, сомсон бараабат уулаах. Ураа муостаах ууһууругар, уунан төһүү буол, сыспай сиэллээҕиҥ сиэлэн сэгэйдин, сыһыыҥ, хонууҥ устунан…
Кэнчээри ыччаты кэскиллээ, төрүүр оҕону төлкөлөөн түөрэх кээһэн эрэбин ДОММ, ДОММ, ДОММ…—
Кыыс Хотуннара түөрэх кээстэ, сэтиилэнэн кэлбит баайтаһыннарын үөс тардан, хаанын халыттылар, иһин быардары, сүрэхтэри барытын Эбэлэригэр бэлэх, туһах биэрдилэр.
Хомуһун быыһа үллэҥнэс собо сэмсиир, икки түргэн туттуулаах уолаттар иирэ талаҕынан өрөн, туу курдук сүрэхтээн хомус быыһыгар бырахпыттара, омуннаатахха олорор оҕо саҕачча соболор киирбиттэр…
Чэлгиэннээх түргэн тутуу муҥутааннар, өр гыныахтара дуо, биир туруору балаҕаны бүтэрэ охсон, симии оһохтоон,аал уоту алҕаан, торҕо буруо унаарда…
Биир атыыр үөрүн дойдуну иччилээтин диэн ыыппыттара, бу эмиэ туһугар сахалыы итэҕэл этэ. Сирин уотун собүлээбэтэҕинэ атыыр күнүнэн төттөрү дойдулуохтааҕа, сөбүлээн, бу дойдуга үөскээн төрөөн тэнийэр буоллаҕына эрэ тохтуохтаах…
Сэмээр кэтээн көрдүлэр, атыырдара үөрүн үүрэн түрүйэн, Эбэтин баһын атаҕын барытын кэрийэн көрдө, олохсуйар санааланна быһыылаах. Аны онно кыбыы, хаһаа туттулар. Эдьиийи эрдэ абаларын кытта киһилээн төттөрү ыытаары гыммытын кыккыраччы аккаастаан кэбистилэр. Хата Чэлгиэни кыратык сэмэлээн ыллылар. Чэлгиэн бу үлэҕэ, түбүккэ да баттата сырыттар Ньургуһунун санаабатах диэн күнэ суох буолуо. Бу сайыҥҥы ыһыахха өгүрүк төгүрүк көрөн, төбөтүн кыҥначчы соҕус туттан, сып сымнаҕас сылаас тарбахтарынан таарыйан, оһуохайдаан дьиэрэҥкэй тэбэрэ хараҕар бу баар, икки илиитин уунан атыттан көтөхтөрөн түспүтэ, бу этэ хаана сылааһын, чэпчэкитин, сибилигин ,, тырып,, гынан көтөн хаалыах курдук күөрэгэйи санатара…
Ол гынан баран кини үрдүгэр биир хара санаа түмүллэн эрэрин сэрэйбэт этэ…
Кулубаҕа хобу сиби тиэрдэр хос моонньохторо элбэх этэ, олор Чэлгиэн илиитин атаҕын кыраҕытык кэтииллэрэ. Кулуба Чэлгиэнниин утары харсыан ньуолбар өйдөөх буолан, оннукка тиийэ сатаабат этэ. Хапкаан тыҥкырайын төлө үктүүрүн кэтэһэ сылдьыбыта…
Ньургуһуну Чэлгиэнтэн тэйитэр суолу тобула сатыы сылдьыбыта, ол быыһыгар кинээһи ыкпыта түүрбүтэ,, Өбүгэ үгэһин кэһэн эрэҕин,, диэн…
Сыарҕа хаара түстэ да, кэпсэтии төлөрүйбэт, тыл барда да бас барар…
Өнү өйдүү сырыт диэн хаста да сэрэттэ, кэпсэтиини кэстэххинэ бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар, саанан да ылбыта…
Кинээс икки уот икки ардыгар кыбыллан, барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбута. Хайдах да Ньургуһунугар, хайаан да кулуба уолугар таҕыс диэн тыла тахсыбатаҕа. Ньургуһун Чэлгиэн ыыппыт симэҕин нарын тарбахтарынан имэрийэн ылара. Үрдүгэр хара күлүк барыаран эрэрин түһээн да баттаппат этэ…

Хаһан да буоларыныы үгэс саҕаттан,,улуу добдурҕа,, дэнэр күһүҥҥү тоҥокко, саха барахсан санаата хара тыата этэ. Баай Байанайтан тугу эрэ,, дук,, гыннаран, кыһалҕалаах кыһыҥҥы күннэргэ таҥсык гынарга биир эмэ кырбас эт көстөөрөй диэн хара тыаны харахтаналлара. Чэлгиэн уолаттара тыалыы тахсыахтарын иннинэ сылгыларын көрө таҕыстылар, өр өтөр буолбатылар, түөстэрин тылларыгар түһэрэн, эппэт кэлэҕэй дьон өрө мэҥитэн кэллилэр…
Кэлин быһаарсан улахан алааска киирбиттэрэ, дьулаан көстүү этэ. Хас да сиргэ өлбүт биэлэр сыталлара, тулаайах кулуннар кистии кистии төттөрү таары сырсаллара. Бу уоруйахтар да, түөкүттэр буолбакка анаан оҥостон өлөртөөбүттэрэ көстөрө, сорох биэлэри батыйаннан систэрин быһа охсубуттар, сорохтору истэрин тыыра тардан ааспыттар. Сорохтор тыыннаах кэлин өттүлэрин кыаммакка тура сатыыллар, хаһан да манныгы көрбөтөх билбэтэх киһи Чэлгиэн улаханнык дьулайда,салынна амырыын көстүү, икки атахтаах манныкка тиийиэ диэн санаабат даҕаны…
Хайыай буолар буолтун кэннэ, дьонун мунньан өлбүт сылгылары дьаһаттарда…
Бу аһаҕастык саныы, сэрэтии этэ.
Аны тыл уус тарҕанна, ким да тарҕаппыта биллибэт. Кинээс Чэлгиэн сылгыларын дьаһайтарбыт диэн. Тыл уҥуоҕа суох,

араас сурах барыта тарҕанна…
Бу буолбут амырыын сурах Кинээскэ эмиэ тиийдэ.
Ньургуһун истэн ытыы сытта…
Саха былыр былыргыттан Дьөһөгөйгө үҥэрэ, сүктэрэ, Таҥара оҥостон. Ону итинник сэймэктээн ааһыы, киһи өйүгэр баппат улахан аньыы этэ.
Сүтүктээх сүүс аньыылаах, Чэлгиэн кими да күтүрүөн булбата…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 15.
Бу сурах садьык тыаллааҕар түргэнник тарҕаммыта, алаастарынан, сыһыыларынан сиккиэр тыал буолан сипсийбитэ. Хаһан даҕаны саха киһитэ өйүгэр санаатыгар, кыайар баппат быһыы майгы, хааннаах суолу хаалларан барбыта, бу улахан ирдэбиллээх, иэстэбиллээх буолара.
Өбүгэ саҕаттан өйөбүл буолан кэлбит сиэри туому итэҕэли сиргэ буорга тэпсэн кэһии, үрдүк Айыылартан айдарыылаахтарга алдьархай аанын аспыттарын, өлүү суолун өҥөйбүттэрин туоһута этэ…
Онно манна бүгэн олорор кыра кыаммат өттүлэрэ, кыһалҕаҕа киирбиттэрэ, ахсааннаах сүөһүлэрин, биир эмэ миинэр миҥэлэрин, эмиэ түүҥҥү сырыылаах, хаан олбохтоох, хара суордар хааны көрдөөн кинилэр олорор чоҥолох алаастарын өҥөйөн ааһыахтара диэн хааннара хамсыыра, ыар баттык буолара…
Чэлгиэҥҥэ биир күн муна тэнэ олордоҕуна, ааттаан суоллаан эдьиийдээтэр Эдьиийэ Кыыс Хотун хоно өрүү кэлбитэ.,, Кыыс Хотун киэһэ көрүү көрүүлэнэр,, үһү диэн им сүппүтүн кэннэ, чугас алааһынан олорооччулар тоҕо сууллан кэллилэр. Киһи барыта билиэн көрүөн баҕарар этэ, хайа хара санаалаахтар хааннаах суолу хаалларан, ыар ыалдьыт буолан ааспыттарын.
Чэлгиэни бу иннинэ Эдьиийэ сэрэппитэ,, —Эн туохха да орооһума, дьону буоларынан буолбатынан күтүрүү санаама, мэнээк ону маны тыллаһыма, тыл сэтэ сэлээнэ диэн баар, эппитиҥ эҕэрийиэҥ иннинэ эргийиэҕэ, саҥаҥ силлиэ буолан салаллыаҕа, уотунан оонньообуттарын, оҕобун сир буор сырайдаан атаҕастаан ааспыттарын, ир суолларын ирдээн иэстэспэтэхпинэ мин буолуом…—-
Киэһэ олорор дьон соһуйуохтарын иннигэр, Кыыс Хотун кыырар таҥаһа суох, халадаай ырбаахылаах уот иннигэр, суһуоҕа субуллан, көбүс көнө бэйэтэ кынтайан, уотун иннигэр чэпчэки чэпчэкитик дугуйан кэллэ…
Уҥа илиитигэр былаайаҕын, хаҥас илиитигэр хара сылгы сиэлин чөмөхтүү тута сылдьар…
Уҥа илиитинэн көмүлүөк холумтаныгар үс алаадьыны тэлгэттэ, кытыйаттан хамыйаҕынан баһан үс сиргэ кымыс кутта…
Уот иннигэр соһүргэстээн туран, икки илиитин уунна, баттаҕа сырайыгар саба түстэ, бүтэҥи уларыйан хаалбыт куолаһа, чуумпурбут балаҕан иһигэр бүтэйдии лүҥкүнээтэ, өй дуорааныныы дуорайда…
—Истэр кулгаахтарым, көрөр харахтарым, хайа диэкки хайыстыгыт, баар буоллаххытына бэттэх кэлиҥ, ыллыктаах ыыры ыраастары, сор быалаах суолу сонордоору ыҥыртаатым…
Илбис иирээн төрдүн иччилэрин, ириэнэх суолларын ирдээри, тоҥ суолларын тордоору…
Ардай аһыылаахтарым, сүүрэр атахтарым…
Тоҕус халлаан улаҕатыттан, Аҕыс халлаан арҕаһыттан…
Атын сиртэн айдарыылаах, Үрүҥ Айыы үттэриилээх Аҕаскыт, хааннаах ырба кыбытыылаах, илбистээх илдьити ыытабын…—
Олорор дьон өйдөөн көрдөхтөрүнэ, уот иннигэр икки кынатын саратан, хараҕын уота санаадар сүрдээх киэптээх, кыыл дуу, көтөр дуу турар…
Хаҥас илиитигэр тутан турар кыс сүүмэҕин, кытарар чоххо уурбутугар хара буруо буолан үөлэһиннэн уһунна, ону кытта, хантан кэлтэрэ биллибэккэ үс хара суор хааҕырҕаһа түһээт, эмиэ буруону батыһа үөлэһинэн көттүлэр…
— Атаҕастаан ааспыккыт атырдьахха атылыннын, сэнээбиккит сата буоллун, оонньообуккут оҕус буолан сүргэйдин, саҥарбытым, холорук буолан үөлэскитин таҥнары дапсыйдын…
Аанай туонай абам да буолар эбит, Дьөһөгөй Айыытыттан арчыламмыт, өбүгэ саҕаттан өйөөн убаан, күн диэкки көрдөрөн, баччаҕа дылы баар суох, үҥэр таҥара оҥостубут, сылаас куттаан сыһыарбыт тыыммытын, кыыллыы сэймэктээн ааспыккыт иэстэбиллээх буоллун.—

Бу улуу алааска уордаах кулуба уораҕайа, барыара дагдайан, мин баарбын диэбиттии, күнү, ыйы бүөлүүрдүү багдайан турар…
Уордаах Кулубаттан куттанан, иэгэйэр икки атахтаах, алааһы арҕааннан ааһаллара, соҕурууннан суолланаллара, хараҕар таба көрбүтүн хайаан да хара хаанын уулаан, эппиккэ дылы сатыыттан тайаҕын, аттаахтан атын, умнаһыттан хараҕын уутун ылан хаалара. Арҕахтаах эһэ диэн буолуо дуо, кулубаҕа холоотоххо сытар ынаҕы туруорбат, сымыыттааҕар бүтэй барахсан буоллаҕа…
Кулубаны көрбөтөх, билбэтэх дьон сырҕан эһэ курдук суостаах суодаллаах буолуо дии саннаан эрдэхтэрэ…
Тот истээх, үөстээх баай дьону ойуулаан көрдөрөллөрүн курдук, хаһата халыйбыт, мардьайбыт сырайдаах…
Суох бу кулуба ол дьоҥҥо ханан да майгыннаабат, кыра хачаайы, умса тутта сылдьар, өкчөйбүт киһи этэ. Үөннээх, сымнаҕас харахтаах, саҥата ньуолбара, имэрийэн эрэр курдук эйэҕэс бэйэлээх…
Ол гынан баран ити тас хаҕа, иэдээнэ иһирдьэ сыттаҕа дии, эппиккэ дылы ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр…
Бу куура хаппыт ас иҥмэтэх көрүҥнээх Кулуба киһи киэнэ кыыбаҕата этэ,

чугас ыалларын чордообута, ыраахтыры ыраастаабыта. Бараммат иэһинэн бараабыта. Саас быстарыкка биир эмэ түүтэх отунан салҕаабыта, биэс сыллаах кур иэскэ киллэртиирэ. Сөбүлүү көрбүт кыыһын, дьахтары кур иэһинэн куттаан сыалдьыйаларын сулбурутара…
Кини билигин оҕуруктаах өйүнэн, Кинээһи төлөрүйбэт илимигэр сөрөөбүтэ. Кинээс күн сиригэр көстүбэтэх кэрэ кыыһын, акаары аҥардаах, бас баттах барбыт баламат уолугар холбоору. Нэһилиэк сирин уотун барытын апчарыйаары түүн күнүс утуйбат буола сылдьар…
Бэйэтэ уһун сайын бүппэт түбүктээх күүлэйэ, отчуттарыгар сутаан өлбүт собулҕаны харалыыра, биир эмэ биэ кулуннаатаҕына ону да кээстэрбэт буолара, отчуттарга сиэтэрэ. Дьэ кырдьык амырыын арбаҕастаах аллараа дойду абааһытыныы айдарыылааҕа…
Ньургуһун Чэлгиэҥҥэ үчүгэй сыһыаннааҕын истэн,Айыыны барыны умнан Дьөһөгөй оҕолорун дьаһаттарбыта, айылҕа ханнык да кыыла кини курдук ыар аньыыны ылынан итинник дьүһүлэммэтэ буолуо, онно эрэ кини наадыйбат, дьолоҕойугар оҕустарбат даҕаны, бу улахан сэттээх сэмэлээх быһыыны оҥоһуннум диэн…
Тоҕо эрэ бүгүн, туох эрэ тэһитэ кэйэн, ким эрэ таһырдьа ыҥырар саҥата баарыны истэн, хамначчыттарын иннигэр тарбачыһан таһырдьа таҕыста…
Эргим ургум көрө сатаата да саҥа сырдаан эрэр им сырдыгар туох да көстүбэт. Онтон эмискэ хараҕа Тойон Сэргэтигэр хатанна, туох эрэ батары сааллан хоройон турарын курдук. Уордайбыт уоҕар кыбдьырына кыбдьырына онно өкөҥнөөн тиийдэ, хааннаах ырба ытырыылаах батары сааллан турарын, сулбу тардан ылаары харбаабытыгар, Сэргэтэ ынчыктаан ылла, улахан хара күлүккэ кубулуйда…
Айаҕын атан турар Кулубаны кууһар курдук гынна…
Тоҕус Үйэ тухары, Кырыыс, Кырыыс, Кырыыс…
Кулуба ырбаны туппутунан сууллан түстэ…
Сарсыарда эрдэһиттэр туран былыр үйэҕэ көһүйэн хаалбыт Кулубаны Тойон Сэргэ таһыттан буллулар.
Сүрэх кыбытыылаах хааннаах ырбаны тута сытарын…
Бу сурах уоттааҕар түргэнник бүтүн улууһу тилийэ көтөн, кулгаах, харах тиийэринэн бардылар. Сорох дьулайда, сорох иһигэр үөрдэ, Кулуба хам тутар хабалатыттан төлөрүйэн. Улуустарыгар улахан сүпсүлгэн буолла, кулубалыан баҕалаах нэһилиэк кинээстэрэ баалларын биллэрдилэр. Өрө таҥнары туруу бөҕө, хата өй хаата муҥутаан Ньургуһун аҕата кыттыбата, оҕонньорго дьиэ да иһинээҕилэр кыайтарбат буолан эрэллэр, сырыыта, айана да кыараата. Аҕа ууһунан арахсыылаах айдааҥҥа кыттыан баҕарбат…

Чэлгиэн бу күннэргэ үлэтэ хамнаһа элбээн, онно ыктаран күнүн дьылын былдьаһыытыгар сылдьар. Кыстыкка киирдилэр, убаһа араарыыта, тыаҕа барааччылары тэрийэн ыыталаата. Эрдэ тиийэн онно хаалбыт атыыр үөрүн кулуннарын араарыахтаахтар, өссө биир үөрү үүрэн бардылар…
Икки уол онно оттуу таарыйа сайылаабыттара, сылгылары көрөн, хата ол дойду куһугар, балыгар уойан молооруйан хаалбыттар этэ…
Кыстык хаар үллүктээн, сир дойду маҥан куобах суорҕанын бүрүннэ. Кинээс Кулуба уолугар кыыһын биэрэрин кыккыраччы аккаастаабыта, кырыыска барбыт дьону кытта уруурҕаһыан баҕарбатаҕа. Билигин уонна атын эдэр үөрэхтээх киһи Кулубалаан олорор. Бу эмиэ ытык киһи ыччата, төрүт киһи төрүөҕэ, аҕыйах сыллааҕыта кулуба ыһыаҕар Ньургуһуну сөбүлүү көрбүтэ, айылҕа анаан айбыт тыыннаах кубата, былдьаһыкка сылдьар бырта сыата буолбута…
Ол киһи нэһилиэктэрин кэрийэр сылтаҕыран Кинээскэ хаста да хоммута. Ньургуһуну кытта ирэ хоро кэпсэтэрэ. Кинээс бу киһи ис санаатын өтөрү батары таайбыта, сэрэйбитэ. Саҥа Кулуба үөрэхтээх киһи өй хаата муҥутаан, Ньургуһун өйүн санаатын бэйэтин диэкки иэҕэрдии санаммыта…
Чэлгиэн өлүү түбэлтэлээх дьонун түһээнин кэпсэтээри Кинээскэ кэлбитэ, мааны таҥастаах саптаах киһи сандалыга Ньургуһуну кытта кэккэлэһэн чэйдэһэ олороро, Чэлгиэн киирбитигэр туран саҥа Кулубабын диэн билсибитэ, Чэлгиэни истэн билэр эбит…
Ону маны наадатын быһаарсан баран Чэлгиэн тахсан барда, соһуйуон иһин Ньургуһун биир тылы быктаран кэпсэппэтэ…
Нэһилиэккэ да араас сурах садьык тарҕанара түргэн ээ, саҥа Кулуба Кинээскэ кэлэн хонуктуура, сири буору аннынан иһиллэ охсубута. Ньургуһуҥҥа иҥээннээн сылдьар диэн Ньургуһуну сиилээбиттэрэ, Чэлгиэннэрин аһымматтара. Чэлгиэн кулгааҕар ол хоп ыарылаахтык тиийбитэ…
Кинээс уолаттара ону истэн аҕаларын кэлэн дэлби саҥаран бардылар. Урут улахан убайа кэллэ да балтын чанчыгыттан, сүүһүттэн сыллаан ылара, бу сырыыга балтын сөбүлээбэтэх хараҕынан көрөн ылбыта, тугу да саҥарбатаҕа, Ньургуһун соһуйан эрэ хаалла, кэҥээн хаалбыт ууламмыт хараҕынан убайдарын көрөн олордо…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 16.
Кыыс оҕо кылгас санаатыгар, саҥа Кулубаттан ордук суох курдук санаата, урут Чэлгиэни санаан утуйар, уһуктар буоллаҕына билигин атын киһи күлүктээн Чэлгиэн ахтыллыбат буолбута, Ньургуһун сүрэҕиттэн сүппүтэ…
Бу быстах иэйии, кыыс оҕо айылҕата аһыллан, этэргэ дылы холун этэ хойдон,

буутун этэ буһан, Айыыһыта анаабыт, Иэйиэхситэ иҥэрбит, Ийэ Кута ситэн, эр киһи имэҥнээх илиитэ имэрийэн, айылҕаттан анаммыт ахтатын аһан көрдөтөр күүһүн сөҕүрүтэн, таптал истиҥ Иэйиитинэн имэрийэн ыларын түүн, күнүс күүтэр буолбута…
Бу саҥа анаммыт Кулуба таһыырдаах Кынаачай сиэнэ уордаах Уоһук уола Лэгэнтэй омос саха киһитэ көрдөҕүнэ, мааныта, көстөр дьүһүнэ кыыс дьахтар сирбэт киһитэ этэ. Кини кыра сааһыттан Дьоллоох Дьокуускайга улааппыта, ол дойду үөнүн күрдьэҕэтин, киириитин тахсыытын барытын сүлэн ылбыта. Тот оҕото дохсун, Баай оҕото бардам дииллэририи бу эмиэ кинини тумнубатаҕа, кистээн хаартыны, арыгыны батыспыта, сөбүлүү көрбүт куорат чэпчэки, сэлээр дьахталларыгар кыыбаҕатын таһаарар этэ…
Ньургуһуну көрөөт да бу ситэн ханан симэммит, иирэ талах курдук быһыылаах, таһаалаах кэрэ барахсаны анныгар баттаан ыынньаҕалата сыппыт киһи диэн санаатын ситиһээри, араастаан албаһыран хонон өрөөн ааһара, ол сылдьан хаста да уоран ким да суоҕар Ньургуһуну тутан хабан көрдө, хата биирэ өһүргэнэрин оннугар ыбылы сыстан ыт оҕотунуу ыйылаан ылара…
Бу киһи ис санаатын Далбардаах өтө сэрэйбитэ, киһитигэр хаста да этэн көртүн,биирдэрэ хата ыбылы күргүйдээн биэрбитэ. Кыыһа улахан саакка суукка киллэрэ илигинэ, олоҕун быыһаары улахан уолун ыҥыттара киһи ыыппыта…
Уол кэлбитигэр барытын ыраас мууска ууран биэрбитэ, кэпсээбитэ. Ньургуһуну саҥа Кулуба, хайдах кууһарын,тутарын хабарын көрбүтүн ахтыбыта…
Аҕаларыгар эппитин кыаллыбатын эмиэ. Уол хаана оргуйан хаһан да балтыгар күргүйдүөхтээҕэр буолуох, илиитин да көтөхпөтөх бэйэтэ, балтын холуттан ылан сахсыйан биэрдэ…
— Тыһы ыт баара ити киһи ньургунун сирэҥҥин, сиргидэх, ити ньыламан маҥан сырайдаах, туос албын дууһаҕа, кэлэ бара ииктиир иһитэ буоллуҥ дуо? Таҕылга таралыйар тэстэр иһитэҕин дуо?
Хомун сэлээрчэх, бу күнтэн миэхэ баран хотон көрөөччү буолан, саах күрдьэҕин тутуоҕуҥ. Алыс аттаахтаан, анныҥ аһыллыбыт быһыылаах…
Онтон бу оҕонньор бу күнтэн кинээстээн бүт, иттэ араас буолан, олох төрөппүт аҕам диэм суоҕа, икки атахтаах сырайын таба көрбөт гынныҥ, биир кыыһыҥ оннун туойун булбакка.—
Ньургуһун саамай ытыктыыр, таптыыр убайа ыарахан тылларыттан салынна этэ тарта, биир тылы эппэккэ хомунар аатыгар түстэ. Ийэтэ хараҕын уута таммалыы таммалыы оҕотун малын салын чөкөтө сатаата…
Аҕалара уолугар биир тылы утары саҥарбата, кыыһын уордаах уолун анныгар уган биэртин дьэ өйдөөн, саакка барбытын, аны кини кыыһын аата суола алдьаммыты ким ылыай, ыал аатыттан ааһар буоллахтара…
Кырдьык убайа Дохсун эппитин курдук балтын хара дьиэҕэ олохтообута, үрүҥ дьиэтигэр киллэрэ да сорумматаҕа. Сүөһүтүн аһын көрөр харайар дьахтарыгар кытаанахтык соруйбута, дьону кытта тэҥҥэ хотоҥҥо сылдьарыгар…
Ньургуһун ырай олоҕо аһыллыбыта, урут хаска турарын олорорун бэйэтэ билэр буоллаҕына, билигин дьон үүрүүтүгэр киирбитэ…
Акаары санаатыгар Кулубаны кэтэһэрэ, кэлэн ылан барыаҕа диэн күүтэрэ, хайдах кини сымнаҕас сылаас илиитэ, самыытынан, ахтатынан, түөһүн туппахтыы оонньуурун саныыра, ахтара. Күннэр ааһан испиттэрэ да күүтэр киһитэ кэлбэтэҕэ. Кэлин дьэ өйдөөбүтэ, хайдахтаах ыраас иэйиитин, тапталын атын киһи кирдээх атаҕынан тэпсэн ааспытын…
Дьиэҕэ баар үлэһит дьахталлар, кинээс кыыһа диэн аһымматахтара, үлэ ыараханыгар ньаҕайыгар аспыттара, сааҕы состорон таһааран балбаахтаталлара, атыны да элбэҕи соруйаллара, бары дьахталлар, кыргыттар дьиҥинэн санаалара биир этэ, Чэлгиэн курдук сахаҕа өтөрүнэн төрөөбөтөх, киһи дьорҕоотун сирэн, сиргэ буорга тэпсибитигэр, ис истэриттэн абараллара, кыһыйаллара…
Бары көрө истэ сылдьаллара, Чэлгиэн дьоҥҥо үчүгэйи эрэ баҕарарын. Ускул тэскил сылдьыбыт эдэр уолаттары, кыргыттары бэйэтинэн ыҥыртаан, өлбүгэ сирдээн, сүөһүлээн астаан олохтоон, ыал гынаттаабыта, хаһан да дьон көлөһүнүн баттаабакка төлүүрэ. Бэйэтэ тугу да көрөн турбакка барытыгар кыттан иһэрэ, ол ньургун бэйэлээх бу сиргитэххэ кутун сүрүн туттаран, таптал ымыыта оҥостубутун, киэр анньыыта киһи өйүгэр баппат этэ…
Убайа балта урукку бэйэтэ уларыйан, таҥаһа саба илдьирийэн, бэйэтин кыайан көрүммэккэ,күлэ үөрэ туллуктанар бэйэтэ, ыран дьүдьэйэн күлүгэ эрэ хаалбытын көрө сылдьара да аһыммат этэ. Бэйэтэ итинник олоҕу талан ыллаҕа, сырыттын аны кини балта буолбатах…

Чэлгиэн ити бүтүн улууһу аймаабыт, сорох көр күлүү курдук сэтэрээн сиилиирин, сорох билэр өттө кинини аһынарын, сиртэн кэлэн баран истибитэ, соһуйуу бөҕөтүн соһуйбута. Кырдьыгын чахчытын истиэн, кимтэн ыйытыай, бары кинини сиирэ халты көрө сылдьар курдуктара.
Иһигэр улаханнык мунчаарбыта. Кыра сааһыттан иитиэхтээн кэлбит ыраас тапталын ыһан бурайан барар санаатыгар кыаллыбат этэ…
Саҥа Кулуба үрдүк аатыгар,

ыарахан санааны ылыммыта. Сир буор сыйадаабытын иэстэһэр санааламмыта. Ситиспэтэҕинэ кини буолуо, сэнээбитин сэттэ төгүл ситиһиэ…
Бастакы уолҕамдьы санааьыгар субу барыах курдук өҥдөҥөлөөбүтэ…
Ону Эдьиий кэлэн быһыта, орута саҥартаан тохтоппута…
— Билигин быстах санааҕа оҕустаран онно манна тиийэ түгэнэ сатаама. Ыйааххыт, дьылҕаҕыт билиэҕэ, оҥоһуулаах түспүт буоллаххытына, куккутун, сүргүтүн биир уйаҕа ситимниэҕэ.—
Чэлгиэн сөп да диэбэтэ, сөтөҕөй да диэбэтэ. Бэйэтэ да буккулла сылдьар киһи…
Суол турарын кытта куораттаата, эт арыы тиэйэн, быстах сээкэй ылына. Урукку күлэ үөрэ сылдьара буолбатах, хайдах эрэ кэлэрэ барара түргэтээбит, сыыдам сырыыламмыт, кэпсэтэрэ да хоччоххой,, ээх, суох,, бүттэ…
Куоракка киирэн эттэрин, арыыларын туттаран, батакыннан үөрэтэр оҕолоругар туох наадатын ылла. Кэлиини барыыны истээри Нарыйа дьонугар бара сырытта, ол дьон үөрүүннэн көрүстүлэр, аҕалбыт кэһиитин биэрдэ, арыы, эт. Ону маны ыйыталаста, билигин Тайҕаҕа сырыы эрдэ ситэ аһылла илик дэстилэр…
— Арба Чэлгиэн эһиги улууска, ити уордаах уола анаммыт эбит дии Кулубаннан,дьэ содур киһи, хаартыһыта,дьахтарымсаҕа, ити бэҕэһээ киирбитэ да хаартылыы ааспыта. Үс күлэр эмэгэтин аҕыннаҕа. Дьэ хайдах үлэлээх хамнастаах киһи буолаахтыыр…—
Биир аҕамсыйбыт киһи кэпсии тоһуйда.
— Ол оонньуур сирдэрэ биллэр дуо?—
— Чэлгиэн олоруохтааҕар ыйытта–
— Ээ барыта дьон чулуулара мустан оонньууллар, харчылааҕа, биһигинньиктэр ырааҕынан сылдьабыт,Ити Марха үрэҕин күргэтин туораабыт кэннэ, үрдүк олбуордаах дьиэ, уҥа өттүгэр киһи муммат сирэ, ала бэлиэ…—
Чэлгиэн ити сураҕы истэн Күлүгэр имнэннэ, Көкөккө эмиэ, атыттары аттаргытын, малгытын манааҥ диэн хааллартаата…
— Дьэ Күлүк хайдах этигиний, аҕыс күлэр эмэгэккин эргит эрэ, талааннаах тарбахтаргынан, чиэрбэҥ хотуна мичик аллайдын–
— Бээ биһиги ханна бардыбыт–
Үһүөн биир ат сыарҕатыгар одорон чигди суолга халытан истилэр…
— Мархаҕа улахаттар оонньууларыгар, эн бүгүн наар улууһуҥ Кулубатын туруорус, кыаллар буоллаҕына күүскэ ытырыахха, иэскэ күүскэ киллэриэххэ–
Күлүк сырайа хараҕа сырдыы түстэ, эмиэ туһугар биир идэмэрдээх, иччилээх дьарык буоллаҕа…
Олбуору тоҥсуйан астаран киирдилэр. Көрөөччү, истээччи киһи аттарын ханна баайалларын, отторун ыйан биэрдэ. Дьиэҕэ киирбиттэрэ хас да остуол оонньуу олороллор. Сорох аһыы олорор. Бары арыы сыа иҥмит көрүҥнээх дьоно, Чэдгиэннээҕи соччо дьон киирдилэр диэн сэҥээрэ көрбөтүлэр. Чэлгиэн Күлүккэ Кулуба оонньуу олорор остуолун ыйан көрдөрдө, бэйэтэ чугаһаабата. Күлүк ээр сэмээр кэтии маныы сырытта…
Дьэ чахчы харчыннан киэптээн оонньуур дьон эбиттэр. Соччо наһаа маастара тахсыбат, наар элбэх үбүнэн сабыта быраҕаттааһын. Кулуба биир куомуннаах эбит оонньууга, аттыгар эмиэ куустаһар дьоннордоох. Халыҥ харчы бааннара…
— Ким ойоҕоһуттан таайар, кытаатыҥ,бу куотар бааным,харчыттан матымаҥ.—
Кулуба хаарты көрөөччүлэри суустаата. Күлүккэ Чэлгиэн имнэннэ…
Хаартытын ырытан тиэрэ уурардыы бэлэм олорор Кулуба…
Күлүк дьон быыһынан кыбыллан киирдэ, биир хаартыны сыыйа тардан ылла…
— Быһа баан–
Дьон үөстэрин таттара түстүлэр, бу кииппэннэн сытар харчыга быһа барар акаары дуу, дии санаатылар…
— Туруорар харчыҥ?—
Кулуба дьиктиргээн көрөр, Күлүк сырайын хараҕын…
Чэлгиэн Көкөккө куду аспыт мөһөөччүгүн Күлүк илиитигэр туттарда…
— Бу баар–
Мөһөөччүктээх харчыны арыйа тарта…
Дьон оччону көрөн уһуутаһа түстүлэр.
Кулуба хаартытын тиэрэ тутта, оонньооччулар арыйдылар, суонньугун сэрэнэн сэрэнэн тарпыта Күлүк эбиэнин хотуна үүт маас ылан таҕыста…
Кулуба итэҕэйбэккэ чыпчыҥныы олордо. Били мааҥыын харчыннан киэптии олорбута ханна да суох буолла…
Таныктаах киһи хаалбата, биир эрэ остуол оонньоото, Күлүк уутугар хаарыгар киирэн үрүҥ харахтарын өрө көрдөрбөтө…
Бааныгар балачча харчыны уурда, үс киһи эһэрдии эрэнэн кургуомнаатылар…
Чэлгиэн иһигэр,, Оо Кулубаны бүтэһик көрүс,, хаартыттан көрдөһө олордо. Хаарты иһиттим дуу, истибэтим дуу диэбиттии икки киһини утуу субуу ыыталаата. Кулуба сырайа үллэ үллэ кытаран таҕыста, дьэ кыһалҕаҕа кыбылынна, манна бардаҕына, киһи аатыттан аһараллар, хаарты сокуона кытаанах, туох да төлөрүппэт.
— Сыана түһэрсэбит дуо?—
Уларыйан хаалбыт куолаһынан көрдөстө…
— Кулуба ааттаах киһи бу аайы,, ымыр,, да гыммат инигин.—
Күлүк күлүү гына гына хаартыны уурталаата. Кулуба баран таҕыста, харчытын аахпыттара аҥарыгар да тиийбэтэ…
Соторутааҕыта үөрэн көтөн эндэҥэлии олорбута ханна да суох, остуолга бүк түһэн олордо…
— Бу иэскэр үс күнү биэрэбит, бу харчыны үс төгүл эбэн төлүүгүн. Төлөөбөтөххүнэ тоҕус атыыр үөрүн, уоннуу биэлээх, сүүс сүүрбэ мөҥүрүөн ыанар ынаҕы биэрэҕин, атыыр оҕустаан. Кумааҕыта аҕалыҥ илии баттаатын.бары туоһу буолаарыҥ.—
Кулуба хайдах да буолуон булбакка олордо, үөһэ көтүөн кыната суох, сиргэ тимириэн, сүр күүдээх буолбатах…
Кураанах хараҕынан дьону эргиччи көрдө, дьэ Чэлгиэни өйдөөтө, бу турарын кумааҕыны тутан, силлибэт сирииттэн ылларбытын дьэ сэрэйдэ. Баламат быһыытыгар киһи үс кырыылааҕын, күлүгүн быһа хаамаары хаптарбытын…

Түүн ортото түһэр ыалыгар Кулубаны аҕалан бырахтылар, суккуруур тыына эрэ баар киһини, дьиэлээхтэр соһуйан тула көттүлэр. Утуйар кэлиэ дуо бары турдулар…
Үнүргэ дылы күлэ үөрэ сылдьыбыт киһи, хара күлүк буолан суккуруур дууһата эрэ хаалбыта, көрөргө ыарахан суол…
Син кэнники киһи курдук итии үүттээх чэй иһэн бэттэх кэлэргэ дылы гынна, хайдах буолтун ыйыттылар.
— Хаартыга күүскэ түһэрдилэр, үс күнүнэн үс төгүл элбэҕи төлүүр үһүбүн, Ону кыайбатахпына, тоҕус атыыр үөрүн уоннуу биэлээн,сүүс сүүрбэ мөҥүрүөн ыанар ынах биэриэхтээхпин,атыыр оҕустаан. Олох ыал устун ыыттылар. Кыһалҕа да буолар эбит–
— Бээ ол киммитий, оннук баламат быһыылаах, сиэр туом диэни умнубут–
— Чэлгиэн диэн–
— Холорук дуо?!!!—
Дьиэлээх күргүйдүүр курдук хаһыытыы түстэ…
— Ол Холорук ылбычча оннук киһи буолбатах, иннин кэннин хайына сылдьар киһи,киэҥ өйдөөх санаалаах, быстахха киирэн биэрбэт киһи. Эн туох эрэ аньыылааҕыҥ харалааҕыҥ буолуо, ол иһин эйигин ир суолгун ирдээн киирбит эбит–
Кулуба быстах остох, одоҥ додоҥ Чэлгиэн иннин быһа хааман олоҕор орооспутун кэпсээтэ…
— Оо кэм буолуо ол иһин, кэм ахтаҥ айдааныгар сөрөнө сырыттаҕыҥ, күн сарсын Кулубаттан аккаастан уонна иэскин төлөс, төлөөбөккө онно манна куотуом, мундуйданыам диэн искэр да, таскар да санаама. Холоругуҥ илиитэ атаҕа уһун буолуо…
Оо кэм буолуо Холоругунан оонньуу сырыттаҕыҥ. Аатын суолун да өйдүөххүн, ыйдаҥардар бастаах буоллаххына,, Холорук,, саха киһитэ сатаан санаабат иччилээх тыала. Билэн бар дьоно сүрэхтээтэхтэрэ–

Чэлгиэн куораттан кэлээт, кинээс уолугар Дохсуҥҥа барда, кинини үөҕэр таныыр санаата суох, киниэхэ наадыйбат. Күҥҥэ көрбүт көмүс чыычааҕа, ыараханнык ыалдьан суорҕан тэллэх киһитэ буолтун истэн, сатанар буоллаҕына ылан кэлэрдии барда. Айанын тухары бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйдэ, үөҕүстэ. Тапталын, иэйиитин харыстаан киһилии сыһыаннаһан бара, кэлэ сылдьыбакка, наар айан, байар иһин дуу, туох эрэ туһугар дуу, түүннэри күннэри харбыалас да харбыалас. Түмүгэ ити баар…
Ньургуһун Чэгиэни көрөн хараҕын уута иэдэһинэн сүүрдэ, саҥата суох ытыы сытта. Чэлгиэн көтөҕөн таһааран эһэ тэллэххэ сытыарда, бөрө саҕынньахха суулаата,дэлби хайда,Дохсун балтын тахсан атаарда, сүүһүттэн сыллаата, оҕотун аһынан сүрэҕэ ытыы турда…
Чэлгиэн Ньургуһуну көтөҕөн киллэрэн сытыарда, Эдьиийэ кэлэ охсубут. Чэлгиэни таһааран бэйэтэ кыыһы эргитэ сылдьан көрдө иһиттэ…
Киэһэ көмүлүөгү тигинэччи отуннулар…
Абаҕалара эмиэ кэллэ, Саҥа тыллан тэтэрэн сибэккилии симэммит, киһи эрэ таптыах үрүмэччилии тэлээрэр бэйэтэ, хагдарыйбыт Ньургуһун киһи аатыттан ааһан, ыран дьүдьэйэн сытара көрүөхтэн сүөргү дьүһүннээҕэ…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 17.
Кыһыҥҥы күн саҥа суһуктуйан, быһах биитинии кылбайа сырдаан эрдэҕинэ, хараҥа халлаантан быстах былыттыы тэлээрэн, багдайбыт балаҕаттар иннилэригэр, биһиги баарбыт маанылар, кыахтаахтар диэбиттии халлааҥҥа харбаһар турар сэргэлэр, саамай бөдөҥнөрүн, суоннарын үрдүгэр сахсас гына олоро түстэ, улуу көтөр түспүт ыйааһыныттан, сэргэ барахсан ыараханнык ынчыктаан ылла. Икки уоттаах сытыы харах, утары турар дьиэни тобулу көрдө, сотору икки кынатын сараппытынан сиргэ ыстанна, даллах, даллах гынан өрө көтөн таҕыста, сотору хараҥа халлааҥҥа сүттэ…
Дьиэ иһигэр утуйа сытар дьону киһи баттатар ыһыыта-хаһыыта барыларын туруортаата. Хаҥас сыппыт хамначчыт, сөҕүрүйбүт чоххо, хаппыт хардаҕастары уурбута, сотору тачыгыы умайан, уот үөрбүт курдук өрүтэ эккирээн, балаҕан иһин сырдатта, кыыма кытыастан, хараҥа хараҥа халлааҥҥа көттүлэр, урааннан хойуу туман буолан тымныы дьыбарга уһунна…
Бу балаҕан туллар тутааҕа,тойон өһүөтэ ,,Таһыырдаах,, туран анаан оҥоһуллубут өйөнөрдөөх,бастары баҕастары сылдьар, мойбордоох хара эһэ тириитэ тэллэхтээх устуулугар олорон, аал уота оонньуурун көрө олордо…
,, Уордаах,, кэлэн аҕатын аттыгар турда,
— Киирэр тахсар дьоҥҥор эт, халлаан сырдаатаҕына бэйэм тахсан суолу ииһи хайыам, Сэргэлэргэ чугаһаабатыннар–
Билигин да түүлүгэр киирбитэ көстөр, былыр үйэҕэ умнуллан туман буолан көппүт, кыргыс үйэтин иччилээх, илбиһэ тоҕо киниэхэ ала чуо кэлэн хараҕын уотун хатаата. Туох хараҥа аньыыны хараны оҥорбуттарыгар үөлэстэрин өҥөйдө…
,, Таһыырдаах,, икки киһиэхэ өйөтөн сэргэлэри сирийэн көрдө…
Кыыл дуу, көтөр дуу сэргэттэн ыстанарыгар

хара сиригэр дылы батары үктэммит, үстэ ойуолаабыт суола көстөр, ону кытта хаарга кынат сурааһыннарын хаалларбытын, хааман көрдүлэр, тоҕус ыллар хаамыылаах эбит, кынат даллайыыта, сөрү диэн сөхтүлэр, бэри диэн бэркиһээтилэр…
Былыр эдэр сааһыгар күннээн күөнэхтээн сылдьан, саҥа ыал буоларыгар туруорбут, ааттарын ааттатар Сэргэлэригэр үс куорсун кыбыллан турарын көрдө, үрдүк буолан уола ,,Уордаах,,ылан биэрдэ. Үһүөн атын атын өҥнөөхтөр. Биир маҥан, иккис эриэн, үһүс хара…
— Оо бу туох аньыыбытыгар кыргыс кыыла , үгүс үйэлэргэ умнуллубут хара бэлиэни быраҕан барда–
Уолун, сиэнин диэкки билигин да уоттаах хараҕынан батарыта көрөттөөтө…
— Аанай туонай абам да буолар эбит, кырдьар кырыыһа киирэн, кылыым кыараан, кыайан эһиги хардыыгытын манаабакка, бу үлүгэр өскө киирдэхпитий. Ыал аатыттан ааһар буоллубут, үс күнү биэрбиттэр, онтон үс сүһүөх сарбыйар сааныыта–
Таһыырдаах мэктиэтигэр мэнэрийэн барда, улуйан да ылбахтаата, кэнэҕэс ынчыктыы ынчыктыы умса түстэ. Хараҕыттан уу таммалаата, үйэлээх сааһыгар киһи буолан төрүөҕүттэн ким да кини үс бараа күлүгүн быһа хаама илигэ, дэлэҕэ,, Таһыырдаах,, диэхтэрэ дуо, ону баара кырдьар сааһыгар, аҥар атаҕынан иинин буорун үктэнэн турдаҕына, тэҥсик быраҕан бардаҕын, икки атах буолбатах, кыргыс кыыла…
— Былыр этэр буолаллара, туохтан да кутталлаах,, илбис,, илдьитэ дииллэрэ. Удаҕан, ойуун кыайбат, атын айдарыылаах, үөһэттэн анаммыт куттаах, сүргэлээх, кыргыс кыыла иччилээх дьоҥҥо баар буолар дииллэрэ.
Хайаларын Боотур тыынар куттаах киһи күлүгүн быһа хаамтыгыт–
Өһөхтөөҕүнэн дьонун эргиччи көрдө, онтон хараҕа сиэнигэр Лэгэнтэйгэ хатанна…
— Туйах хатарар уолланныбыт дии санааббытым, аана суох алдьархайга, иэнэ суох иэдээҥҥэ тэппит эн эбиккин дии, сир быта, уу оломун билбэккэ эрэ, хайаларын кытта хатыстыҥ, хара суор буолан көхсүбүт хаанын супту уулуохтара,собулҕа гынан соһуохтара…
Омолуйа оҕус эрэй эрдэтинэ, Өбүгэ саҕаттан баччаҕа дылы сурах садьык буолан кэллэҕэ, ханыытыгар хара аньыыны оҥорон иэстээх күүстээх буоллаххына, ити илбис кыыла үөһэттэн түһэр дииллэрэ. Ханнык Улуу киһи удьуоругар иэскэ киирэн, ир суолгун ирдээн кэллилэр?—
Уордаах сиэнэ умса көрөн турда, туох алдьархайга бэйэтэ билбэтинэн киирэн биэртин санаан иэнэ кэдэҥнээтэ, тымныы ууга түспүт киһилии титирээн ылла. Уот иннигэр туран…
— Саҥарыаххын тылгын туох тылбыйда, үөнү оҥороргор өйүҥ санааҥ тобуллар дии–
Лэгэнтэй быстах өстөх туох буолбутун быһыта орута кэпсээтэ. Хаартытын иэһигэр тиийэ…
— Уу үөн хаата тыллаахпын диэн тылыбырыыр ээ, ол туох оннук Улуу киһиний ол–
— Билбэппин Чэлгиэн аата, кыралаан ону маны гынан, көмүстээх Тайҕаҕа да сылдьар быһыылаах–
— Онон бүттэ дуо дьиикэй, киһи икки ааттаах буолар, биир кутун сүрүн бөҕөргөтөр бэриэтчиктээх аата–
— Дьонтон иһиттэхпинэ Холорук дииллэр–
— Туох даа,?!!!—
Ити ааты истээт олорор оҕонньор охто сыста, уҥуох уҥуоҕа тымныы ууну уулаабыт сылгылыы, халыр босхо барда…
Ити мэнээккэ бэриллибэт ааты бу кырдьар сааһыгар, кырдьаҕас эһэтиттэн элбэхтик истибитэ. Былыр кыргыс үйэтигэр ,,Холорук,, диэн өлбөт үөстээх, урааҥхай ууһун илин сылдьар, илбис эҥэрдээх Боотур үөскээн ааспыта диэн үһүйээн курдук кэпсээн хаалбыт,, Мин быстыбат быйаҥнаах буолабын, сир үрдүттэн сүтэн оһон хаалбат ситимнээх силистээхпин.кэнэҕэһин кэнэҕэс, номнуо хойут,, Холоругу,, умнуннарбаттыы мин сыдьааннарым кэлэн ааһыахтара. Онно илбис кыыла аргыс буолуо, атаҕастаабыты аллара үтэйтиэ, ордуҕурҕаабыты оннуларын буллартыа, сата баһа буолан сааллыаҕа, тыалынан киирэн Холоругунан таһаартыа,,
—Ол Улуу удьуору атаҕастаан, акаарыгар тэптэрэн,, Холоругунан,, оонньообуккун.—
— Өлүөхпүт дуо, ыар ыалдьыт үктэнэ илигинэ, иэһи күүһү төлүү охсуҥ…
Суутунан, сокуонунан кииримэ тахсыма, күлэ күлэ күлбүтүн көтүтүөхтэрэ, хабырына хабырына ииммит буорун дьаптайыахтара. Илбиһи иҥнэри үктээн киллэрбиккин, алдьархайы аанын аспыккын–

Чэлгиэн ону маны улаханнык баардыылаабакка сылдьар, кини санаата Ньургуһуҥҥа эрэ. Ис туруга тымныйыыта улахан буолан, абаҕата отунан, маһынан эмтии сатыыр. Эдьиий да кэлэн көрөр истэр. Манна ханнык да абааһы да, айыы да сөрөммөккө, кыыс оҕо ыраас тапталын, истиҥ иэйиитин, түөрэ үктээбититтэн хомойон кэлэйэн, быстах санааҕа киирэн бэйэтин көрүммэт этэ. Дьон истэригэр Чэлгиэни хайгыыллар,, маладьыас киһи эбит, бүдүрүйбүтү да өйүүр, өйдүүр,, кырдьык кистээбэккэ эттэххэ, Чэлгиэҥҥэ сананааччы кыыс, дьахтар элбэх этэ. Кини сүрэҕэр биир эрэ киһи баар. Онтуката өйө суох, күн–түүн бэргээн суорҕан тэллэх киһитэ буолбута, улаханнык санаатын оонньото. Аны үнүр Таһыырдаахтан илдьит кэлэн барта, били иэһигэр. Чэлгиэн

соһуйбута даҕаны, итиччэ улгумнук буолунуохтара дии санаабатаҕа. Арай сурах хоту киһи үөйбэтэҕин кэпсээн ааһаллар, кырдьык эрэ, сымыйа эрэ, ким билиэй.
Отун суоттанан көрдө, сылгыга баар курдук уонна элбэх хаһыылаах сиргэ антах аһарыахтара, ынахтары нэһилиэккэ ким баҕалаахха түҥэттэ, күһүҥҥү хаһаас арыыга. Көрбүт дьон уонна оҕотун ылан хаалаллар, арыыны аҥардаһаллар, ол гынан баран үгүс өттө бэйэтэ баран туттаран, тугу этэллэрин аҕаларга кэпсэттилэр, онон сүөһү былдьаһык буолла. Олох кыаммат аҕыйах сүөһүлээх дьоҥҥо биирдии ынаҕы босхо биэрдэ, отторо тиийбэт ыалга быстарыкка от ылалларын көҥүллээтэ. Киһи барахсан кыраттан да үөрэр ээ…
Чугас нэһилиэккэ,,сыылынай,, отоһут дуу, эмчит дуу баар үһү диэни истээт, өр гыныа дуо аллаах атынан, начаас өрө харбатан тиийдэ, эр киһи буолуо диэбитэ эдэрчи күп күөҕүнэн көрбүт дьахтар эбит, өссө мантыкаҥ үөрдээри сахалыы одоҥ додоҥ саҥаран доҕолоҥнотор, истэргэ көр баҕайы. Чэлгиэн наадатын додо курдук нууччалыы быһаарсар киһи, хата эмчитэ үөрдэ, чугас сирин истэн барыста, ыраах көҥүллээбэттэр үһү…
Суолга улаханнык тугу да кэпсэппэтилэр, Чэлгиэн тиийэ охсоору ыксыыр…
Ньургуһуну эргитэ сылдьан иһиллээтэ, иһин үөһүн баттыалаан көрдө…
Абаҕата хайдах тугунан эмтиирин көрдө, ыйыталаста. Чэлгиэн төттөрү таары тугу саҥаралларын тиэрдэр. Саха дьоно анал үөрэҕэ суох буолан баран, киһи туга ыалдьарын, хайдах тугунан эмтэниэхтээҕин билэллэрин сөхтө, бу айылҕаны кытта алтыһан уһун сылларга отунан маһынан эмтэнэн, бу чысхааннаах, хаар үллүктээх муус дойдуга үөскээн тэнийэн эрдэхтэрэ дии…
,, Ойоҕостоппут,, икки өттүн хам туттаран тыҥата улаханнык тымныйбыт диэтэ. Абаҕалара эмиэ инньэ диир…
Туох эрэ кумааҕыны толордо, Чэлгиэҥҥэ биэрдэ…
— Куоракка саҥа эмтиэкэ аһыллан үлэлээн эрэр, онтон бу эмтэри аҕаллахха көмө буолуоҕа–
Оччону истэн баран Чэлгиэн олоруо дуо, икки чэпчэки сыарҕалаах атынан айаҥҥа туруннулар, биирдии ат сулумах сэтиилэннилэр…
Сир ортотугар аттарын уларытан, сыарҕаҕа кэлбит аттарын ыалга сынньата хааллардылар…
,, Эмтиэкэлэрин,, син ыйдаран булла, манна үөйбэтэҕи, ахтыбатаҕы барытын биэрдилэр. Туох эрэ таас иһиттэри, эмиэ да иннэ курдуктары, олор бары тимир иһиттээхтэр. Барытын сэрэнэн суулаан сыарҕаҕа анал сундуугар угунна, төттөрү дойдуларын быстылар…
Ууну кытта алаадьы хабыалыы сырыттылар.
Урут таһаҕастаах атынан уонча күн сыннарар сирдэрин, үс түүннээх күнүнэн эргийдилэр.
Ааллаах аттары солбуһуннара сылдьан кытаанах маахтатыы…
Эмчиттэрэ баар эбит, күөх хараҕа төгүрүйүөр дылы соһуйда. Кэлбиттэрэ түргэниттэн. Ыарыһахтан дьону таһаартаата, бэйэтэ эрэ хаалла Лэгэнтэйдиин…
Чэлгиэн олоруо дуо айаҥҥа бараары бэлэмнээтэ дьонун. Барыта саҥа сыарҕалар,модьу таҕа, сыҥаахтара аллараннан тимир илиистээх. Куоракка да атын да сиргэ, анныгар тимир туйахтаах аттары көрбүтэ,, боккуоп,, диэн ааттыыллара, ону үтүгүннэрэн аҕыйах акка туйахтарын түгэҕэр тимир ууһугар оҥотторбута, билээри, көрөөрү, үчүгэй диэтэхтэринэ кэлэр сылларга айан аттарыгар оҥотторуллуо…
Ити курдук биэс алта хонук ааһа оҕуста. Биир күн таһырдьа түрбүнэ сырыттаҕына Чэлгиэни дьиэҕэ ыҥырдылар.
Киирбитэ дьиэ иһинээҕилэр сырайдара харахтара сырдаабыт. Тас таҥаһын устан иһирдьэ киирдэ, Ньургуһун көрө сытар эбит, бу кубарыйбыт, наһаа ырбыт дьүдьэйбит сэгэрин көрөн Чэлгиэн сүрэҕэ хамсаата, аһынан хараҕа ууланна,саҥата суох тобуктуу түһэн доҕорун кууста…
Ньургуһун синньээн хаалбыт илиитинэн, сэниэтэ суох моонньуттан кууста, саҥата суох ытаан, икки хараҕын уута иэдэһинэн сүүрдэ…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 18.
Дохсун- быһымах санаатыгар, баар эрэ күн сиригэр көрбүт суос соҕотох күн чөмчүүк балтын, быстах санаатыгар оҕустаран, кыратык үөрэтэ түһээри гыммыта, үлэлээн хамсаан эрэйи кыһалҕаны биллин, бэлэмҥэ иһэ тотон, арааһынай буолар, эр көрдөөбүтүн кэһэтиэм диэбитэ, билигин баардара суохтара ити буолан, өлөр тиллэр икки ардынан тыын былдьаһа сытарын санаатаҕына сүрэҕэ ыалдьар, дьон көрбөт кэмигэр хараастан, ис иһиттэн уйадыйан ытаан да ылар. Балта онньоччу үктээбит этэрбэстээх сайыһаан ытыы ытыы арбайа сүүрэн иһэрэ хараҕар бу баар. Оҕолорун биирдэ эмэтэ ис дууһаларыттан аһыллан киһилии кэпсэттилэр дуо? Суох. Барыта бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр иһин түүнү, күнү былдьаһыы. Балта сыппытын истибитэ да саатар киирэ сылдьыбатаҕа, өчөһө сытар, сыттын диэн буолбута. Алдьархай ааҥнаабытын кэннэ биирдэ өйдөөбүтэ, тугу оҥорбутун…
Ис сүрэҕиттэн Чэлгиэҥҥэ махтаммыта, киэҥ дириҥ өйдөөх санаалаах, күннээҕиннэн олорбокко, ырааҕы өтө көрөр, олох хаамыытын, хас хардыытын ыйдаҥардар эбит…
Кинилэр бүгүн ис тотто да бүттэ, ити бүдүгүрэ кырдьан эрэр оҕонньордоох, эмээхсиҥҥэ найылаан

балтыларын олоҕор кыһаллыбатахтара ити баар. Өссө туохха туохха тиэрдэр…
Сурдьулара хам түм кэлэн бараллар, убайдарын утары биир тылы быктарбаттар, балтыларын аһыммытарын иһин, бэйэлэрин эмиэ буруйданаллар…

Чэлгиэн айаҥҥа бараары, Ньургуһуҥҥа киирэ сырытта, кыыс имин хаана кэлбит, иэдэһэ тэтэрбит, кубарыйа хаппыта ааспыт…
— Ньургуһун мин бардым, хас ый буолан кэлиэм биллибэт, арыый турар олорор буоллаххына дьонуҥ ылыахтара–
Ньургуһун утары көрө сыппыта, Чэлгиэн саҥатын истээт түҥнэри хайыста, тугу да саҥарбата, үөһэ тыынан ылла…
Олорбохтоон баран Чэлгиэн тахсан барда, кэтэһэн турбут сыарҕалаах аттар, аартык диэкки субустулар…
Чэлгиэн Дохсуҥҥа илдьит ыыппыта, күн уһаатаҕына, балтын ылан оҕолоотун диэн…
Дьиэтигэр тутан олоруон, дьон кирдээх хобо сибиэн буолан киириэ, араас тыллаах өстөөх дьон бааллар. Ийэлээх, аҕа истиҥ иэйиилээх алгыһын ылбакка кыыс оҕо атын ыал модьоҕотун атыллаан киирэрэ былыр былыргыттан, өбүгэ саҕаттан улахан аньыылаах, кыбыстыылаах да буолара. Ааттара суоллара барара…
Чэлгиэн бэйэтин үрдүгэр хара былыт халыйан эрэрин хантан билиэй…

,,Таһыырдаах,, уолугар кэп туонан, ыарахан тыллары ыһыктыбытын,,Уордаах,, улаханнык дьолоҕойугар оҕустарбатара, аҕыс үйэ тухары айаатаабыт, тоҕус үйэ тухары тоҕуоруйан үөскээбит, улуу,, Томторугар,, туга ханныга биллибэт, иннэ кэннэ көстүбэт, бэҕэһээҥҥи бэтэнээски, саах үөнүнүү үрдүлэригэр үҥкүүлээн ааспыта кыһыыта, абата сыттаҕа дии. Хайдах гынан хараҥа хаанын халытан иэстэбиллээх буолары, сыта– тура сыымайдаата, тура олоро толкуйдаата…
Ити хара санаатын уолугар Лэгэнтэйгэ,, чып,, кистэлэҥинэн тиэрпитэ…
— Нохоо дьэ ити Холорук ыт ыамата, үрдүбүтүгэр чохчойон ааспытын көр абатын кыһыытын. Ити эһэҥ оҕонньор ону маны буолары буолбаты аньыырҕаабыта буолан, хаарыан көмүс көлөһүммүтүн, күүс өттүнэн былдьаан үүрэн түрүйэн баттара атаҕастабылын. Биир бэйэм ытыс да хаары утары уунуом суох этэ. Дьэ өлбөт сүппэт сүбэни ыллахха сатанар, балай эмэ куоракка сыбыытыыгын, биир эмэ билсэр, охсор илии, тэбэр атах гынар атастааххын дуо?
Уонна ити сыа быыһыгар былчырхай буолан бу айыылаах оҥорбут тыһы бычаһары, илииҥ сылааһын биллэрэн сыһыппыт буоллаххына умна илигэ буолуо, ити Холорук иннин быһа түһэн ойох ылардыы оҥоһун,, ээх,, диэтэҕинэ ол кэннэ түҥнэри хайыһан кэбиһиэхпит, онно көрүөхпүт сырайдарын харахтарын.—
Лэгэнтэй куоракка киирэн, урут бииргэ иһэ аһыы сылдьыбыт урдустарын булан, ырааҕынан эргитэн, хаан уллуҥахтаах, хараҥа сырыылаах хабарҕа быһааччылары ыйытта. Босхо арыгыны иһэ олорор дьон айахтара аһыллан, кэпсээн үллэҥнэтэ олордулар. Биир хараҕа эргэлээх кыҥаан көрө сылдьар киһи…
— Хачыгырас харчы туһугар, тугу да оҥороллорун кэрэйбэт дьон бааллар. Мин аймаҕым үчүгэйдик билэттиир.—
— Киһи эрэнэр дьоно дуо?—
— Эркин курдук эрэниэххин сөп, кинилэр үҥэр таҥаралара, кыһыл көмүс манньыат,—
Ол дьону бэйэтэ сырай харах көрсө сатаабата, биллиэн көстүөн баҕарбата. Эргэлээх харахтааҕы бэйэтин ыҥыран чөкө кэпсэттэ. Чэлгиэн ханна хаһан кэлэн ааһарын ыйан, хайан көрдөрүөх буолла…
Эрдэттэн өл хаптаран уонча манньыаты кутан биэрдэ. Анараа дууһа илиитэ сап салыбырас, уҥуоҕа халыр босхо барда. Аҕыйах хонон баран Чэлгини кэлбитин истэн, ыраахтан көрдөрөн биэрдэ, соруга туолбут киһилии үөрэн,, мүчүк,, гынна, икки илиитин мускунна, дьалты хаамта, аны Чэлгиэҥҥэ барар сирин маныыр, кэлэр сирин кэтиир, хас кылыытын ааҕар дьону анаатаҕа…

— Чэлгиэн түүл бит куһаҕан, кэнники кэмҥэ, биһигини ким эрэ кэтиир, маныыр курдук–
Биир күн Көкөт хонук сирдэригэр кыбыыга сылдьан Чэлгиэҥҥэ сибис гынна,
— Оччоҕо хонукка мантан ыла аттарбытын биир биир манаан көрүөҕүҥ. Кырдьык сир халлаан икки ардыгар көлөтө суох хааллахпытына иэдээн үөскүүр—
Алгыс түүн ортото сыарҕа үрдүгэр тулуубу тэлгээн, куобах суорҕаны бүрүнэ сытан иһиттэҕинэ, хайдах эрэ сылгылар тыастарыттан ураты, тыас баарын курдук иһиттэ. Хараҥаҕа ый сырдыгар көрдөҕүнэ, үс күлүк сыбдыйан уһаан кылгаан көстөллөр. Саалаах да дьон диэкки туһаайан ытыан илиитэ барбата,
— Кимнээхтэргитий?—
Ону кытта даҕаспытынан саа тыаһа түүҥҥү дьыбарга бүтүгүрүү түстэ. Алгыс санна,, ньир,, гына түстэ, кыбыыга сылгылар сырыстылар. Дьиэттэн дьон сырсан таҕыстылар, сотору ыраах аттар туйахтарын тыаһа, анньыыннан кэйэр курдук хоочугуруу турда. Алгыһы дьиэҕэ көтөҕөн киллэрдилэр. Буулдьа хаҥас былчыҥ этин дьөлө көтөн ааспыт. Далга икки аттара тыыллыы тэбэ сыталлар. Чэлгиэннээх улахан кыһалҕаҕа киирдилэр, саппаас ата суох хааллылар. Өлбүт сылгыларын дьаһайан баран сыарҕаларга үллэрэн тиэйдилэр, айаннара лаппа бытаарда. Санаалара биир эрэ этэ, мантан хас күн айаннаах сиргэ

баар Тайҕа чугаһыгар баар баай олоҕор тиийдэрбит диэн…
Бу айан улаханнык эрэйдээбитэ, сыарҕаны үрдүк мынааннарга кыайбакка, бэйэлэрэ эмиэ сосуһан тахсар кыһалҕалара үөскээбитэ, мыраантан түһүү биир сор этэ, сыарҕа үтүрүйэн ат оһоллонуох курдуга, аты сыбыдахтаан, олгуобуйатын таҥнары эргитэн, соһуллан түһэллэрэ, солбуйар ата суох аттара лаппа мөлтөөбүттэрэ, ырбыттара дьүдьэйбиттэрэ, олох туран хаалаары куттаабыттарын иһин, биир сэниэлээх соҕус аты сыбыдахтыы мииннэрэн Күлүгү көмө көрдөтө ыыппыта, хата этэҥҥэ үс хонугунан, Күлүк үстүү эттээх аты сэтиилэнэн кэлэннэр өрүһүйбүттэрэ. Икки уол кэлсибит, сып сап эттээх аттары көлүйэн, ырбыттары сэтиилээн этэҥҥэ дьонноох сири булбуттара…
Бахсы баай үөрүүннэн көрүстэ, бу ырбыт дьүдьэйбит, бырдылара быстыбыт дьоҥҥо төһө кыайарынан көмөлөстө…
Абаҕалара арбаҕас бастаах Үрүҥ Айыы ойууна Өксөкүлээх кэлэн Чэлгиэни кытта кырыыга бэйэлэрэ эрэ кэпсэттилэр…
Чэлгиэн биир тылы утары эппэккэ сиэннэрин сиэмэх кыыллыы ойуунтан күрэтиигэ көмөлөспүтүн иһин төлөммөт иэстээх курдук сананаллара уонна Чэлгиэн киһи быһыытынан көнөтүн, үлэһиттэрин кытта тэҥҥэ сылдьарын, үлэлиирин сөбүлүүллэрэ…
— Чэлгиэн эҥин араас идэлээх дьон элбээн эрэллэр, манна биир кыыс оҕо кэлэр барар, хантан кэлэрин барарын ким да билбэт оҕото быһыылаах, дьэ ол дьикти идэлээх, хаартыннан көрөн олорон, олох бу баар курдук дьон дьылҕатын кэпсээн биэрэр. Дьикти оҕо, эйигин хантан истибитэ буолла, ыйыталаспыт үһү, оннук киһини билэҕит дуо диэн–
Чэлгиэн соһуйа иһиттэ, хантан билэн көрөн туоһуласта.хонон өрөөн сынньаннылар, эбии ат атыылаһан аҕаллылар. Ыбыт сылгылары манна аһылыкка хаалларардыы кэпсэттилэр.
Иккис киэһэлэригэр аһаары ампаалыктаһа сырыттахтарына ыарахан кырыарбыт халҕаны нэһиилэ аһан кыра дьүдьэх таҥастаах кыыс иһирдьэ төкүнүс гынна түстэ, чугас олорор киһи Күлүк өрө тардан туруорда. Кыыс сытыы өйдөөх хараҕынан дьону эргиччи көрдө, Чэлгиэҥҥэ чуо кэлэн өрө мыҥаан туран,
— Өр да эйигин көрөөрү кэтэстим–
— Ол миигин хантан билэн көрөн кэтэһээхтээтиҥ–
— Бэйэм эрэ билэбин, эн абааһы көрбөт буоллаххына бу күнтэн эйигинниин барсабын–
— Тоойуом онтон дьонуҥ, төрөппүттэриҥ?—
Чэлгиэн олох соһуйан бөтө бэрдэрэн олордо.
— Кимим да суох, эбэм тонус эмээхсинэ оннук киһини бул, дьонноох сиргэ тиий, киһи төрдө буолуоҕуҥ, быстыбат ситиммитин салгыаҕыҥ диэбитэ–
Чэлгиэн сөрү диэн сөхтө, аны айан ортотуттан, суол тоҕойуттан кыыс оҕолонон тиийэн дьонун соһутууһу.
Кыыһы аһына да көрдө, сандалыга ыҥыран аһатта,
— Сөп барсаар, манна кэтэһэҕин дуу, айаҥҥа сылдьыһаҕын дуу?—
— Суох барсабын, баҕар көмө да буолуом–
Чэлгиэн иһигэр бу кыра оҕо туох көмөлөөх буолуой, иирбэ таарба эрэ буолуоҕа…
Чэлгиэн санаатын таайбыттыы кыыс,, мүчүк,, гынна…
— Баҕар кыраҕа көмөлөөх да буолуом–
Чэлгиэни сытыы баҕайытык көрдө…
Чэлгиэн хантан билээхтиэй, бу эмиэ биир киһи кэлбэт сириттэн кэлээр диэн Айыылар анаан ыыппыт оҕолоро, киниэхэ дурда, хахха буолуохтааҕын…
Чэлгиэн хара маҥнайгыттан кыыһы көрөн истэн, таҥаһын сабын бэрийбитэ, атын баҕайытык таҥнан кыыспыт, саарба тириитэ саҕынньаҕа, киис чомпой бэргэһэтэ, хара таба тыһа этэрбэстэнэн, бойбойон киһи эрэ таптыах оҕото уоһа боллойон турара, киһи күлүөх курдуга…
Этэргэ дылы,, бириискэ,, эмиэ биир туспа сокуоннаах, суруллубат ыйаахтаах дойду. Манна буоллаҕа дии хараҥа хаан халыйар сирэ, бары даҕаны байар туһугар баардарын суохтарын барытын быраҕан бу ыар тыыннаах, хаан ыллыктаан,халбас харата миҥэлээх сири буллахтара…
Кэпсэтиилээх дьоннор аҕалбыт эттэрин, арыыларын, ол быыһыгар түүлээхтэрин барытын туттаран, эппиккэ дылы сүгэһэринэн харчы, буутунан көмүһү ааҕыстылар…
Маны харайарга Чэлгиэн сыарҕаҕа сыста анал тимир сундууктаах, күлүүһүн тылын моонньугар иилэ сылдьар. Саха ууһа оҥорбут сундуугун, икки атахтаах аһар да, алдьатар да кыаҕа суоҕа…
Чэлгиэн соһуйуон иһин бу кыра кыыс күнү дьылы сылыктаан билэрэ, инникитин туох улахан уларыйыы буоларын эндэппэккэ этэрэ…
Биир тохтобулга кыыстара, манна икки хонон барыаххайыҥ, хайа үрэҕиттэн тарыҥ уута киирдэ, ол ааһарын кэтэһиэххэйиҥ диэн соһутта…
Элбэх айанньыт ааһа турдулар. Үс хонон баран тиийбиттэрэ сүрдээх көстүү, тааҥҥа тоҥмут сыарҕалар, охтон алдьанан өлбүт сылгылар мууска хам тоҥон адаарыһа сыталлар…
Маны көрөн Чэлгиэн бу үөһээ Айыылар анаан бу оҕону миэхэ сыһыарбыттар эбит диэн ис сүрэҕиттэн махтанна…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 19.
Чэлгиэн булумньу кыыһын ис сүрэҕиттэн сөбүлээбитэ,,Бэйэтэ дьээбэлэнэн,, Булумньу кыыһым,, диэн күлэрэ, бойбойон баран иҥнэн толлон турбата, саҥата элбэҕэ,

урут уһун айан чуҥкук буоллаҕына, билигин көр курдук буолбута, уолаттар хас тохтобул аайы араастаан оонньоон таптыыллара, бу дьикти кыыһы. Чэлгиэн,, Хаарчаана,, диэн аат иҥэрбитэ, бэйэтэ,, Тугутчаанабын,, диирэ. Сороҕор күлэн ыҥырара,, Бойбоончук,, оччоҕо бары күлэн тоҕо бараллара…
Ити курдук син күннэрин сарбыйан этэҥҥэ айаннаан испиттэрин биир кыра мэһэй үөскээн мэһэйдээн тохтоон ылбыттара…
Айаннарыгар таттаран урут хаһан тохтооботох тэлгэһэлэригэр киирдилэр. Мыраантан түһэн иһэн чигдигэ халыйан биир сыарҕалара чөҥөчөххө иҥнэн ылаҕын алдьаппытын оҥостоору тохтоотулар, айаннара лаппа бытаарда…
Ханна да буоларын курдук, табах буруота былыт курдук устар, үс түөрт киһи хаартылыы олороллор. Холуочук да дьон айдаарсаллар. Кэтит наараҕа сорох утуйардыы сыппыт…
Чэлгиэннээх илдьэ сылдьар үтэлэрин, көмүлүөк холумтаныгар сылыта уурдулар. Кытыы муннукка турар төгүрүк остуолга, уу оргутан, чэйдиирдии бэлэмнэнэ олордохторуна, биир оройунан көрбүт, хадаар хааннаах киһи дьон быыһынан кэлэн, тута сылдьар ньуучча кынчаалын остуолга батары саайда…
— Көрөҕүт ити биилээҕи, сэрэйэҕит дуо тугу эрэйэрин, киниэхэ хачыгырас харчы, лыҥкынас көмүс манньыат көрдүүр, ылыҥ эрэ хара хааҥҥытын халыта иликпинэ, илиибин иччилээҥ–
Кирдээх ытыһын нэлэтэн тоһуйда, дьоно хамсаабакка сырайын өрө мыҥаан олороллорун көрөн…
— Билэҕит дуо миигин, эриэн үөнү тыыннаахтыы сиэбит, өлбөт үөстээх, биилээҕинэн быстахха, уһуктааҕынан астахха, хаан оҕуолаабат баардаахха баппатах, киэҥ Тайҕаны хаардыы хаампыт, ааттаах суоллаах Быһахтаах Былатыан диэн буолабын–
Дьиҥинэн бу киһи өтөҕүттэн өҥөйбөтөх, ыырыттан ырааппатах муҥнаах этэ. Содурунан баппакка, абааһы көрүүгэ сылдьара, охсуһуу, этиһии, хаарты арыгы дьаллыктааҕа. Итинник биир эмэ сэнии көрбүт билбэт дьонугар киэптээн, биир эмэ кыра ычалаахтар ырааһы ыһыгыннара.
Дьиэлээх тойон, олорор быыһыттан тахсан саҥата суох саҥа дьону сонурҕаан көрөн турда…
Быһахтаахпын дэммит киһи кини быһаҕар, бэйэтигэр,, ымыр,, да гымматахтарын көрөн, олорор дьону эргиччи дьэ өйдөөн үчүгэйдик көрдө, кини ыгар ыһыытыгар, ырдьыгынаан ыларыгар олох наадыйбат, өргөс хааннаах дьон чулуулара, тыҥырахтарын кистии тутан олороллорун сүрэҕинэн сэрэйдэ, ол да буоллар кимнээхтэрин ыйытта…
— Айбыттарым Чэлгиэн диэбиттэр, киэҥ эйгэҕэ биллэр аатым,, Холорук,,—
Сибилигин быһаҕынан оонньоон куттуу турбут сордоох, тэбиллибит ыттыы бөтөн,, ньах,, диэн икки атаҕа уйбакка ньахчас гынна. Бу айан аартыгар,, Холорук,, ааты истибэтэх, арааһата аҕыйах буолуо. Хаартыһыт ханыылаах, алгысчыт, олоҥхоһут аргыстаах, дьон дьорҕоотторо арыалдьыттаах,, Холорук,, сырыылаах, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр эр бэрдэ дуо дэтэн, киэһээҥҥи кэпсээҥҥэ киирбит, сарсыардааҥҥы сонуҥҥа сэһэн буолбут киһиэхэ биилээҕинэн оонньоон биллибэт көстүбэт алдьархайы аспытыттан куттанан сатаан саҥата тахсыбакка бабыгырыы турда…
Дьиэлээх сырайа ырбайа түстэ, ымайбытынан Чэлгиэннээххэ кэллэ…
— Ити толоостук оонньообутун санааҕытыгар тутумаҥ, дьиҥинэн сытар ынаҕы туруорбат, мас көнө муҥнаах—
Иһирдьэ таһырдьа хаамыталаата, хамначчыттарын дьаһайда, анаан уотуллубут сылгы ойоҕоһун быһыта сыстылар, итии хааны буһара охсон буруолаппытынан сандалыга уурдулар. Киһи аайы кытыйалаах кымыс…
—Ытык мааны ыалдьыт буолуҥ, кыыһырбыккытын кыйдааҥ, уордайбыккытын уҕарытыҥ, Алы гыныҥ–
Хаптаҥныы хаптаҥныы хаппахчыга түстэ. Уйатыгар улаханнык уу киирбит көрүҥнэннэ, хаартылаан ампаалыктаһа олорбут бэдиктэр, күлүктүүн сүттүлэр, холуочуктуун.
Сарсыарда тыҥ хатыыта туран ылах оҥостоору сырыттахтарына, дьиэлээх саҥа сыарҕа биэрэбин диэн үөртэ. Хонугар, сылгы отугар Чэлгиэн харчы биэрээри гыммытын ылбата…
— Кэнэҕэһин да сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо буолаар—
Ити курдук иккиэн өйдөһөн, эн– мин диэн эйэ дэмнээх араҕыстылар…
Итини этэн эрдэхтэрэ, киһи киһиннэн олорор, ойуурдаах куобах охтубат диэн…
Дьоҥҥо куруук сылдьарын тухары үчүгэй, куһаҕан диэбэккэ көмөлөһө сылдьарын кулгаахтаах дьон истэллэр, харахтаах көрөр буоллаҕа…
Билигин күн уһаан, үрдүк сирдэр күн көрөр өттө быһыта сиэһэн эрэр. Куоракка уһуур санаалара суох, бидилгэх буолла да сыарҕа суола хаалар. Көмүс кырдьык манна күүстээх, биллилэр да былдьаһа былдьаһа араас табаары сыанатын түһэрэ түһэрэ атастаһа сатыыллар. Манна кэллэҕинэ быһа ааспат ыалыгар киирэ сырытта, үөрэ көрүстүлэр гынан баран дьикти хомолтолоох сонуннаах буоллулар…
Лэгэнтэй кинилэр нэһилиэктэригэр хаста да тахса сылдьыбыт, ойох кэпсэтэбин диир үһү. Чэлгиэн сүрэҕин ыттарда…
Көрбүттээҕэр сүрэҕинэн да сэрэйдэ, кимиэхэ тахсарын. Түргэн үлүгэрдик хомунан айаҥҥа туруннулар.

Ньургуһун арыый буоларын кытта, убайа Дохсун кэлэн ылан барбыта. Ийэлээх, аҕатыгар хоннорон баран бэйэтигэр илдьэн олохтообута. Ньургуһун сыттаҕына Лэгэнтэй кэлэн барбытын истибитэ. Киллэрбэтэхтэр, биир дьахтар кистээн эппитэ. Ол эдэр дьахтар Ньургуһун уонна Лэгэнтэй икки ардыгар илдьит, сонун тиэрдээччи буолбута. Бииринэн эттэххэ Чэлгиэн

Ньургуһуну оҕолуурун, кыһалларын абааһы көрөрө, күнүүлүүрэ…
Ньургуһуҥҥа кыыс оҕо кыһалҕата эмиэ киирбитэ. Хайдах да Лэгэнтэй сымнаҕас илиитэ этин сиинин имэрийэрин умнубатаҕа. Ону санаатаҕына ис иһиттэн итийэн кэлэрэ, ахтатыгар тиийэ илийэрэ. Бу эмиэ сиппит кыыс оҕоҕо биир улахан кыһалҕа этэ. Ол иһин былыр былыргыттан, өбүгэ саҕаттан,, таптаа да тайахтааҕы, сөбүлээ да сүгэһэрдээҕи ,, диэтэхтэрэ. Ньургуһун Чэлгиэни аҕыйах күн көрбөтөҕүнэ суохтуура, ахтара, ис сүрэҕиттэн таптыыра. Кини эрэллээх илиитигэр көтөхтөрө сылдьыан баҕарара. Ыһыахха курдук, аны оннук кэрэ күн көрсөрө дуу, Чэлгиэн тоҕо эр киһи быһыытынан, сылаас истиҥ тыллары эппэтий.атыны баҕар таптыыра дуу. Куруук киниэхэ хобу сиби таһар дьахтар Чэлгиэни куоракка дьахтардаах диэбитэ, өссө онтукатын Тайҕаттан бэйэтэ аҕалбыт үһү. Ону кытта айаҥҥа сылдьан көрсөн эрдэхтэрэ. Лэгэнтэй кинини кытта ыал буолуон баҕарар үһү. Ньургуһун күн аайы утуйан турдаҕын аайы, түҥ таҥ санаата уларыйан иһэр. Биир күн Чэлгиэни саныыр, иккис күн Лэгэнтэй илиитэ имэрийэ сытыан баҕарар…

Биир күн эргэлээх харахтаах Эрилиги, Чэлгиэни уодьуганныырга ыйан ыыппыт дьонноро кэлэн хабарҕатын туттулар.
— Ыт сырай, олчоччу көрөн бараҥҥын кимиэхэ ыйан ыыппыккын билэҕин дуо, эн тускуттан Тайҕа диэкки үктэммэт буоллубут, ханнык да Тайҕа улуу ороспуойдара, түүҥҥү түөкүттэрэ күлүгүн быһа хаампат киһилэригэр уган биэрбиккин—
— Мин буолбатах ити Лэгэнтэй үлэтэ, кини эппитэ–
Кутталыттан эппэт кэлэҕэй буолбут киһини тиэрэ анньан кэбистилэр. Лэгэнтэй барар кэлэр ыырын манаатылар. Эрилик икки уот икки ардыгар кыбыллан, утуйар да уута көттө. Хайдах бу хабалаттан төлөрүйэрин саныы сырытта….

Чэлгиэннээх этэҥҥэ кэлэн эмиэ сааскы түбүктэригэр түһэн утуйар да иллэҥэ суох сырыттылар. Кыыс оҕо батыһыннарыылаах кэлбитигэр дьоно соһуйуу бөҕөтүн соһуйдулар. Сорох хоп сип хорохоотторо бэйэтин оҕото үһү диэн сурах тарҕаттылар. Хаарчаана ынахтары көрөн улаханнык куттанна, харахтарын күлтэччи көрөннөр, эчи муостара уһунун, эбиитин уһуктаах, киһини хабах курдук тэһэ анньыыһылар. Атыыр оҕустан олох да сүрэҕэ хайда сыста, мөҥүрүү мөҥүрүү буору сүргэйэн сүүрбүтүгэр, сарылыы сарылыы куотта. Чэлгиэн кэлэн көтөҕөн ылла…
Чэлгиэн барытын истэ билэ сылдьар, Лэгэнтэй Ньургуһуҥҥа кэлэрин барарын, ону хайыыр да кыаҕа суоҕуттан кыһыйа саныыр. Ньургуһун бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ талан оҥостор буоллаҕа дии, ойоҕоһуттан орооһор санаата суох сырытта…
Аны Ньургуһуҥҥа Чэлгиэн көссүүтүн оҕотун көтөҕөн кэлбит үһү диэн киэргэтиилээх сонун тиийдэ…
Ону истэн Ньургуһун ытыы сытта,, атын дьахтардаах эбит, онтон миэхэ тоҕо чугаһаабатый, сиргэнэрэ, сирэрэ оччо дуу,,
Дохсун эмиэ буккулла сырытта, Чэлгиэни кини ытыктыыр, киэҥ холку уһун өйдөө киһиннэн ааҕар, Ньургуһун ыалдьыбытыгар, сүүрэн көтөн аҕай биэртэ, бэйэтин дьиэтигэр илдьэн, онно сытыаран эмтэппитэ. Айаҥҥа барарыгар, арыый буоллаҕына кэлэн ыллын диэн илдьиттээбит этэ. Айантан кэллэҕинэ, кэлэ сылдьара дуу диэн күүтэ саныыра, отукайа хата Лэгэнтэй сыбыытаата…
Биир күн Чэлгиэн кэлбит диэбиттэрэ, ол гынан баран оҕолоох үһү диэн буолта. Бастаан Лэгэнтэй кэлэрин абааһы көрөрө, үүрэн да ыытыах курдук буолара. Онтон Чэлгиэн оҕолоох кэлтин истэн туорайдаспат буолбута. Дьылҕалара эбит дии санаабыта.
Биир күн үрүҥ күүгэнинэн бүрүллүбүт, үс аттаах киһи ыал туруута, Дохсуннаахха өрө мэҥитэн кэлбиттэрэ. Саҥа туран сахсаҥнаһан эрэр ыалга көтөн түстүлэр. Киирбит дьону көрөөт да Лэгэнтэй сырайа ньолҕойон түстэ. Киирбит дьон ыар тыыннаахтара, ала чуо көстөр. Лэгэнтэйгэ ,, бардыбыт,, диэн кылгастык быһа бааччы эттилэр…
Ньургуһуну көрөн биирдэстэрэ,, Кыысчаан эн бу туос албын киһини ойох ылыа диэн кэтэһимэ, эйигин, Чэлгиэни саакка суукка эрэ ыытар хара санаалаах,,
Уонна Лэгэнтэйи иннилэригэр уктан ылан таҕыстылар…
Бу туох дьон кэлэн бартарын ким да билбэт, барыта хараҥа былыт курдук. Ньургуһун сырайа кубарыйан, быыһын иһигэр киирэн сытта. Дьэ өйдөөтө хайдахтаах сыыһаны оҥостубутун…

Саҥа кэлбит кыыс оҕолоро, көрө нара сытыыта, дьиэ иһээҕилэри дэлби сэргэхситтэ, чугас сиргэ Чолбон ханна барар да кутурук маһын курдук батыһа сылдьар..
От мас саҥа тыллан, сир дойду уһуктан, көтөр сүүрэр саҥата киһи эрэ үөрүөх көтүөх курдук. Биир күн тылланан, туох эрэ наадаҕа барар дьахталлары кытта, Дохсун олоҕор барыста, дьахталлар кэпсэтэр кэмнэригэр Ньургуһун Хаарчаананы көрөн олордо, кыыһа эмиэ утары көрөн олорон…
— Эн кутуҥ муна сылдьар эбит, үс кутуҥ ыһыллыбыт, онон сэрэнэ сылдьыыһыган, абааһы аҥардаах киһилиин булсар эбиккин. Ол

киһиҥ аньыыта харата ааҕылла сылдьар, сотору оннун туойун булларыахтара–
Истэн олорор дьон, Ньургуһун да улаханнык соһуйа иһиттилэр.

Биир күн иккиэйэҕин сылдьан, Чэлгиэҥҥэ өтөрү батары эттэ…
— Эн тоҕо бэйэҥ дьолуҥ тапталыҥ туһугар кыһаллыбаккын, олох иккистээн үһүстээн бэриллибэт, кылгас кэм–
Чэлгиэн итинник тыллары маннык кыра оҕоттон истиэм дии санаабатах буолан, мух мах барда. Кыыс сырайын өҥөйөн көрдө, онтон күлэ түһээт, кыыһы өрө көтөҕөн ылаат Чараҥ устун сүүрдэ…

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 20.
—-Хааннаах ыт, туох хара сорбор төрөөҥҥүт, ити өйө суох уолгун кигэн кырдьар сааспар кырыыска киллэрэн эрэҕит, Оо хара сордоох маннык муҥу сору көрбөккө эрдэ ииннэммитим буоллар, кырдьар сааспар кыһалҕаны билбэккэ, ыччаттарым ыксаларыгар сылааска сытан, олохтоох сирбэр сырдыкка дууһабын ылыахтара дии санаабытым, хара аньыыга анньан эрэҕит–
Таһыырдаах биир күн уотун көрөн олорон уолун Уордааҕы ыҥыран ылан ыар тыллары ыһыгынна…
— Бөөлүүн кыргыс кыыла эмиэ үөлэспитин өҥөйөн ааста, ити эриэн кыыллары эһигини сэрэтэр, үһүс кэлиитигэр үөлэспитин өҥөйөн, холоруктуу ытыйан, холумтаннары, өһүөлэри ыһан ааһыаҕа. Били өйө суох уолгун сылгылата дьон ыыппытым.—
Уордаах айбытын утары биир тылы быктарбата, акаары киһи буолбатах, уотунан оонньоон алдьархайы аҕалан эрэрин дьэ өйдөөбүтэ.
Таһыырдаахха ылгын киһитэ туох быһыы майгы буоларын барытын тиэрдэн иһэрэ, кырыйдар да билигин көрөр харахтаах, истэр кулгаахтаах олордоҕо. Өбүгэлэрин үгэстэрин тутуһан бачча сааһыгар дылы кэллэҕэ, төһө да ,,Таһыырдаах,, аатырдай, ол иһин,, Холоругу,, кытта хатааннаһан харсыһыан баҕарбатаҕа, үөһэттэн үттэриилээх, айыылартан айдарыылаах киһини кыайбатын, бэйэтин төрдө, төбөтө кэлэр кэнчээритэ кэхтэрин билэрэ…
Кырдьык даҕаны ити аҕыйах от хаата сүөһүнү, сиик буолан симэлийэр сылгыны харыһыйан, кэлэн иһэр кэнчээрилэрэ кэхтииһи, тоҕус үйэ тухары толук буолууһулар, аҕыс үйэ түхары аана аһыллар алдьархайга бэрик буолан барыыһылар…
Өбүгэлэр барахсаттар сөпкө да эттээхтээбиттэр,, уу оломун билбэккэ эрэ кииримэ,, кинилэр Чэлгиэни сэнээн, иннилэрин кэннилэрин хайынан көрбөккө эрэ, сэнээбиттэриттэн сэттэлэрин ылан эрдэхтэрэ…
Бардам санаалара баһыйан, кинилэргэ да үйэлэрин тухары үмүрүйбүттэрэ, көлөһүннэрин аҕаан муспуттара, баар ахан ээ. Чэлгиэн былдьаан талаан барбатах, акаары уоллара иҥсэтин кыаммакка, бэйэтэ тыҥкырайы үктээн биэрдэҕэ . Чэлгиэҥҥэ бэйэтинэн баран быйылгы ыһыаҕар, үҥэн сүктэн көрдөһүөххэ, алдьархайы аҕалбаттыы, сор суолун хааннаах ыллыгын, кэлэр өттүгэр күөх кэнчээри тэлгэтэн, кэскил тэринэрдии…

Быйыл хайа да дьыллааҕар сааһа эрдэ кэллэ, саха киһитигэр саас эрдэ кэлэрэ туохтан да күүтүүлээх, кэрэ түгэн буоллаҕа, ус кыһын хотоҥҥо хааллан турбут сүөһүлэр, таһырдьа тахсан өҥнүүн түүлүүн сырдыыллара, синньилэрин, өттүктэрин кирэ, хаҕа иҥмит сааҕа, иигэ түһэн, мааны бэйэлээхтик, алаастарыгар, сыһыыларыгар хааман, тот истэрэ тэйгэҥниирэ.
Сылгылар сыһыыга, аларга тахсаннар, күөххэ көччүйэллэрэ, кырачаан кулуннар, кутуруктара хоройо хоройо сырсаллара, атахтарын мэнигилээн өрүтэ тэбэллэрэ…
— Нохоо дьаххаһыйа сытыма, сир үрдүгэр силис тардан силигириир кэмиҥ кэллэ, күөххэ үүнэр үнүгэстэриҥ үгүс сыллар тухары ураа муостааҕы ууһатар, сыспай сиэллээҕи сиэллэрэр, кэмэ кэрдиитэ кэлбит курдук көрөбүн. Күн сирин көрсүһэр, Айыы сирэ анаабыта, хоонньоһо сытар холооннооҕу, кэккэлэһэ сытар кэскиллээҕи, алаһа модьоҕотун атыллатан, Аал уотуҥ алгыһынан, торҕо буруо унаардан, ааккын суолгун ааттатар кэмиҥ кэрдииһиҥ кэлбит курдук–
Чэлгиэн түһээтэҕинэ, Ааттаммат Эбэтин үрдүгэр турар курдук, онно ким эрэ сөҥ саҥатынан этэн тыынан сиккиэр тыал буолан ааста…
Уһуктан туох дьикти түүлэй дии санаан тойонуу сатаата, туох да тобулар өй киирбэтэ…
Манна бэҕэһээ эрэ кэлбиттэрэ, сири, уоту саҥалыы баһын, атаҕын сирийэн көрөөрү. Били күлэр,, Бойбооҕо,,харыс да хаалбакка, манна эмиэ кэлсибитэ. Сымнаҕас акка олордон сэтиилэнэ сылдьар. Оҕону оҕо курдук, оонньоо диэн дьонноох сиргэ хааллара сатаабытын олох буолумматаҕа, дьэ дьикти оҕо, тугу барытын иҥэн тоҥон билиэн көрүөн баҕарар.
— Бу дойдуга куһаҕан кыыл баар эбит, хара тыата кымньыылаабыт, көрбүтүн көмүллүүр, сиппитин сиэтэлиир. Сааҕытын сэпкитин хаалларымаҥ, чөкө тутта сылдьыҥ–
Чэлгиэҥҥэ аттанаары турдахтарын, кыыстара сибис гынна…
Уолаттарын соруйда, сэби сэбиргэли бэлэм тута сылдьалларыгар.
Күн арҕаалаан эрдэҕинэ биир чоҥолох алааска киирэн, көрбөтөхтөрүн көрөн үөстэрин таттара түстүлэр. Улахан маҥан атыыр, кыа хаан буолан, сиэлэ кутуруга субаллан,үөрүн биир сиргэ чөмөзтөөн баран тула көтө сылдьара…
Кылана кылана кыыла турбут адьырҕа, атыыр үрдүгэр түһэ сатыыра. Уолаттар сааларын бэлэм туппутунан

аттарын кыпчыйан кэбистилэр. Хааҥҥа хараҕа бүөлэммит кыыл дьон да кэлбитин билбэтэ, кэтит тыҥырахтаах баппаҕайынан, атыыр сиһин батары тутан соһулла сылдьара, көрөргө дьулаан суол. Кэнэҕэс дьэ көрөн, часкыйбытынан икки атаҕар туран истэҕинэ саалар бүтэҥи тыастара битигирии түстэ да тас иэнинэн барда. Өссө да үнүөхтүү сытар кыылы тыынын салҕаатылар, үрдүгэр мас чөмөхтөөн уот астылар.
Өйдөөх сылгы барахсан дьоно кэлбиттэригэр утары кэлэн,, бу айылаах оҥордо,, диэн үҥсэргээбиттии, эбэтэр тыыннаах хаалбыт үөрүүтүттэн дуу кистээн дьурулатта. Чэлгиэн икки уолу хаалларда, уоту маната, атыттар атыыр үөрүн таһааран далга хаайдылар. Ыпсылҕаҕа хаайан атыырдарын бааһын үүтүн көрдүлэр…
Манна да кыыстара сүбэ ама буолла, араас оту үргээн аҕалан,, бааһыгар маны тутуҥ, маны ууга оргутан бааһын ыраастааҥ,,
— Эн итини барытын хантан билэҕин?—
Чэлгиэн сөҕөн ыйытар
— Эбээлиин тыаҕа көһө сылдьарбыт, Табаһыттары батыһан, онно эбээ арааһы бары кэпсиирэ, көрдөрөрө, манна өссө,, бөрө,, ото үүммэт эбит. Хааны тохтотор, бааһы түргэнник оһорор.—
Чэлгиэн бу кыыс дьикти айылҕалааҕын, айаҥҥа сылдьан билбитэ. Дьылҕам араас айдарыылаах дьону сыһыаран, харысхал, көмүскэл буолан эрдэҕэ дуу диэн санаата…

Ньургуһуннаахха Чэлгиэн ылгын уола Көкөт кэлэн барда, быйылгы самаан сайын ыһыаҕар ытык ыалдьыт буолан тиийэллэригэр, нэһилиэгин дьонун ыҥыртыы сылдьар эбит. Дьэ этэн баран кэлээр диэбит эрэстииннэрэ быһыылаах, хас ыалга үктэннэҕин аайы көрдөөх нардаах араас эгэлгэни барытын туойар. Алгыс тылын анаталыыр…
Ньургуһун ыҥырыыны истээт, көтүөн кыната суох сылдьар. Хайдах эрэ ис иһиттэн чэпчээбиттии, утуйан уһуктубут киһилии көрө истэ чэмэлийэ сырытта…

,, Таһыырдаах,, бу ыһыахха хайаан да бараары баар дьонун ууга уокка түһэрдэ. Бэйэтэ баран,,Холорук,, хайдах дьүһүннээх, дьаһыҥнаах буоларын, бу өтөр наар саха дьонугар кэлэн ааспат, кыргыс үйэтин кылааныттан үөскээн ааһар киһини көрөн, тылын, өһүн истээри. Инникиттэн инники эйэ дэмнээх олорого илгэ төрдун олохтоору. Төрүт сиригэр түстэҕинэ, аньыытын харатын ааҕыахтара, онно дурда хахха буолуоҕа.
Хата бу киһилэрэ ыҥыыр акка кыайан олорор кыаҕа суох буолан, нууччалардыы көлөһөлөөх сыарҕа оҥоттордулар. Чугас эргин боруобаҕа диэн атын көлүйэн талыгыратан көрдүлэр. Бииргэ кырдьан эрэр миҥэтэ барахсан, иччитэ мөлтөөн иһэрин билэрдии, аадьуо айаннаахтыыр. Сылгы барахсан өйө диэн, саҥарбат эрэ…
Дьэ силиктэрэ ситэн айаҥҥа туруннулар, барар да сирдэрэ ыраах, айаннара да бытаан. Таһыырдаах чаҕара, кулута элбэх, уола Уордаах эмиэ барыста. Хас хонон тиийиэхтэрэ биллибэт. Иннигэр хонук сири бэлээмниир, илии атах үлэһиттэрэ иһэллэр.
Чэлгиэн кинини ааттаан суоллаан, атын улуус ааттаҕа, аарыма кырдьаҕас иһэрин истэн. Түһэр сирин түһүлгэтин, ойуу оһуор киэргэтэн, анал сэргэ туруортарда…
Бу эмиэ улахан суолталааҕа былыр былыргаттан, өбүгэ үйэтин саҕаттан.
Кэлэр кэскил тэриниигэ, уһун модьу таҕа далаһа буолан, ситим салҕанан барыахтааҕа.

Арыылаах, С.
[15.10, 07:29] +7 914 287-84-41: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 21.
Саха киһитин биир улуу сыдьаана, ааттаан суоллаан айаннаан иһэрэ, аартык аайы айаатаата, ыллык аайы ыһыытаата. Улаҕата көстүбэт унаарар сыһыылар, аата ахсаана биллибэт алаастар. Сүүрүктээх үрэхтэр, бу барыта айылҕа барахсан, анаан айбыта, икки атахтаах үөрэн көтөн кэлэн ааһар олоҕор, күн кыһалҕатын көрбөккө билбэккэ, сүөһү ас ииттэн олордун диэн Аан Алахчын ойуу оһуор түһэрбитэ, отун маһын киэргэтэрэ киһи эрэ үөрүөх көтүөх курдуга…
Таһыырдаахха уһун айаҥҥа араас санаалар киирэ тахса, өйүгэр санаатыгар эриллэн ааһаллар. Бу муҥур үйэтигэр, ыырыттан ырааппакка, булбутун эрэ барытын муннун анныгар мунньан испитэ, байар туһугар, түүн күнүс олорор турар суох, оҕо туһа дии дии умса төннө түс да түс. Ханна баарый онтуката, баар эрэ туйахпытын хатарыа, ааппытын суолбутун аҕыс улууска аатырдыа, тоҕой аайы туругурдуо дии санаабыта…
Сылдьыбыт сирин аайы, өһүллүбэт өһү сааһы эрэ хаҥатарга сылдьар, уһун киэн өй санаа киирбэтэх дууһата, дьэ ити хантан билэн көрөн киһи кылааннааҕын кытта хатыста, өбүгэттэн эрэ хаалан бэриллэр,, кылах,, гынан ааһар кыымын билбэккэ…
Таһыырдаах бу үллэр үйэтигэр, иҥин араас дьону көрдө ини, көрбөтө ини, кини да киһи бэрдэ күнэ тахсар кэмигэр кылбайан күннээн күөнэхтээн аастаҕа,, кырдьар кырыыс,, кэллэҕэ. Тыыннааҕар, ити тыыннаах ыттар түөрэ үктээбит түөрэхтэрин төннөрөр туһугар, бу атыырданан аттанан айаннаан истэҕэ…
Чэлгиэн бу ыҥырыылаах ыһыаҕын эдьиийигэр Кыыс Хотуҥҥа уонна абаҕатыгар көлбөрүйбүтэ, кинилэри эрэнэн ыһыах тэрээһинигэр көрөр

истэр дьоннору тэрийэргэ көрдөспүтэ. Бэйэтэ да илии атах буолан көмөлөһөрө элбэх этэ. Ыанар биэлэри, ыһыахха туутуллар сүөһүлэри Күлүк дьаһайара. Түһүлгэлэри киэргэтии, оҥоруу Көкөккө сүктэрбитэ, тарбахтаах мас уустарын мунньан арааһы бары симээбиттэрэ, сэргэтигэр тиийэ…
Чэлгиэни иһигэр биир санаа аалара, Ньургуһун кэлэрэ дуу, суоҕа дуу. Кини эрэ кэллэҕинэ күн сирэ күндүтэ, айыы сирэ аһыллара, ото маһа тупсара…
Ойуур иһэ хараҥа диэбиттии, хайдах да кини туора киһи сүрэҕин өҥөйөн көрөр кыаҕа суох этэ, саатар кыра ,, Бойбоох,,
— Эн таах муҥнанаҕын, атын киһиэхэ аныммыт дьылҕалаах киһиэхэ, кэтэс бэйэҕэр да кэлиэҕэ, кэтэспэтэх киһиҥ–
Уонна идэтинэн күлэн сырайа, күлэ турар күн күрдук мэлтэйбитэ…
Ити кыра кыыс оонньоон эппитэ дуу, кырдьыга дуу биллибэт, бэйэтэ да таабырын курдук оҕо, ылбычча киһи өйдөөбөт…

Таһыырдаах анаан оҥоһуллубут сыарҕатыгар тиэрэ түһэ сытан, арааһы барытын саныы истэ. Бу халлааҥҥа дьиримниир күөрэгэй, дьурулуура киһи эрэ истэ сылдьыан курдук, ханна эрэ кэҕэ,, куккуттуура,, айылҕа анаан да оҥортуур эбит. Бу киэҥ дуолан дойдуга баппакка, бэйэ бэйэни үтүрүйсүү хабырыйсыы, киһи да бэркиһиир. Киһи барахсан биир киинэ түспүт өтөҕүттэн ыыра ыраапакка олоҕун моҕоохтуур . Дьэ бу кини кыһалҕа бөҕө кыһарыйан кырдьар сааһыгар, оҕолорум ыччаттарым туһа диэн, үҥэн сүктэн көрдөһө айаннаан иһээхтээтэҕэ…
Кырдьаҕас төһө да бүдүрэ кырыйдар, эһэтэ оҕонньор этэн хаалларбытын умнубат…
—,, Саха улуу уустарыгар, биир эмэ сырдык кыым курдук, ырааҕы тойу ыйдаҥардар, инникини өтө көрөн сырдатар биир эмэ киһи төрөөн үөскээн ааһар,Олортон биирдэстэрэ Дыгын Дархан төрөөн үөскээн аастаҕа, олоҕун усталаах туоратыгар, сахалары биир сомоҕо гынар сыаллааҕа, кини илин сылдьар боотурдара, бүтэй Бүлүүнү өҥөйбүттэрэ, Ааллаах үүнүнэн айаннаабыттара, Дьэһиэй сиригэр тиийтэлээбиттэрэ, онно манна аҕа уустарын олохсута атаартаабыта. Сор суолугар, быстар быатыгар баар суох өбүгэни өйүөхтээх, быстан хаалар күннэригэр быыһыахтаах баар суох киһилэрин Таас Уллуҥаҕы суох гыныылара, улахан охсууну оҥорбута, ким да билбэт ол хараҥа былыр үйэҕэ ааспыт кэмнэри, үһүйээн эрэ курдук хааллаҕа…
Оҕом эрэ буолларгын, ,,дьолоҕойгор,, хатыы сырыт,, Холорук,, суон сураҕын иһиттэххинэ, кини суолун- ииһин быһа хаама сылдьыбат буол. Ол быстыбат ситими быһа хааман балаҕайга былдьатыаҕыҥ, имниин күдэҥҥэ көтүөххүт,,—
Ону оччотооҕуга тыал тыаһын курдук истэн аһарбыта, кэлин кыргыс кыыла үөлэстэрин өҥөйбүтүгэр, биирдэ ,, бабат,, дии түстэҕэ…
Сиэнэ кыыс эһэтин көрөр истэр,оҕолуур. Эһээ, эбээ ииппит оҕото, сиэнэ ыал буолан бардаҕына, дьэ ким кинини сиэн курдук көрөр. Кыыс оҕо омук анала буоллаҕа, ханна дьылҕата тиэрдиэ биллибэт…

Ыһыытыыр ыраахтан, иһэр аарыма кырдьаҕаһы көрсөөрү, Чэлгиэн иһигэр ытырыктата саныыр, бачча ыраах мээнэҕэ, олоҕуттан уллуҥах уларыйбатах, сылдьар сирэ сыаналаах, хас хардыытын үйэлээх сааһыгар халы мааргы оҥорботох киһи. Урукку ыһыахтары бэйэлэрин истэригэр, аҕа уустарынан оҥороллорун, тыаһа сыма суох үөрэ, көтө атаараллара. Баар дьонун сэргэтин санааларын көтөҕөөрү, алгыстаан, арчылаан ыыттарара. Кыһалҕалаах кыһыны атааран, күөх сирэмҥэ үктэммит үөрүүлэрэ, аҕыйах күнүнэн сынньанаат кэлэр кыһыннарын бэлэмнэнии, оту, маһы үмүрүтүү, хаһаас бэлэмнэнии, эмиэ үргүлдьү күөрчэхтии ытыллыы…
Туох да диэбит иһин киһи барахсан үллэр үйэтин, саллар сааһын, тот сылдьарын, таҥас бүрүнэ сылдьарын туһугар олуктаах олоҕун барыыр быһыылаах…

Эрдэттэн этиллибит кэм инниттэн, ыһыах түһүлгэтигэр дьон мунньустан, бэйэлэрин истэригэр, оһуохай , кыралар кус, куобах оонньуутунан аралдьыйан, алаас иһигэр биир кэрэ бэлиэ түгэн үөскээтэ. Манна күөх оту тосту үктээбэтэх нарын кыыс оҕо уолан уолу кытта сиэтиһэн, оһуохайга дьиэрэҥкэй тэбэрэ…
Чэлгиэҥҥэ кэлэр дьону көрсүһүү, аттарыы, түүн күнүс иллиҥэ суох сырытта. Араас ханна барыаҕай, сорох дьон түһэр сирдэрин сөбүлээбэккэ кыҥкыйдаан ылаллар. Төбөлөөхтөр, төрдө суохтар тус туһунан түөлбэлэнэн тэринэллэр. Хайдах да дьон санаатын табарга, хомоппот, хоргуппат,аат суол барбат гына тэринии, тэрээһин…
Манна дьэ Көкөт мааһа табыллар, кини обургу кыҥкыйдыы олорор дьону сэргэни уус тылынан ону маны уус тылынан уһааран, ыллаан, туойан күллэртээн тыл аҥардаһан үөрэ көтө арахсаллара…
Үгүс билбэтэх, көрбөтөх дьонноро Чэлгиэн бэйэтэ тэһиин тутан түһүлгэҕэ көрсөрүн күүтэллэрэ. Онно хайдах тыллаах өстөөх киһитин сылыктааһын буолара. Кырыллыбытынан кыргыттар кистии саба кийиит буолан, куустара сыппыт киһи диэн, туолбат баҕа санааларыттан үөһэ тыынан ылаллара.
Ыһыахха ааттаан араас киһи үөйбэтэх ахтыбатах дьоно бары кэллэлэр.,, Буордаах Булгунньах, Сыгынах,

Кынат, Түүрэ харбыыр сыдьаана, Бобо Тутар уола,, атын да ааттаахтар, саха киһитин хараҕа туолар, киэн туттар күүстээхтэрэ, быһый дьоно күөнтүү хаамтылар…
Таһыырдааҕы көрсүһүү, сахалыы сиэринэн туомунан, силигин ситэрэн көрсүбүттэрэ. Сүдү киһини балаҕаҥҥа түһэрбиттэрэ. Чэлгиэни билигин да уоттаах,сытыы уота күөһэ өһө илик хараҕынан баһыттан атаҕар дылы батыһыннара көрбүтэ, бу киһи тас албын таһаатыгар, күүстээх көрүҥ, быһый быһыы, эрдээх санаа кистэнэ сылдьарын, мындыр өйүнэн быһаарбыта…

Дохсун эрдэ эмиэ кэлбитэ аймаҕынан, Ньургуһун тэһиинин Чэлгиэн тутан тоһуйбута да хом санаа кууспута, Ньургуһун илиитин уумматаҕа, мичилийэ кыыспатаҕа, атыттан чэпчикитин ыстанан, анал ураһатыгар дэгэйэ турбута, Чэлгиэн кэпсэтиэн баҕарбыта да дьон баарыттан туттунан саҥарбатаҕа…

Чэлгиэн күнү кытта тэҥҥэ туран, алааһын эргийэ, анал атын үөскэ өртөөбүтүн ыла баран иһэн, хатыҥ чараҥҥа кыыс оҕо курбачыйа сылдьарын көрбүтэ, хатыҥтан хатыҥҥа сүүрэрэ, кууһара, тугу эрэ ботугуруур курдуга. Эргичиҥнээтэҕин аайы уһун хойуу өрүүлээх баттаҕа тэҥҥэ тэлээрэн ылара. Бу дьикти кыыс хантан кэллэ, Чэлгиэн хаһан да көрбөтөх, куба мааны кэрэтэ көтө дайа сылдьарын, сонурҕаан көрөн турда. Кыыс киһи турарын көрөөт утары дэгэйэн кэллэ, сонурҕаабыттыы унаарыччы көрөн туран…
— Эн кимҥиний?—
Ис иһиттэн имэрийэн эрэр курдук минньигэс бэйэлээхтик ыйытта…
— Чэлгиэммин—
— Ээ эһэм үҥэр таҥара оҥостон, уоһуттан түһэрбэт, сэһэн–кэпсээн оҥостор киһитэ буоллаҕыҥ дии–
Чэлгиэн тугу саҥарыай, иэҥиэттэн эрэ кэбистэ, саҥарбата.
Кыыһа кини мух мах барбыт сырайын көрөн күлэн лыҥкынатта,
Сырайа эбии кытарда, киһи атаҕын тыаһын истэн хайыспыта, Ньургуһун дьиктиргээн кэҥээн хаалбыт хараҕын муҥунан көрөн турара…

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
23.
Кэҥкэмэ кэрэ мааны айылҕата, муҥутуу ситэн, киһи эрэ кэрэхсии көрүөх курдук. Акыырай аартыгынан айаннаабакка, Чэлгиэннээх былыргы омоон суол ыллыгынан киирдилэр. Манна сүөһүлэрин маната уолаттарын хаалларда, бэйэтэ Күлүгү илдьэ куораттаата, быһыы майгы хайдаҕын билсэ. Табылыннаҕына тыыннааҕынан туттараары, отучча сүөһүнү эттээн астаан ньаҕайдастахтарына күннэрэ, дьыллара ыраатар. Өссө бу куйааска туран атыылыахха диэтэххэ…
Сүөһүлэрин туттарар сири дөбөҥнүк булан, тылларын аҥардаһан сөптөөх сыана бысыһан ааҕыстылар. Чэлгиэҥҥэ бэйэтигэр кистэлэҥ санаалааҕа, ,,Таһыырдаахха,, тахса сылдьар санаалаах, кырдьаҕас бу диэкки үктэннэххинэ, миэхэ сылдьаар диэн үлэспитэ, хайаан да сылдьыам диэн тылын ылбыта. Онтукатын кырдьаҕас киһи иҥин араас буола илигинэ көрсөн барар санаалаах, ол иһин бэйэтэ бииргэ үөскээбит, ини бии курдук икки уолун илдьэ кэлбитэ. Кини кистэлэҥэ уолаттарыгар ханыы булан, торҕо буруону унаардалларын баҕарара. Өбүгэ саҕаттан,, кыыс оҕо омук анала,, дииллэринии, атын аймахтан кийиит кыыс кэпсэтэн кэлээри, аймах билэ дьонун хаҥатар санаалааҕа. Ол иһин Сүтүгү уонна Байанайы илдьэ аҕалбыта…
Сүтүк–төрөппүттэрэ эмиэ төрүт уус дьон төрүөхтэрэ, соҕотох уол, кыргыттар ыал буолан көппүттэрэ ыраатта. Сүтүк– төрөппүттэрэ биэрбит таптал аата. Кыратыттан, борбуйун көтөҕөөт, саҥата суох барбыта, кэлбитэ эрэ баар буолар. Ол аайы дьоно көрдүүр аакка түһэллэрэ. Бу эмиэ саха киһитэ сыныйан көрдөҕүнэ, сыыдам сырыылаах, кытыгырас кылыылаах, уҥуохтаах үрдүгэ, быһый быһыылаах этэ. Чэлгиэн көрдөһөн илдьэ кэлбитэ, сири дойдуну, дьону сэргэни көр иһит диэн…
Байанай–бар дьоно иҥэрбит ааттара, олох оҕо эрдэҕиттэн. Ким да үөрэппэтэҕин үрдүнэн, айылҕатын кытта тыыннаах киһилии кэпсэтэрэ, отун маһын, сирин уотун эндэппэккэ билэрэ, көтөр сүүрэр майгытын, суолун ииһин, кыра сааһыттан кыраҕатык кэтиирэ, хара тыатыгар таҕыстаҕына, өттүк харалаах, илии тутуурдаах киирэрэ, дьон бэркиһииллэр эрэ этэ. Суолу ииһи хайара, ойуурга таҕыстаҕына , айылҕатын арыллыбыт сырдык суолун эндэппэккэ ааҕара, ытыс таһынар да хараҥаҕа тиийиэхтээх сиригэр муммакка тиийэрэ. Бэйэтэ биир дьикти айылҕалаах, ийэлээх, аҕата ыал гына сатаан, элэ была тыллара баранна, Чэлгиэнтэн көрдөспүттэрэ, кыыс оҕото булан сыһыар, баҕар сүрэҕэ сөбүлүү көрбүтүн көрдөҕүнэ, тарбаҕынан талан, сүрэҕинэн сөбүлээн, өйө санаата уһуктуоҕа диэн…
Кырдьаҕаска соһуччу тиийимээри биир уолун эрдэ ыытта, бу дойду өрүс тардыыта буолан,кинилэр алаастарыттан атын көстүүлээх, оттуун мастыын да уратылаах, лүҥкүрбүт хойуу мастаах, улаҕата көстүбэт улуу эбэлэргэ олох майгына суох. Ол да гыннар,, Мин оҕом саары чаккылаах,, диэбиттии, бэйэҕэ бэйэ да бадараана үчүгэй, сирэ дойдута…
Чэлгиэннээх соһуйуохтарын иннигэр көрсүһүү, сахалыы сиэри туому тутуһан алгыстанан, арчыланан дьикти кэрэтик ааста. Дьоһун ыалдьыттар кэлбиттэрин көрсөөрү, ыраахтан, чугастан аттанан атыырданан бука бары кэлбиттэр. Аакка суолга киирбит, кыргыс кыыла көтөллөөх,, Холоругу,, көрөөрү. Бэйэтэ самаан сайын ыһыаҕыттан, уратыта суох, түһүлгэлээх, чэчирдээх. Сонун дьоҥҥо анааннар , аал луук мастарыгар салама ыйаатылар. Таһыырдаах тыыннаахпар тылбын тыалга ыспаккаҕын, кэлэн күндү ыалдьыт, хоноһо буолбуккар диэн улаханнык махтанна…
Чэлгиэн сүрүн соругун, бу сылдьар сырыытыгар, аймахтыы буолан, эн мин дэһэн олорорго, икки бэйэтин кытта бииргэ эмдэй сэмдэй үөскээбит уолаттара, табыллар буоллаҕына, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, тапталынан таҕайсан, илиилэринэн сиэтиһэн, бур бур буруо унаардыахтарын баҕаралларын эппитигэр, Таһыырдаах олоро түһэн баран…
— Сөрү сөпкө этэҕин, итинник уруурҕаһыы, икки өттүттэн улахан өйөбүл буолуохтаах, ол гынан баран, мин эмиэ этиилээхпин,оннук санаан кэлбит буоллаххына, былыргылыы илии охсуһуу оннугар, миэхэ иннигэр түөрт туйахтааҕы түһэрбэтэх, өтөр наар саха сылгытыгар үөскээбэтэх, атыырдаахпын. Ону кытта икки атаххынан сырсан көрүөҥ этэ дуо? Бэйэм төһө да сурах хоту иһиттэрбин, уу харахпынан утары көрөн,, Холорук,, хайдах сыдьааннааҕын көрүөхпүн баҕарабын–
— Дьэ кырдьык этиэххин эттиҥ да, Дьөһөгөй Айыыта анаан минээн айан түһэрбит оҕотун кытта икки атахтаан илин былдьаһара улахан аньыылаах, сэттээх–сэлээннээх буолара дуу–
—-Ол аньыылаах харалаах да буоллаҕына, ол өттүн ыйытыктаах буоллаҕына бэйэбэр барытын ылынабын. Онон ыллыктаах тылбын ылыныа дии санаан бүк эрэнэн олоробун–
Чэлгиэн улахан толкуйга түстэ, уолаттарыгар кыыс кэпсэтэ кэлбитэ, бэйэтигэр олуурдаах өттүнэн эргийэргэ тиийдэ,, эй,, диэтэҕинэ хонук да хоннорбокко үүрүллэригэр тиийэр, оччоҕо эмиэ саха киһитин өйүгэр санаатыгар өтөрүнэн баппат кыбыстыыга, саакка суукка бараллар,, Күтүөттээри ыт атаҕын тутан, үүрүллүбүттэр үһү,, диэн. Бу онно манна сылдьарыгар, дьону сэргэни кытта кэпсэтэригэр улахан харгыс буолан мэһэйдииһик…
Олорбохтуу түһэн баран,, сөп,, диэбитигэр,, кырдьаҕаһа,,

мэктиэтигэр хараҕа ууланна.
— Оо оҕом кырдьар сааспар, дьэ көрбөтөхпүн көрөр үөрүүлээх буоллум–

Чэлгиэн нөҥүө күнүгэр ааттаах аты кытта, биэс биэрэстэ сиргэ сырсарын истэн, Таһыырдаах олорор алааһа, тууга киирбит собо–мунду курдук аалыҥнас дьонунан туолла, бу ыраас киэҥ нэлэмэн сыһыыга сырсыыны көрөөрү. Манна дьэ добуйуомнуу добуйуомнуу уксуу бөҕө буоллулар, үгүс өрүт акка оҕутта, бу уһун тыыннаах, иннигэр кыл кутуруктааҕы,сыспай сиэллээҕи түһэрбэтэх сылгыга эркин курдук эрэнэллэрэ. Киһи аата киһи, икки атахтаах тыына кылгас диэн куолулааччы элбээтэ. Ыгым өттө уолуктаһан да ыллылар. Киэһэ сөрүүҥҥэ ат сүүрүөр дылы, эдэр өттө ойуохайдаан, ыччат үөрүү көтүү өрөгөйө буолла. Ханыы көрдүү кэлбит уолаттары, кыталык курдук кыргыттар уора көстө көрүү истии бөҕө буоллулар…

Сытыы харахтаахтаахтар көрдөхтөрүнэ ат эрдэ түстэ, ыһыы хаһыы бөҕө түһэрдилэр. Ат аҕыйахта маахтаан син балачча сири ылла, арай биирдэ өйдөөн көрдөхтөрүнэ ат кэнниттэн үрүҥ кустук араас өҥүнэн оонньоон ойоҕолуу түстэ, Тааһыырдаах атын кытта, Чэлгиэни ыйыталаһа олордо, бастаан ат аппытын истэн эгди соҕус олорбутун, үрүҥ кустук ситэн ойоҕолоото диэбиттэригэр, уҥуоҕа халыр босхо барда,, Оо бу хара сордоох, өйүм санаам буккуллан, түөһэйдэҕим дуу тугуй? Оонньообутум оҕус буолан эрдэҕэ, ити үрүҥ кустук ат иннин быһа түстэ да, түөрэхпитин түҥнэрэр, олохпутун огдолутар. Ииним буоругар үктэнэн туран, кэнчээри ыччатым, кэскилин сарбыйар турукка киллэрдэҕим, туох хара аньыыбар өйүм санаам бааллыбытай, кыргыс кылаанын кытта илин былдьаһан иэдээни иин курдук иҥнэри үктээн киирэн биэрдим,, Таһыырдаах дьэ өйдөөтө туохха киирэн биэрбитин, ыар дьылҕаланан эрэр ыччаттарын санаан хараҕа ууланна…
Чэлгиэн ат иннигэр түспэккэ, ат иҥэһэтин туппутунан биэтэккэ кэллилэр. Көрбүт дьон сөрү диэн сөхтүлэр, бэри диэн бэркиһээтилэр. Ат барахсантан үрүҥ күүгэн үллүбүт, хара уута халыйбыт, Чэлгиэнэ туох да буолбатах, аты моонньуттан кууспутугар хоҥоруутунан Чэлгиэн түөһүгэр сигэннэ, ону кытта үс төгүс ис иһиттэн иэйэн кистээн дьурулатта…
Иҥэрсийэ иҥэрсийэ түһүлгэтин кыйа хаамта…
— Оҕом дьэ чахчы да кыргыс кылаанын кыыма эбиккин, мин түөрэхпин түөрэ үктээбэтиҥ, дьөһөгөй оҕото кытары уруйдаата, айхаллаата, иннин быһа түһэн, түөрэҥ үктүүр түөрт туйахтаах төлкөтүн түһэрбэтэххэр–
Таһыырдаах, уола Уордаах да чахчы астына харахтара толору туолла,, Холорук,, диэн кимиттэн.
Уолаттара Сүтүк, Байанай харахтарынан хайҕаан, сүрэхтэринэн сөбүлээн биирдии кыыһы талан, аны күһүн сыарҕа хаарыгар кэлэн ылыах буолан, Таһыырдаах үөрэн эрдэттэн илии охсуһуу малааһынан ыытта…
Ити курдук Чэлгиэннээх биир сырыылара этэҥҥэ түмүктэнэн, дойдуларыгар аттаннылар…

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
26.
Харачаас хайдах да Чэлгиэн ис санаатын өйдөөбөтө, сүрдээҕин соһуйа, сэргии да көрдө. Бииргэ сылдьар дьонноро, хамначчыттар диэҕи, оннук майгылара суох, кулуттар да буолбатахтар, бэйэтин кытта тэҥҥэ сылдьаллар, аһыыллар сииллэр. Өйө санаата, ону маны тобулара түргэнэ, киһи эрэ тэҥнэспэт түргэн тутуулаах хабыылаах. Тугутчаананы ылан көр, бэйэ хотун курдук сылдьар, ким да хаахайдаспат кэлэрин барарын…
— Тугутчаана эн хайдах бу Чэлгиэни булбуккунуй?—
Биирдэ сэмээр иккиэйэҕин сылдьан ыйытта.
— Эбээ быстаары сытан, оннук ааттаах киһини бул, киин сиргэ тардыс, оччоҕо силлибэт ситиммитин салгыаҕыҥ, ити Харачаас курдук атах балай сылдьыма, кии буолар дуу, киһи буолар дуу, оҥоһуута ыйааҕа билиэҕэ, ол иһин айан дьонун кэлэ бара маныыр буолтум, мин дьолбор таба тайанан буллаҕым, олох кэмсиммэппин.—
Кырдьык Харачаас өйүгэр санаатыгар олох баппатаҕа, Чэлгиэн туох ыллыктаах санаалааҕа. Кини бу усталаах олоҕун тухары, үчүгэйи куһаҕаны син көрөн, истэн кэллэ. Киһи киһини аһыммата, сүрдээх буоларын эт хараҕынан көрөн дьулайа да санаабыта, сорох баайдар, сааппыйаан өрүүлээх , үс салаалаах кымньыыннан хамначчыттарын көхсүн тириитэ соролоон, кыһыл этинэн көрүөр дылы таһыйаллара, төһөлөөх кэрэ бэйэлээх кыргыттар, кыаммат дьадьаҥы ыалга төрөөбүт кыһалҕаларыгар, ынах, сылгы курдук атыыга үүрүллэн, инники киһи буолар кэскиллэрэ быстарай. Эгэлгэ бэйэлээх кэрэ дьүһүн таҥараттан дуу, айыыттан дуу, ананан түспүттэр, истиҥ таптал иэйиитин, сылаас сыһыаны көрбөккө, күн сириттэн күрэнэн, бэйэлэригэр тиийинэллэрэ. Сүрдээх суол буолааччы, араас киһи үөйбэтэх, ахтыбатах түгэннэрэ, саныахха ыарахан, ийэ буор ол аньыыларын уйбакка, үйэттэн үйэҕэ үөр буолан, үһүйээҥҥэ киирэллэрэ. Онтон Чэлгиэн туһа туһунан, атын суоллаах иистээх, кырдьык да атын сиртэн айдарыылаах, үрдүк сиртэн үттэриилээх быһыылаах…
Харачаас Кыыс Хотуну бастаан көрө түһээт, хаһан да хамсаабатах сүрэҕэ толугуруу

мөхсүбүтэ. Туохха эрэ Чэлгиэннээххэ кэлэн барара, бу барахсан туттан хаптан хаамара, көстөр дьүһүнэ, күлэн лыҥкынатара, айылҕа анаан оҥорбут тырымныыр чыычааҕа, кэрэ мааны сибэккитэ. Тоҕо Эдьиий дииллэрин дьиктиргии саныыра, бу бэйэлээх тоҕо соҕотоҕуй,ама ким аккаастаныай ыал буолан буруо унаардарын…
Ити санаатын таайбыттыы балта, манна дьээбэлээн ааттыылларынан Бойбоох,, ити Эдьиийгэ санааҕын уурдуҥ дуо? Сэрэнээр эрэ, сыыһа халты тыллаһан, силлибэт сиргиттэн ыллараайаххыный,, сэрэтэр курдук этэн аһарбыта…
Атыыһыты көрсүөн баҕарар да, Чэлгиэнтэн толлон барбата. Оннук маннык иирсээни, үөнү күрдьэҕэни сөбүлээбэтин истибитэ уонна харахтаах киһи көрө сырыттаҕа дии. Хата кини бэрт дьиктини истэн соһуйа сылдьар, үнүр титииккэ көмөлөһө сылдьан кулгааҕын уһугунан истэн аһарбыта, Чэлгиэн Ньургуһун диэн мэтэкэ куо баарын сөбүлээбитин, онтуката иннин кэннин биллэрбэккэ кутуругунан оонньоон сиргидэхтэнэр үһү. Дьахталлар бэрт үчүгэйдик ахтыбаттар этэ, Чэлгиэннэрин аһыналлара…
Чэлгиэн курдук киһини сирэр, туох алдьархайдаах, оннук айыллан төрөөбүт барахсаный, дьэ дьикти, олоххо араас да баар буолар эбит…
Кыһын сүгүн кэлэн биэрбэккэ, халлаан маныы бөҕөтүн оҥордо. Үгүс сылгылара улахан Эбэҕэ турар буолан Чэлгиэннээх онно сылдьаллар. Сирин ситэ тоҥорбокко хаар үллүктээбитэ, күөл куталара тоҥмокко куттал буолла. Биир түүн үтээҥҥэ утуйа сыттаҕына, илэтэ дуу, түүлүгэр дуу дьон киирэн айдаарсан бардылар. Тугу эрэ мөккүһүү бөҕөлөр,, Биһиги күлүк буолан көппүт, сибиэн буолан, сир иэнин хастыы көтөн иһэрбит быһыытынан, кими эрэ толук туттан туора хабан барыаххайыҥ. Мэнээк төрдө төбөтө суох үссээҥҥилэри буолбакка, бас көс киһилэрин, иннин иирдэн, таһын дьалкытан ааһыаххайыҥ,,
,, Кэбис инньэ эрэ диэмэҥ, кыргыс кыыла, ир суолбутун ирдээн, бэйэбитин, орто дойдуга күлүк буолан сүөдэҥниирбитин, күлүкпүтүн көтүтүөҕэ, кэбис чыычый кыылы тыытымаҥ,,
Аны ол сыттаҕына биир кырдьаҕас маҥан бытыга сэпсэйэн, мас тайахтаах, онно өйөнөн туран, мөҕөн добдугураата,, Утуйан тыылла сыт, күн кыһалҕата суох, илэ барбыт илэһиэйдэр, иннинэн сырайдааҕы иинниир баҕаттан илэ тахсан сырыстылар. Кытаат хайдах этигиний, тиэрэ түстэххинэ ытыска түһэрэр, умса бардаххына сүүскүттэн ойүүр, араҥаччылыыр Айыы Куттаах аҕастаргын аҕалаҥҥын алгыс тылын астараҥҥын, иирэр мэнэгэй иччилэрин, үүрэн түрүйэн, бу Эбэҕэ тохтотума, олохсутума, сүөдэҥниири сүгүөннүөхтэрэ суоҕа, барыҥныыры эрэ барытын барыахтара–
Чэлгиэн баттатан уһугунна, туох эрэ куһаҕан быһыы майгы буолан эрэрин сүрэҕинэн, быарынан сэрэйдэ. Ити илэ барбыт, үөр буолбут дэриэтинньиктэр бу сири буллахтарына, иэдээннээх иирээни тардыыһылар…
Абаҕатыгар уонна Эдьиийигэр илдьит ыытта. Аҕыйах хонукка бэйэ тыынын мананыыга Бойбоохторо баар буолан абыраата…
Аҕыйах хонон баран Эдьиийдээх кэллилэр, Дьэдьэн эмиэ кэлсибит, киэһэ күн киириитэ Эдьиий улахан кулуһун отуннарда Эбэ үрдүгэр, халлаантан сыа хаар тэллэҥнии түһэр наҕыллык, ыксаабаттыы. Сотору Эбэ эниэтин өҥөйө сытар халыҥ кырыы мастаах өтөх дьиэкиттэн, хараҥа тумарык оргуйан тахсан, дьон олорор сирин диэкки уһунна, ону эрэ кэтэһэн турбуттуу Кыыс Хотун кутуран куллугуратта, былаайаҕынан дүҥүрүн охсо охсо уотун тула кыаһаана кылыгыраан баттаҕа арбайан, өрүтэ эккирээн этэн тыынан барда…
Абаҕалара Эһэкээнин айах тутан арыылаах алаадьыннан алҕаата, чороонноох кымыстан, кыра мас хамыйаҕынан сирин уотун аһатан ыһыахтыы олордо, Дьэдьэн хомуһа дьурулаан, хараҥаҕа күөх халлааҥҥа дьүрүһүйдэ.сибилигин хаардыы турбут былыта аһыллан, уоттаах сулустар мичиҥнэһэ түстүлэр. Хараҥа халыйан кэлбит тумарык, кутаа уоттан толлубуттуу, ол иннигэр кэлэн ытылла турда, өр өтөр буолбата, үөһэттэн туох эрэ куугунуур тыаһы кытта сирдьигинээн, уот быыстаах үрүҥ холорук, ытылла турбут хара тумарыгы бэйэтигэр үлтү сөрөөн, халыҥ тыа диэкки илдьэ бара турда…
— Эдьиий Дьэдьэни тоҕо аҕаллыгыт? Былыр Өбүгэлэрбит ыксаллаах кэм ыктаҕына, кыргыс үйэтин саҕана Хомус күөн туттар көмүскэллэрэ этэ, иччилээх Хомусчут Дьөһөгөй Айыытыгар чугас, ону өйдүүр сыаналыыр киһи аҕыйаан иһэр, Хомус киһини эмтиир да, энчирэтэр да күүстээх. Ону хата өйдүү саныы сырыт, ити былыыр былыр, туос төхтүйэҕэ хааллыбыт илэ барбыт дьэриэтинньик сиэмэх кута, кистэммит тиитэ эмэҕирэн, онтон төлө ыстанан, бэйэтин оннугар толук көрдөөн, илэ бараары гыммытын, Дьөһөгөй Айыытыттан көрдөһөн төттөрү кистэттибит.—
— Мин түһээтэхпинэ хас да киһи мөккүһэрин курдуга дии–
Чэлгиэн саарбахтаан ыйытта…
— Кини соҕотох, урут сиэбит дьонун куттара сылдьыһар–
Оо бу айыллыбыт айылҕабытыгар иҥин араас да баар буолар эбит, киһи барахсан мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр, араас да эрэйи эҥэринэн тыраахтыр. Маны этэн эрдэхтэрэ,, Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат,, диэн. Быстах өлүү быата, киһини күҥҥэ түөртуон түөртэ кэтэһэр, ону мүччү хаччы көтөн, сыыһа халты харбатан сылдьарга, икки атаҕы харыстыыр,,Бэриэтчиктээх,, буолар дииллэр, ананан төрүүргэр, аар айылҕаҥ аныыра дуу,? айбыт таҥаран биэрэрэ дуу?…
Чэлгиэн сыарҕалаах атынан сыннаран иһэн арааһынайы бары ырыта саныыр, Ньургуһунун олох өйө санаата умнубат, үнүр Дохсунтан кэпсэтиилээх этин, арыытын ыла бара сылдьыбыта, балаҕаныттан Ньургуһун сэгэйэн тахсан, үгүрүк–төгүрүк көрө көрө кэпсэппитэ, наһаа да кэрэ буолан көстүбүтэ, Чэлгиэн туох эрэ тэһэ кэйбитинии,, Кэһиибин тугу аҕалабын,, диэбитин, ис киирбэхтик мичээрдээн баран,, Эйигин бэйэҕин көрөрүм, саҥаҕын истэрим, миэхэ улахан үөрүү,, уонна тэтэр гына түһээт балаҕаҥҥа дьиэрэҥкэйдии турбута, субу тырып гына көтөр хаалыах туллуктуу, Чэлгиэн Ньургуһун эппитигэр, ис иһиттэн этэ сиинэ итийэн тиритэн кэлбитэ, таптыыр киһиҥ истиҥ тыллара, айылҕаттан сатаан этиллибэт, кэрэ дорҕоон курдук иһиллэр, Дохсун балта тахсан Чэлгиэнниин кэпсэтэр кэмигэр, тугу эрэ умнубут курдук туттан хоспоҕор даадаҥнаабыта…
Чэлгиэн уһун сылаалаах айаҥҥа сыарҕалаах атынан сыннаран иһэн арааһы барытын саныыр, быйыл күһүн улаханнык тоҥорбокко халыҥ хаар үллүктээбитэ, аны онтукатын иэстэһэн дуу, хаһан да буолбатах бытарҕан тымныылар түстүлэр, мутук булгу барар, көтөн иһэр суор тоҥон сууллар иэдээнэ, сылыктааччылар өтөр наар маннык тымныы түһэ илик дэһэллэр…
Быйыл Харачааһы айаҥҥа ылан кэлбитин, үөрэ да, махтана да санаата, Аллан хаһан буолбатах улахан тааҥынан, буруо тараа, кырыа буолан бидилийэ сүүрүктэнэ сытара, халыҥ хаардаах тымныы дьыл улахан тоҥмот тарыҥнара, уулара ыгыллан улахан харгыс, мэһэй буолбуттара, Чэлгиэннээх төннөн иһэр айанньыт бөҕөтүн көрсүбүттэрэ…
Аара баар дьон тохтоон ааһар сирдэригэр биир улахан кыһалҕа үөскээбитэ, сылгы хонор дала, отторо, сиринэн киһи ханна да үктэнэрэ суоҕун курдук симиллибиттэрэ, көрөргө сүөргү этэ. Манна Харачаас абырал буолбута, бу оҕо сааһыттан биһигин ыйаабыт сирин биэс тарбах курдук билэрэ, манныкка улахан тарыҥнары тумнар айа суола баарын билэрэ, айана уһун буолан баран эрэллээх этэ. Харачаас этиитин истэн, хаайтара сытар айанньыттар, суолга көрсөн төннөөччүлэр элбээбиттэрэ, сулумах чэпчэки сыарҕалаахтары инникилэтэн, Харачаас ыҥыыр атынан суол тэлэн тахсыбыттара, онно айанньыттар улаханнык да махтаммыттара, мэктиэтигэр тыллара булдьуйан, харахтара ууланан ылбыта,бу тоҥтон толлубатах, ириэнэхтэн иҥнибэтэх, олохторун утуйар ууга холуур, эр бэртэрин ис сүрэхтэриттэн тахсар, истиҥ махталлар этэ… төннөн иһээччилэр эмиэ ол суолу батан, аҕыйах кэминэн айан аартыга буолбута. Бойбоох син биир баар, дурда хахха курдук батыһа сылдьар. Харачаас наһаа сөхпүтэ, Чэлгиэн олох төрөппүт оҕотунуу бостууктуурун көрөн, араас да баар буолар, туора киһиэхэ итинник убанар диэн…
— Харачаас хара түөкүн, ханна биһигиттэн саһан, куота сылдьыам дии санаабыккыный–
Тайҕаҕа биир тохтуур сиргэ киирбиттэригэр, ойуччу олорор дьонтон биир искэл киһи туран уолугуттан өрө ыйаан таһаарда. Бу урут Харачаас хараҥа сырыыларга бииргэ сылдьыспыт, ыар тыыннаах, хаан үктэллээх, түүҥҥү түлүрбэхтэр этэ. Бу хааны көрдөҕүнэ хараҕа хараҥарар, биилээҕинэн дугуммут, уһуктааҕынан оонньообут, Тайҕаҕа суон сурахтаммыт, истибит эрэ илибиири түһэр илэчиискэтэ Хааннаах Ытыс илэ бэйэтинэн этэ. Билэр киһи бэһирбэт, ырааҕынан ыырданар ыччата…
— Эйиэхэ мин туох иэстээхпиний?—
— Ындыыһыт буолан ырдьаҥнаан, таһаҕасчыт буолан тысхаҥнаан, биһигиттэн бэрт киһи туора тутта сылдьаҕын–
Хабырына хабырына уолуктаһыы буоллулар, кыыннарыттан быһахтарын кылапачытан таһааран, субу кэйгэллэһэн барыах курдук дьүһүлэннилэр…
Куттас өттө, куотар аакка барда, мөлтөҕө миигин эрэ көрбөтүннэр диэбиттии муччухаҕа түстэ. Аны үс киһи мөрөйдөөрү ойон турдулар, харачааска ыксал буолла, бу мучумааннаһа сырыттахтарына Чэлгиэннээх, Бойбоох киирэн кэллилэр. Бойбоох убайын сырайа хааннаммытын көрөөт часкыйа түстэ. Чэлгиэн үскэл киһи Харачааска быһаҕынан түһэн истэҕинэ хапсаҕай баҕайытык илиититтэн тутан ылла, туора хаһыйбата киһитэ баҕаны бырахпыттыы тас иэнинэн барда…
— Кимҥиний, тыыҥҥын иһиллии иликпинэ ааккын суолгун этэ оҕус–
Чэпчэки баҕайытык сиргэ күөһэлис гынаат ойон турда, быһаҕын туппутунан, куска үөмэр киһилии Чэлгиэҥҥэ чугаһаан истэ, быһыы майгы ыараата…
— Холорукпун–
Чэлгиэн биир тылы эппитигэр, үөмэн испит мэктиэтигэр, оройго охсуллубут киһилии ньахчас гына түстэ…
Бу киэҥ Тайҕа усталаах, туоратыгар, ити амырыын ааты истибэтэх суох буолуо. Хааннаах Ытыс кумуччу туттубутунан таһырдьа түстэ, кэнниттэн дьоно батыстылар, баар дьоннор бары,, һуу,, гынан үөһэ тыыннылар,,Холорук,, маннык сырайдаах харахтаах киһи эбит, үөрэтэн, чинчийэн эргитэ көрдүлэр, сорох аатыгар суолугар тиийбэт эбит диэн мыыннылар. Хантан билиэхтэрэй, Холорук иһигэр туох кыыла саһа сытарын. Харачаас бэйэтэ да соһуйда, хаһан да, кимтэн да толлубатах, идэмэрдээх сырыылаах, Хааннаах Ытыс тыас хомунан куоппутугар, Итини этэн эрдэхтэрэ,, Киһи үөһэ киһи баар,, диэн…
Хаһан да буоларын курдук киэҥ Тайҕа киһитэ , кэлии барыы элбээбит, аалыҥнас киһиннэн туолбут. Араас омук элбэх да буолар эбит, кыыһын Бойбооҕун үөрэттэрбитэ, биир кэм чуп чубугурас, ыларын биэрэрин ыйдаҥардар буолууһу, салгыы куоракка үөрэттэриэн баҕарар да, хата киһитэ ылынара дуу, суоҕа дуу. Үөрэҕэ суох билиҥҥи үйэҕэ икки хараҕа суоҕуҥ кэриэтэ…
Чэлгиэннээҕэр Бойбооҕо быдан аахсар, тылын аҥардаһар, биирэ батыһа сылдьан тыл кыбыта кыбыта, сөбүлэһэр эрэ. Төннөллөрүгэр хаһан да быһа ааспат ыалларыгар түстүлэр, били кып кыра кыыстара, маннык мааны Хотун буола улааппытын көрөн сөхтүлэр, сөпкө да киһи буолар кэскилэ тардан Холоругу батыстаҕа. Харачааһы көрөн эмиэ дьиктиргээтилэр, билэр күөллэрин балыга буоллаҕа дии, окко маска умньамматах, ускул, тэскил сырыылаах киһи, аны Холоругу булан атын эйгэҕэ көстөҕө, олоххо баарта тарпыт буоллаҕа…
Күнү дьылы билгэлиир Бойбоохторо, кини буркун, силлиэ түһэрин эрдэттэн сылыктаан билэн эттэҕинэ, тохтоон буркуну аһаран баран айанныыллар…
Кэлин билэр айанньыттара, Бойбоохтон күннэрин дьылларын ыйытан ааһаллара, ардыгар дьээбэлээн да ылаллара, айанньыт саамай наадыйара, күнэ дьыла этэ, суолга быстарыы курдук куһаҕан, ыарахан суох этэ айанньыкка, тымныы, чысхаан быыһыгар, аны онно силлиэ, буркун эбиллэн араас куһаҕан саахаллар, сурах, садьык да иһиллэрэ, Чэлгиэҥҥэ ымсыыра саныыллара, күннээҕи кыһалҕатын быһаарар киһилээҕэр.
Суол суол арааһынай, киһи үөйбэтэх, ахтыбатах түгэннэригэр түбэһэрэ элбэҕэ, Чэлгиэннээх Тайҕаттан кэлэн иһэн суолга сытар киһини булан соһуйуу бөҕөтүн соһуйбуттара, мас тайаҕын кууһан, утуйар таба тэллэҕин сыттанан, утуйбуттуу токуллан суол ойоҕоһугар аарыма кырдьаҕас сытаахтыыра, тыыннааҕын билээт, дэлби суулаан чугастааҕы ыалга типтэрэн тиийбиттэрэ. Манна оҕонньору оҕолоон хас да хоммуттара, быраҕа барыан Чэлгиэн санаата буолбатаҕа, бырда быстан аччыктаан охтоохтообут эбит. Соһуйуохтарын иһин биир дойдулаахтара эбит.Ньургуһун таайа, былыр эдэр сааһыгар төрөөбүт түөлбэтин быраҕан, атах балай быралгы барбыт, оҕо эрдэҕиттэн оонньууну көрү нары батыспыт, киниэхэ байар баҕа санаа киирбэтэх,икки хараҥаттан хараҥаны ыпсаран, көмүс көлөһүннэрин тоҕон, оҕо саастарыттан, уллуҥах да сири, тэлгэһэттэн тэйбэккэ, тоҥхойо кырдьан тобуктуу түһүөхтэригэр дылы дьүһүлэнэллэрин көрөн сүөргүлүү санаабыт, кинини олоҥхотугар ойууланар улуу куйаардар, баһа атаҕа биллибэт байҕаллар, үтүмэн үгүс дохсун сүүрүктээх үрэхтэр, эҥсиллэр тойуктаах үс үөстээх Эбэлэр. Сипсийэр сиккиэр тыал ырыалаах хатыҥ чараҥнар, баай Байанай үллүктээх үгүс хамсаабат хара тыалар, түүн түһээтэҕинэ, күнүс өйүгэр санаатыгар оонньоһон, оннук дойдулары көрө кэл диэн курдары ис кутун угуйаннар,утуйар да уутун аймаабыттар…
Ийэлээх, аҕата, бииргэ төрөөбүт инилэрэ сордоно сатаан бараннар,,Тыыннаахтарыгар бу сиргэ үктэнээйэххиний,, диэн муустаах ураҕаһынан үүрбүттэр. Үүрүлүннүм диэн үөрбэтэх, кыйданным диэн кыыһырбатах, биир сарсыарда, тыҥ хатыыта туран, илиҥҥи аартыгынан, ойор күнүн утары көрсөрдүү, дьиэрэҥкэйдии турбут. Ол бэйэтэ сылдьарын тухары, ырыа тойук аргыстаммыт, олоҥхолоох– оһуохай олохтоммут. Биир балаҕаны бас билэн, буруо тараа таһаарбатах,хоонньоһор хотун ойох сылааһын билбэтэх, инчэҕэй эттээх иринньэх оҕону кууспатах. Кырдьар сааһа кыһарыйбытыгар, дойдулаах дьонум, иитиллибит ийэ буорбун булларыахтара диэн иһээхтиир эбит…
Син аһаан сиэн, хоп курдук бэттэх кэлэн Чэлгиэннээҕи кытта бастакы харалдьык быһыта сиэһэн тахсыыта, дойдутун буоругар үктэннэ…
— Тоойуом миигин манна хааллар, дойдум салгынынан тыыныам,кэпсэтэ түһүөм, ахтылҕаммын таһаарыам, сотору кэлэн ылаарыҥ–
Алааһын аартыгар түһэн хаалла, халдьаайыга быкпыт ньургуһуну көрөн, тобуктуу түстэ, төрөөбүт төрүт буорун сыллаан ылла, ып ыраас харах уута ырбыт, дьүдьэйбит иэдэһин устун сүүрдэ…
Айыы Тойон Таҥара биэрбит дьикти дьылҕатыттан, үөрүөн да, хомойуон да билбэт, бу орто дойдуга, чороҥ соҕотох хаппыт куруҥах буолан хаахынаан хааллаҕа, Дьылҕа Хаан айбыта оннук буоллаҕа…
Чэлгиэн, Дохсуннаахха биир уолу ыҥыыр аттаан илдьиккэ ыытта.
Дохсун дьонуттан истэн билэр эбит, оннук киһи баара диэн, Ньургуһун наһаа соһуйда, таайдарын этэҥҥэ аҕалбытын иһин Чэлгиэҥҥэ сиртэн, халлааҥҥа дылы махтаннылар. Ньургуһун сып сылаас нарын тарбахтаах илиитин, Чэлгиэн ытыһыгар ууран туран…
—Аны сайын ыһыахха күүтээр–
Кулгааҕар сылаас салгынан сипсийдэ,икки ахтыспыт сүрэхтэр тарбахтарынан таҕайсан, итии сүүрээн бииргэ тэбэн, биир тымыр буолан сүүрдүлэр…

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
27.
Олоҥхоһут Охоноон уотун иннигэр аргынньахтаан олорон, кэлэн ааспыт олоҕун эргитэ санаата. Бу кэлэн ааспыт кэмнэрин, сототунан

оонньоон, хоолдьуктаах бэйэтэ ходьойон, ыллыктаах санаатын ырыа гына ыпсаран, ырыа чыычаах курдук, ыллаан туойан аастаҕа. Ханна да халыйдын, тэхтиргэ да тэбиллэн, тэмтэрийэр хонуктарыгар, төрөөбүт түөлбэтин күөрэгэйэ, ымыы чыычаах буолан, дьурулаан киирэрэ, өйө санаата аһыллара. Сөпкө да этээхтииллэр эбит,,киһи олоҕо кылгаһа, түннүгүнэн тураах көтөн ааспытынан түмүктэнэр,, диэн. Кини Олоҥхоһут Охоноон тыҥ хатыыта туран, сассыардааҥҥы саһарҕаны көрсө, иллиҥҥи айан аартыгынан, саҥа сиппит уола хаан, сүһүөҕүн үрдүгэр дьиэрэҥкэйдээн, ырыа–тойук аргыстанан, алыптаах куйаарын дорҕооннорун куустуһан көппүт бэйэтэ, киэһэрэн күнэ киирэн, түүтэ өҥө соролоон, дабыдала тононон, собулҕа буолан суолга охтубутун, суор тураах аһылыга гыммакка, айыы санаалаах айан дьоно аҕаланнар, төрөөбүт төрүт буорун буллардылар…
Бу күн сиригэр түһэн, элэс гыммыт олоҕор, киниэхэ туох санаа киирэн тууйуллара буолла. Ааспыт олоҕор уол оҕо төрөөн кэрэ кыыс иэйиилээх тапталын кини да билэн аастаҕа, ол сир симэҕэ буола тыллыбыт кэрэ бэйэлээҕин кытта, ыра санаа оҥостоллоро, киһи буолар кэскиллэрин. Наһаа да кэрэ кэмнэр этилэр, сиэтиһэн кырдал устун көтөллөрө, кынаттаах таптал алыбар уйдаран…
Ол кэрэ ыра санаа туолбатаҕа, ырыа буолан ылланарын курдук, кэрэ сибэккитин силиһиттэн түөрбүттэрэ, атын киһиэхэ анааннар, ытаппытынан ылан барбыттара, ол курдук Олоҥхоһут олоҕо огдолуйбута, хаарга хаампыта, сииккэ сиэлбитэ.ол Кэрэчээнэтэ наһаа иэйэн истэр буолара, кини ыллаан эйээртэҕинэ, кэккэлэһэ олорон, төбөтүн санныгар уураахтыыр. Сүөһү курдук үүрүллэн барбыт, кэп дьэбэр олоҕор уһаабатаҕын истибитэ, тыына быстан көтүөр дылы кинини ыҥыра сытаахтаабыт үһү…
Ону айан дьонуттан истэн, хаһан да ытаабатаҕын ытаабыта, арай онно чугас буолан, сэгэригэр тиийбит буоллун, ыллаан туойан сэргэхситэн, бэттэх аҕалан атаҕар туруоруо этэ.,, Эн ырыаҥ баарын тухары мин тыыным уһуоҕа,, диэхтиирэ…
Доҕорун уҥуоҕар тахса сылдьан, ыллаан- туойан, ол быыһыгар, харах уулаах ытааһын, өр сылга муспут аһыытын, абатын, тыынын таһааран кэлбитэ. Өбүгэлэр былыр былыргыттан аньыыргыыллар, өр буолан баран сылдьары, Охоноон доҕорун кытта, көрсөн кэпсэппит саҕа санаммыта…
Дьонугар эрдэттэн, иҥин дьүһүн буоллахпына,, доҕорбор,, таһаараарыҥ диэн бакааттаабыта, Күн сиригэр көрсөн, олорботох дьолбутун, ол дойдуга салгыахпыт дии саныыра. Уҥуоҕар кэлэн барбыт түүнүгэр доҕорун түһээбитэ. Наһаа үөрэн көтөн туллуктанан, моонньуттан сып сылаастык, намчы да намчы илиитинэн кууспута,, Күүтүөҕүм, куруутун,, инньэ диэт салгыҥҥа уйдаран, сырдык аартыгы батыһа көппүтэ. Охоноон наһаа чэпчээн, ис иһиттэн үөрэн уһуктубута,, сэгэрим сүрэҕэ чугас эбит, хоргуппатах, тэйбэтэх,,киһи барахсан дьикти быһыылаах, өйдөммөт эйгэлээх, ити күнтэн, хаһан айыы дуу, аанньал дуу ыларын күүппүтэ, доҕоругар тиийэ охсоору…
Ону баара бөөлүүн кэлэн, дууһатын, кутун–сүрүн эмиэ аймаан барда…
— Эн миэхэ кэлэргэ наһаа ыксаама, кэмиҥ кэрдииҥ кэлиэҕэ, кэнэҕэһин кэнэҕэс бииргэ буолан салгын куппут көтүөҕэ.
Эн Ньургуһуҥҥа көх буол, муна тэнэ сылдьыбатын, олоҕунан оонньооботун, кини Айыыһыттан анаммыта, Дьылҕа Хаантан ыйааҕа Чэлгиэн, эн биһикки сиппэтэх ситиммитин, көрбөтөх дьолбутун ситэриэхтэрэ,Ийэ буолар ыйааҕым, аҕа буолар аналыҥ кинилэртэн кэлиэҕэ,—
Охоноон санааҕа түһэн уһуктубута, кини хантан билиэй, бу оҕолор ис тас олохторун. Тыл аҥарын да быктарар кыаҕа суох этэ. Чэлгиэни син биллэ көрдө, улахан улаҕалаах өйдөөх, ырааҕы ыйдаҥардар киһи курдук сылыктаабыта. Омос көрүүгэ, күлэн–салан, кэпсэтинньэҥэ, киһи киэнэ кэрэмэһэ этэ, ол гынан баран иккис аатын истэн баран, дьэ өйдөөн дьүүллээн көрбүтэ. Бачча сааһыгар дылы, сири сибиири , эт тилэҕэ элэйиэр, бырда быстан угунньата тахсыар дылы кэрийдэ ини, кэрийбэтэ ини, иҥин араас илэчиискэлэри, илин күүстээх,саҥа хастаммыт модьу холлоҕос туруутун курдуктары, сыгынаҕы таҥнары туппут бэйэлээхтэри көрдө ини, көрбөтө ини. Ол гынан баран Холорук иһигэр, булгуруйбат бодолоох, сынтарыйбат сыралаах, уота күөһэ умуллан, тыҥыраҕын кистэнэн, атын кыыл олорорун бигэтик билбитэ…
Бу кыыл уһуктан, уотунан тыыннааҕына. Холоруга ытыллан, таҥыраҕын саратан, иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сырайдаах, утары ууммат илбиһэ түһэрин сэрэйбитэ,, Сөпкө да этэн эрдэхтэрэ, чуумпу уу абааһылаах,, диэн…
Онтон Ньургуһун сааскы тыал, сайа охсор салгына, силис тардан, үүнэр нарын намчы үнүгэһэ, уостан түспэт саха нарын иэйиитэ…
Ньургуһун таайдааҕар наһаа үөрбүтэ, дьонугар баччааҥҥа дылы эппэккэ сылдьыбыттарыгар кыыһыра саныыра…
Хайдаҕын да иһин саха барахсан, самаан сайын кэлиитигэр үөрэр көтөр түгэнэ үүнэрэ. Ньургуһун эмиэ оҕо эрдэҕиттэн сайылыкка тахсарын ис сүрэҕиттэн сөбүлүүрэ. Чэлгиэни кини бастаан онно көрбүтэ, сүүрбүт көппүт, кыра кытыгырас уолу, сымсата, сытыыта туохха да таба ылларбат этэ, Ньургуһуҥҥа атын оҕолордооҕор сыһыана ураты этэ, онтун мантын өлөрөн ытаатаҕына ааттыыра, оннук эмдэй, сэмдэй улаатан испиттэрэ. Кэлин бэйэ бэйэлэрин кыайан өйдөспөт буолан барбыттара, Чэлгиэн аһаҕас дууһалааҕа, киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн, эргинэн урбанан, дьон сиэринэн, быһыы майгы быһыытынан сылдьыан баҕарара. Ньургуһун бэйэмсэх буола улааппыта, наар кинини эрэ өрө тутан көрө истэ таптыы сылдьыахтарын баҕарара. Инньэ гынан икки ардылара аттар атан барбыта…
Олоҥхоһут Охоноон хайдах да маны силимнии тутан биир гынар кыаллыбатын сэрэйбитэ. Уһун күҥҥэ тугу гыныай, Чэлгиэҥҥэ эмиэ тиийэ сылдьара, баарыгар үөрэ, көтө көрсөрө, хата үксүн суоҕар түбэһэрэ. Кэлэрэ барара, биир сиргэ түптээн олорбот курдуга…
Олоҥхоһут Охоноон сорох сорох кэмнэргэ, муунтуйан ыллаҕына, ааспыт олоҕун, тугу көрбүтүн истибитин, Эһэкээнин иннигэр олорон тойук туойан, тыынын таһааран ылара…
Иринньэх сааспыттан
Итиллибит Ийэ буортан,
Тирэхпэр тирэнэн
Тэлэһийэ көппүтүм.
,, Ымыйахтан,, ыймахтаан
Ыраас,, Ымдаан,, сүүрээнин,
Сүһүөхтэрбэр аҕааммын
Сүүрэр, хаамар буолбутум.
Көмүс дорҕоон кутуллан
Аптаах тыллар аһыллан,
Уу сааспыттан улдьааран
Умсугуйар буолбутум.
Күдэриктиин көтүһэн
Күүстээх санаа ылынан,
Уус тылларга уйдаран
Уунан тиийбэт үрдүккэ
Таласпыта ис Кутум.
Ырыа, хоһоон ыллыктаан
Туойар тойук сырдыгар,
Оһуохайы ордорон
Олоҥхону баппытым.
Хаамтым хара тыаларга
Лиҥкир мастаах ойуурга,
Хатыҥ чараҥ аларга
Бэстээх Чагда устунан.
Кыынньа турар кытыллаах,
Очуос хайа күлүктүүр
Киһи тиийбэт үрдүгэр.
Көрдүм Байҕал оонньуутун
Араас долгун үҥкүүлээх,
Харах тиийбэт иэннэрдээх
Түмүк Сирэ биллибэт.
Сайын ирбэт муустара
Ырбыы буолан нэлэйэр,
Үөр табата мэччийэр
Кустаах,хаастаах дойдуга.
Илин диэкки иэҕиллэн
Эргийтэлээн тиийбитим,
Эрчим атах тэбиилээх
Соҕурууннан суолланан.
Ол тухары биир санаа
Араас дойду күөнүгэр,
Алаас нарын ырыата
Сиккиэр буолан тиийэрэ.
Тиийэр эбит түөрэҕиҥ
Түһэн кэлбит төлкөҕөр,
Төрөөн ааспыт тэлгэһэҥ
Үктээн ааспыт омооҥҥор…
Ити курдук санаатыгар ону маны туойа олордоҕуна Ньургуһун кэлэн…
— Таай туох санаа үүйэ хаайа тутарый?—
— Ээ тоойуом туох санаа кэлээхтиэй, өйүм кылгаан, кэнним уһаан, түөс маас буолбут киһиэхэ. Хата бу эн хаһан холооннооххор холбоһон, ытыы сытар иринньэҕи аҕалан, аҕа баһын салгыыгын?—
Ньургуһун кыбыстыбыттыы тэрэ түстэ,
— Кимиэхэ–
— Ии тоойуом, онтон ити Чэлгиэн баар дии, ама хайа кыыс, дьахтар сириэй–
Ньургуһун тугу да саҥарбакка атын сир диэкки көрөөт, үөһэ тыынан ылла…

Чэлгиэннээҕи аны туох эрэ биллибэт кыыл буулаан сор хааннарын сордоото. Сылгы бөҕөтүн аймаата, аны эбиитин дьиэ таһыгар сылдьар, алаас сүөһүлэрин бултаһан барда. Киэһэ күн киирдэ да, хантан да кэлбитэ биллибэккэ биирдэ баар буола түһээт, сүөһүнү орулаппытынан сүнньүн хадьырыйаат сүгэн барар. Манаатахха киирбэт, атын сиргэ тиийэн аймыыр, дьон да куттанар, сэрэхэдьийэр буоллулар, Бу сурах нэһилиэги барытын тилэри сүүрдэ, сорох сэтэриир, сорох куттанан, дьонноох сиргэ көстө, Тыатааҕы диэхтэрин көрбүт дьон, атын сороҕор түөрт атах буолан, ардыгар икки атаҕар туран сүүрэр дииллэр…
Хайдах да таба тутан Чэлгиэн дьонноро кыайбатылар. Эдьиий кэлэ сылдьан бу кыыл буолбатах, Чэлгиэн үрдүк аатыгар хантан да кэлбитэ биллибэт, ким да үтэйбитэ көстүбэт, кыыл дуу, киһи дуу, ким билиэй…
Чэлгиэн уолаттарыгар ааттаммат Эбэҕэ тиийдэ, уолаттара барахсаттар куттара сүрдэрэ тостон, олох күлүктэрэ эрэ хаалбыт. Куттанан олох кэтэнэ манана сылдьаллар…
Киэһэни кэтэһии буолла, түүн оройо, өтөхтөрүн саҕатыгар туох сүрдээх куһаҕан хаһыы бөҕө буолла, Чэлгиэн ааны сэгэтэн көрбүтэ, үөскэ икки атаҕар туох эрэ арбайбыт түүлээх барыйан турара, Чэлгиэни көрөөт хараҕа күп күөх уотунан сирдьигинии түстэ. Эмиэ бэрт куһаҕаннык кылынан ылаттаата. Чэлгиэн үүтээнтэн тахсан утары барда, уолаттара сааларын бэлэмнэнэ хааллылар. Өтөх саҕатыгар түһэн утары барарын кытта, кыыла кыламмытынан, бэлэһин аппытынан Чэлгиэҥҥэ утары ыстанна…
Кэтэһэн сап салыбырас буолбут уолаттар тугу да өйдөөн дьүүллэн көрбөккө хааллылар, биирдэ кыыл сүүрэн иһэрэ, онтон хантан да биллибэт хара холорук, уот кымньыы чаҕылҕаннаах, сири халлааны үлтү ытыйан таһаарбыта, кыыл дуу, абааһы дуу бэрт куһаҕаннык сарылыыр саҥата иһиллибитэ, уолаттар куттанан бары наара анныгар симиллибиттэрэ. Сотору холорук ыраатар тыаһын кытта уу чуумпу буолбута. Сыппахтыы түһэн баран уоттарын оттубуттара. Чуумпуга киһи атаҕын тыаһа сурдурҕаан иһиллибитэ, аан таһыгар кэлэн тохтообута…

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 28.
— Ити тугуй?—
Чэлгиэни киирбитигэр уолаттара тула көттүлэр, сырайдара, харахтара сырдаабыта

көстөр, ол да буоллар, сэрэхэдийэн аан диэкки кыҥастаһан ылаллар. Чэлгиэн куруук буоларын курдук холку, хаһан да кини ыган түүрэн, ыһыытыы,хаһыытыы сылдьарын уолаттара өйдөөбөттөр, арай бүгүн куруук күлэ сылдьар харахтара, сып сытыы уотунан чаҕылыспыттар…
— Уолаттар бэйэм да билбэппин–
Кырдьык уолаттар туох буоларын көрбөтөхтөрө, кутталларыттан куттара көтөн, наара аннынан, сыҥаһаннан, муннуларын буор муостаҕа анньа сыппыттара…
Ити амырыын айдаан ити курдук ааспыта, сылгыһыт уолаттар тугу кэпсиэхтэрэй көрбөтөхтөрүн, аҕай улахан холорук кэлэн ааста диэбиттэрэ…
,, Холорук,, былыр былыргаттан, саха киһитэ улаханнык айдаарбат, аньыыргыыр тыла, дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо,, Тыалынан киирбит Холоругунан тахсар,, диэн. Холорук курдук күүстээх, иччилээх , алдьатыылаах бу Орто Дойдуга, Сир үрдүгэр суоҕа буола. Иччилээх Холоруктар сири, халлааны биир гына ситимнээн, ууну, хаары ытыйан алдьатыылаах ааһыылара, былыр былыргаттан дьон сүрэҕин хайытара, ол иһин улаханнык ахтыбат буола сатыыллара…
Биир күн олоҥхоһут Охоноон анаан, ыалдьыт, хоноһо буола Чэлгиэннээххэ кэллэ, олоҥхоһут хонуктуу кэлтин истэн, чугас алаас ыаллара, олоҥхо истээри бары муһуннулар, билигин ичигэс дьиэҕэ киһи симиллибэт, күөх кырыска олорон, дьиэ таһынааҕыны, кыстык хайдах ааспытын, сааскы төрүөх туһунан, санаа атастаһан, хардары таары сэлэһэ олордулар…
— Ити туох киһи үөйбэтэх, билбэтэх алдьархайа кэлэн ааста, үөһэ көттө дуу, аллара түстэ дуу?—
Биир кырдьаҕас оҕонньор тайаҕар тэптэрэн олорон ыйытта.
— Эн сир иэнин, эт атаҕыҥ элэйиэр, эдэр бэйэҥ эмэҕирэн, эргийэн кэлиэххэр дылы, элбэҕи иһиттэҕиҥ, биллэҕиҥ дии, киэҥ сиринэн тэлбит киһи көрүүҥ да элбэх буолуо, ити туох амырыын кыыла кэлэн ааста,—
Олорор дьон харда күүппүттүү бары Охоноон сырайын, өрө мыҥаан, туох саҥа тахсар диэбиттии кэтэһэн олордулар…
Таайыттан харыс да хаалбат Ньургуһун, эмиэ туох эрэ сонуну истээри күөх кырыска, таайын таһыгар олордо…
Охоноон туохтан саҕалыах бэйэбиний диэбиттии, син уһуннук мунааран ылла, айаҕа аһылынна да аһыллан кэпсээн барбытыгар, уу чуумпу буола түстэ, оннооҕор сибилигин, күөх халлааҥҥа дьирибинии турбут күөрэгэй, дьурулуурун тохтотон, иһиллиир курдук чуумпурда…
— Былыр эдэрбэр таас хайалары уҥуордаан, кыһыннары томмот үрэхтээх,, өймө,, балыгар бултаһа сылдьан, биир кырдьаҕастан дьикти үһүйээнин истэн турардаахпын.
Ханнык да күнэ дьыла кэпсэммэт, кыргыс үйэтин муҥутуур кэмигэр, илин сылдьар боотурдар, илбис хаанын иҥэринэн, улуу добдурҕа саҕана, аат ааттаан алдьыытыылаах айаны аһаллара үһү. Көрбүттэрин эрэ көҥүтэ сынньан, сиппиттэрин эрэ сэймэктээн, үҥүү, батас аһылыга гыналлара үһү. Эр дьооннорун имири сотон, оҕону, дьахтары үүрэн бараллара дииллэр. Онно эбит араас илбистээх ойуун, удаҕан, хараҥа хаан олбохтоох, үрүҥ Айыыттан анаммыттар даҕаны. ,, Холорук,, хайа аҕа ууһуттан буолара кимэ туга ахтыллыбат, ол кыргыстаах үйэ саҕахтарын, хас үйэ бүрүйэн ааспыта биллибэт. Оннук аатынан илбис иҥэриллибит Боотур, кырдьык да дьиҥ чахчы Холорук быһыыламмыт. Онно холоотоххо олоҥхо оонньуу курдук ойууламмыт. Тоҕус улуу ойууттар, үс түүннээх күн кыыраннар,Холорук хомуһунун иҥэрбиттэр.Ол Боотур туох эмэ буолан сир үрдүттэн сүттэр да, өлбөт сүппэт силистэнэн, ситим курдук, үйэттэн үйэҕэ бара турар гына, тоҕус халлаан улаҕатыттан, үөһээ Айыылар оҥорон, тутан кутун, сүрүн сүппэт гына бөҕөргөтөн, орто дойдуга үтэйбиттэрэ үһү…
Аны биир эмиэ хайа да аҕа ууһа буолара биллибэт, хараҥа хаан олбохтоох, сиэмэх ойууна аҥара абааһы боһуомнаах, сиир аһыыр таныктаах, сиэмэх кыыллыы Боотуру аад айаҕыттан айан таһаарбыт. Бу кыыл төһөнөн кыыллыйан сиир, аһыыр да, онон тирэҕирэн бу сиэмэх ойуун хомуһуннаах илбиһэ, өссө иччилэнэн иһэр эбит. Холорук уонна Кыыл аҥардаах дэриэтинньик уһун сылларга хатыспыттар, ирдэһэ сылдьан илбистээх иирсээни тэрийбиттэр. Дьэ итинник үһүйээни мин истэн аһарбытым.—
Олоҥхоһут Охоноон дьон куйахата күүрүөх кэпсээнин түмүктээн, сыыҥтаан,, таарк,, гыннараат, күөх окко элиттэ…
— Онно биһиги Холорукпут туох сыһыаннааҕый? Бу дойдуну булан ол киһи дуу, абааһы дуу айбардаан ааста–
Биир кырдьа баран эрэр дьахтар симиктик ыйытта…
— Ии тоойуом ону ким билиэй,, ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр,, дииллэр буолбат дуо, Чэлгиэн иһин таһын ким көрүөй билиэй–
Охоноон бачча мустубут дьоҥҥо кылгастык этэ түһээри, күөмэйин оҥоһунна, олоҥхоһут барахсан уһуннук этэн тыынан, тыынын таһаарбатаҕына, эмиэ улуу ойуун курдук, Иэйиэхситэ ирдээн, кута сүрэ тулуйбакка, толугуруу мөхсөн ыалдьар да туруктанар…
Олоҥхоһут Охоноон
Орто Дойду олоҕун,
Отун–маһын оһуордаан
Кэрэ кэпсээн киэргэтэн
Кэпсээн киирэн барбыта.
Айар да буоллаллар эбит
Уус тыыллааҕы уһааран,
Этэн кэлээр диэбиттэр
Айыы Кутун анааннар.
Кулгаах, харах буоллулар
Оҕо , дьахтар тулалаан,
Оҕонньоттор кыттыһан
Ордоотоһо ылаллар
,, Ноо онтон, хайдах этэй,,
Этэр тыл эриэкэһиттэн
Кэпсиир тыл кэрэтиттэн,
Харах уута халыйда
Мурун кытта тыаһаата.
Маннык кэрэ кэпсээннээх
Кэхтэн сүтүө турдаҕа,
Ийэ буора иҥэрэн
Ииҥҥэ киирэн эрдэҕэ.
Аһыйбыппыт да иһин
Айыы Тойон Таҥара,
Айан тутан кээспитин
Кэлин ылыа турдаҕа.
Киһи бэрдэ киниэхэ
Киирэр тыла күлүүлээх,
Кэпсиир тыла кэҕэлээх
Ааҕар тыла алыптаах.
Ити курдук Охоноон ону маны кэпсээн бүтүүтэ Көкөт тиийэн кэллэ уонна аҕыйах тылын суккуйан барыларын күллэртээтэ. Көкөт эмиэ бэйэтэ туһунан дьикти айылҕалаах киһи, наар ону маны хоһуйа, дьону күллэртии сылдьар. Олоҥхоһут Охоноон Көкөтү көрө көрө үөрэр, эмиэ айылҕаттан биир дьикти айдарыылаах киһи баарыттан…
Быйылгы ыһыаҕар биир үөрүүлээх да, соһутуулаах да сурах кэлэн улаханнык дьаархана сылдьар. Атын улуус ааттааҕа, аҥардастыы айаатыыр, соҕотохтуу сураҕырар, Бэриискэп баай, Чэлгиэни ,,бэйэ бодотун тардынан олордун, быйылгы ыһыаҕар, атахтаах атыттан саҕалаан, күүстээхтэрин, быһыйдарын, уус тыллаах олоҥхоһутугар тиийэ күрэххэ барабыт,,
Бу сурах, садьык, түгэхтээх илдьит, Чэлгиэн санаатын аймаата, аҥардастыы айбардаан бардахтарына, өбүгэлэр этэллэринии, кэлэр кэскиллэрин, үүнэр дьылҕаларын, төрүүр төлкөлөрүн, түҥнэри үктээн бараллар. Урут хаһан да маннык илин бэрт былдьаһыылаах, ыҥырык ыла илик буолан улаханнык соһуйдулар, дьон араастаан айманнылар. Бу Чэлгиэн аатын суолун алдьатан, сир буор сырайдаары, былыргылыы эттэххэ, хааннаах,, илгэ,, илдьитэ этэ…
Аны атын улуус ааттаахтарын, туора улуус бастаахтарын хайдах көрсөргүттэн, түһүлгэҕин тэринэриҥ барыта бары тутулуктаах, төрдүн, төбөтүн сэдиптээн билэр киһи, ыйыы кэрдии ыытыахтааҕа. Манна киэҥ сирдэри кэрийэн, үгүс ыһыахтар үгэстэрин, ол өбүгэттэн туох сыаллаах, соруктаах буоларын, билбит көрбүт киһиттэн Олоҥхоһут Охоноонтон Чэлгиэн баран көрдөстө, Охоноон ыараабакка чэпчээбиккэ ылынна, ыһыахха дылы Чэлгиэннээххэ олоро барыста, Ньургуһун эмиэ. Таайын көрөр истэр киһитэ кини, онон Охоноон кинитэ суох табыллыбат…
Чэлгиэн иллэҥэ суох да буоллар, Ньургуһун күн аайы көрсөн, тыл быһаҕаһа да буоллар кэпсэтэн ааһаллар. Харачаас Ньургуһуну көрөн, сөпкө да ааттаабыттар айбыт дьоно дии санаата, саас тыллан эрэр Нььургуһун,тэтэрэ кыыһан, күн уотугар арыллан, киһи эрэ таҕтыах күлэ үөрэ дайа сылдьара,сөпкө да Чэлгиэн сүрэҕин сүүйбүт дии санаата…
Чэлгиэн бэйэтэ кыра күрэх тэрийдэ, атахтаах аттары булан,, чып,, кистэлэҥинэн, икки атахтаах мээнэ үктэммэт сиригэр, анал көрөр, баайар дьону анаталаата. Олоҥхоҕо улаханнык дураһыйа санаабата, Охоноонноох, Көкөтү бүк эрэнэ сырытта. Саамай сылаалааҕа, мындыра, саҥа түһүлгэ тэрээһинэ, ол ымпыга чымпыга элбэҕэ салытыннарда…
Чэлгиэннээх эттээх атынан сылдьан, илии, атах оонньуутугар сөптөөх дьону көрдөннүлэр. Ханна эрэ үрэх баһыгар олорор, оҕонньор, эмээхсин уоллара, кыра сааһыттан, эт атаҕынан эккирэтэ сылдьан бултуурун иһиттилэр. Сороҕо баҕар үлэннэриилээх да буолуо, борбуйун көтөҕөөт, тайаҕы, табаны атаҕынан ситэн тайыылыыр, тыатааҕыны эмиэ тайыыннан бултуур диэни истэн, үрэх баһыгар аттаннылар. Хас да күн көрдөөн син буллулар. Хата бары балаҕаннарыгар баалларыгар түбэстилэр. Ол икки атахтаах улаханнык итээн үктэммэт бүк сирэ сирэ эбит. Биэс алта аттаах дьон тиийэн кэлбиттэригэр, соһуйуу, өмүрүү буоллулар. Чэлгиэн туох наадаҕа кэлбитин быһаччы кэпсэттэ…
— Ол биһиги кып кыра Чыычаахпыт сыыһа, ол үөс сир бэртэрин кытта, илин былдьаһар кыахтаах үһү дуо–
Оҕонньор хайдах эрэ саарбартыыр курдук саҥарда. Ону уоллара, дьонноох, сэргэлээх сири уоту көрөөрү,, Барсарым дуу,, дьонун диэкки сымнаҕас хараҕынан ааттаһардыы көрдө. Хайыахтарай оҕонньору, эмээхсини мэҥэстэн, уол атаҕынан айаннаатылар.
Аны бу дьоннору дьонноох сиргэ киллэрбэккэ, улахан Эбэҕэ сылгыһыттарга аҕаллылар, манна эмиэ кистээн аттарын баайа сылдьаллара. Үһүөннэрин биир үүтээҥҥэ түһэрдилэр. Манна барытын Күлүк дьаһайар, көрөр, истэр. Кырдьык да бу оҕо, омос көрдөххө суптугур буолан баран, сэттэ иҥииринэн хатарыллан төрөөбүт быһыылаах таһаалаах. Киһиттэн эрэ уратытык туттан хаптан хаамардыын, атын.
Ити курдук сэмээр, тыаһа сыма суох, чуумпу саха быһыытынан тэринэ сырыттылар. Үрэх баһыттан дьону аҕалбыттарын, икки атахтаахха биллэрбэтилэр. Арай Эдьиий эрэ сэрэйдэ, Бойбоох быстыбат кутурук, харыс да хаалбат…

Арыылаах, С.
[26.10, 20:22] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 29.
Чэлгиэн ыһыаҕын тэрииригэр, Олоҥхоһут Охоноон, абаҕата Лэгэнтэй, эдьиийэ Кыыс Хотун, Көкөт сүүрдүлэр, көттүлэр. Санаан кэлэ кэлэ итэҕэһэ быһаҕа элбэҕэ, киһи үөйбэтэҕэ ахтыбатаҕа

көбөн иһэр. Бэриискэп мээнэ киһи буолбатах, отунан, маһынан оонньоон оҥоһуллубатах киһи, дириҥ, эппиккэ дылы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ көһөн кэлбит, ытык дьон ыччаттара, сахалыы мындыр, өй санаа хаата иҥмит киһитэ. Чэлгиэни туох ханнык киһитин, олоҕун дьаһаҕын көрөн, аакка суолга киирбит, үйэттэн үйэҕэ сүппэккэ, уос номоҕо буолбут, үгүс үһүйээҥҥэ, сүппэт сэһэннэргэ, кэрэхсэбиллээх кэпсээн буола сүүрдэр–көтүтэр Холоруктан хааннаах, өбүгэттэн өйөбүллээх, Айыылартан ананан, түөрэҕэ түспүт, боотур ууһун сыдьаанын көрүөн, истиэн баҕарбыта…
Чэлгиэн да ону өйүнэн санаатын сэрэйбитэ, ох курдук оҥостуммуттара, кустук курдук куоһаммыттара…
Урут ааспыт ыһыахтарга, бу курдук күүскэ мөхсүбэтэхтэрэ, бу сиэрэ–туома элбэҕэ, сэргэлэр тус туһунан анал ааттара. Моҕол ураһатыттан, кыыс түһүлгэтигэр тиийэ. Манна аны хас биирдии бэйэтин арчылаан, алгыстаан тэрийии, мунаах киһи төбөтө эргийэр дьаабыта…
Чэлгиэҥҥэ хата билэр көрөр дьонноро, үгүс буолан, онтон мантан хаайтарбата. Олоҥхоһут Охоноон улаханнык көмөлөстө,, Олоҥхо,, эмиэ Өбүгэ биир сыыска буорга хаалларбатах, ааспыт олох,сиэрэ-туома, кэлэр кэскил кэрэ кэпсээн буола, онно саха төрүт итэҕэлэ, умнуллубат уйгулаах олоҕо, барыта тыл күүһүгэр, ойуу, оһуор буолан хааллаҕа…
Аны кыыстаммыты кыһайбыт курдук, икки кийиит дьоно билсэ, көрсө, түҥүр, ходоҕой бөҕө Таһыырдаахтан кэлэр үһү. Барыта болдьоспут курдук биир түгэҥҥэ буолууһу…
Кийииттэр барахсаттар, киһи сирбэт кыргыттара, кыталыктыы дайаннар. Аны Ылгыннара, Дьдьэнниин ыал буолабыт диэн турдулар. Дьэ манна буолла,, атыйахтаах,, уу курдук, үөһэ, аллара дьалкыйыы, ытык курдук ытыллыы…
Аймахтар эрдэ кэлэннэр, көмө, күүс бөҕө буоллулар. Кыргыттара үчүгэй ыллыкка үктэнэн ыал буолбуттарын көрөн үөрдүлэр.
Бэриискэп баай кэлиитин, тоҕус туруйа уолаттар, кынталдьыйар кыталык кыргыттар көрүстүлэр…
Олоҥхоһут Охоноон алгыс тылы анаата, Айыыһыттан арчылаан…
Бэриискэп эмиэ бэйэтэ алгысчыттаах эбит, саҥа сиргэ үктэммитин, сонун сиргэ кэлбитин, дойду иччититтэн Аан Алахчын Хотунтан, алы гынан көрдөстө,, туора урдустар диэн туоратыма, атын айдарыылаахтар диэн атааннаама, бары биир төрүт төрүөхпүт, саха буолар соргулаахпыт,, ити курдук икки улахан алгысчыт, хардары таары арчылаан ыһыахтарын астылар. Итир былыт тахсан, сылаас салгыннаах ардах, ибирдээн ааста. Маны кырдьаҕастар,, Уйгу–Быйаҥ,, диэн уруйдаатылар.
Бастакы күҥҥэ наар,, оһуохай,, күрэҕэ, дьэ эппэҥнэтэн этэр эристииннэр бааллар эбит, манна наҕыллык, наскыйан дьиэрэҥ тэбэр буоллахтарына, анараа дьон,, оһуохайа,, өрө эккирээн олорор, сэниэлээх киһи ситиэх курдук, Барыыскап баай, саас ортолоох, модьу таҕа көрүҥнээх, онтукатыгар тэҥэ суох сылбырҕа киһи эбит, олохтоох тыллаах өстөөх. Биир тылынан саха саарына. Хотуна эмиэ кэлсибит, Чэлгиэн көрдөҕүнэ үгүс быһаарылаах тыллары кини ылыннарар курдук. Манна да Чэлгиэни үөрэтэрдии субу субу баһыттан атаҕар дылы көрөн ылар, сороҕор эригэр тугу эрэ сибис гыннар, биирдэрэ тоҥхоҥнуур эрэ…
,, Оһуохайга,, тылларын аҥардастылар, хаһан да оһуохайга оонньооботох, эккирээн да көрбөтөх Кыыс Хотун эппитин ордук биһирээтилэр, барахсан көтөн иһэр кыталык курдук, кылыһахтаах куолаһынан лыҥкынатан, киһи эрэ таптыы көрөн уйадыйыах курдук. Харачаас сиэтиһэн тэҥҥэ көтүстэ. Үрүҥ түүнү оһуохайдаан атаардылар, ойор күнү көрсөн, алгысчыттар аан тылы аһыахтарыгар дылы…
Чэлгиэн киэһэ киһи ыыппыта сылгыһыттарга, сүүрэр аттары кытта били уол кэллин диэн. Кырдьаҕастары сымнаҕас акка мэҥэһиннэрэн, сүүрэр аттары сэтиилэнэн айаннаабыттара, уол сүһүөхпүн тэнитэбин диэн ат мииммэтэҕэ, сиэлэн бэдьэйэрин сиппэккэ иһэллэрэ. ,,Чыычааҕы,,анал ураһаҕа түһэрбиттэрэ, дьонун түһүлгэҕэ киллэрбиттэрэ, Чэлгиэн көрсөн көр, иһит диэн Дьэдьэҥҥэ туттарбыта, бэйэтин дьонун кытта биир түһүлгэҕэ олордубута. Атыҥырыы көрбөтөхтөрө, ытыс үрдүгэр түһэрэн ылбыттара…
Күлүк, Чэлгиэни ыҥыттаран ылбыта, сылгылар ойуччу дьон көрбөт сиригэр тураллара. Биир түүкэрийбит түүлээх, онньоҕунан үктүү сылдьар атыыр соноҕоһу көрдөрбүтэ…
— Чэлгиэн хайыыбытый? Бу соноҕоһу киллэрэбит дуо?—
Чэлгиэн наһаа дьиктиргээн көрдө, ама да кини, айаҥҥа сылгы арааһын көрөн кэллэҕэ да, маннык бүрэ, мөкү дьүҥүннээҕи көрө илик, түөһэ кэтитин, сиһэ уһунун, кэлин өттө үрдүк, буутун былчыҥнара, дьиктитик үөһэ, аллара сүүрэлииллэр. Кылгас моонньо модьутун, туох диэн булбакка турдаҕына, сылгы барахсан өйдөөх баҕайы хараҕынан ааттаһардыы көрдө, хоҥоруутунан Чэлгиэн түөһүгэр сигэнэн ылла…
— Биһиги маны анаан талбатахпыт, аттары боруобалаан сүүртэххэ, үөрүттэн быстан тахсан, икки атаҕын өрө тэбэ тэбэ сүүрэн кутуруга хоройор, ол иһин тутан айааһаатыбыт, сүүрдэн көрдөххө, атын аттары олох ырааҕынан быраҕар, бу дьүһүммүт баар, күлүү гыммыт курдук, элэккэ барарбыт дуу–
Күлүк соноҕос туругун толору быһааран биэрдэ…
— Чэ сиэлин, кутуругун сарбыйан киһилии көрүҥнээҥ. Дьөһөгөй оҕотун дьоло, соргута билиэҕэ–
Итинэн кэпсэтии бүттэ, атын аттар көрөн, истэн сүрдээхтэр, атахтарын үрдүгэр үҥкүүлүү тураллар…
Киэһэ сөрүүҥҥэ аттары сүүрдүү, билигин атах оонньуутун, сүүрүүттэн саҕалыыбыт диэн буолла. Манна хаһан да буолбатах быһыы майгы буолла, аҕыс улуус ааттаахтарын, уу уллуҥахтааҕы утары көтүппэтэх, көтүөхтэрин кыната эрэ суох быһыйдары,хара тыаны харахтаммыт, аата суола биллибэт, кимэ туга көстө илик сүүрүк, тыал курдук, турбут мастыы кэлэн ааһан, соһуйуу бөҕөтүн соһуйдулар,кэлэйии бөҕөтүн кэлэйдилэр, дьиҥ чахчы,, Чыычаах,, эбит дэстилэр. Чыычаах кырдьык атах оонньуутугар аҥардастыы айбардаата…
— Чэлгиэн бачча көргө- нарга, өссө мэлдьи дьон–сэргэ өйдүү, саныы сылдьарын курдук, ат сүүрүүтүн сүүйсүүлээх гына уксуохха, хас да сүүрдүн, бастаан кэлбит атынан аахсардыы, саҥата суох олорбохтуу түстэ…
— Ол туохха уксаары гынаҕын?—
— Хайа оонньоо да, оонньообуттуу оонньуур буоллахпыт дии, алта сылгы үөрүгэр, үөрэ уоннуу биэлээх гына уонна отут ынах сүөһүгэ–
Чэлгиэн улахан олуурга түбэстэ, урукку сылларга улаханнык сүүрэр атынан дьарыгырбатах буолан билбэт, Бэриискэп бүк кыайарын билэр буолан, итинник тыл көтөхтөҕө, аккаастаан ыыттаҕына, көрсүбүт эрэ күөрт ыт күлүүтүгэр ыытыа, аанньа ахтыллара да биллибэт. Хоттордоҕуна хайыай, дьылҕа оннук буоллаҕа, ат дьолуота билиэҕэ…
— Чэ сөп, эн этэриҥ да курдук буоллун–
Бэриискэп үөрэн дагдас гына түстэ, кыайбыт саҕачча сананна, атын атаҕын олох бүк эрэнэрэ, баччаҕа дылы, күлүктээҕи иннигэр түһэрэ илик, уксууга элбэҕи тэбэн биэрбит ат. Илии атах оонньуутугар хотторбутун, манна ааты суолу ылан, харах уутун суунуохха, эбиитин сүүйэн, үрүҥ, хара кутуруктааҕы үүрэр санаалаах…
Ат сүүрүүтэ сүүйсүүлээх буолбутун истэн, турар, турбат үөһэ аллара түстэ. Хотууруттан, хамсалаах табаҕар тиийэ. Ат, ынах диэн ааҕа да барыллыбат. Оннооҕор бара сатаан ойохторун симэҕэр тиийдилэр. Эрдэттэн кыайбыт саҕа сананан бэйэ бэйэни суустаһыы, ордук кэлии өттө өргөйдө. Аны аттары аҕалан баайбыттарыгар, биир көр манна таҕыста, ордук онньоҕунан үктээбит сылгыны сиилээн сордоотулар…
Бэриискэби биир сынньалаҥҥа ойоҕо сэмэлээтэ…
— Оломун билбэккэ эрэ ууга киирэн биэрэ сылдьаҕын, мин Чэлгиэни бу күннэргэ ис тас иэйиитин сылыктыы сатаатым да, кута сүрэ тугу да көрдөрбөт. Чахчы да атын сиртэн Айылҕалаах быһыылаах–
— Кырдьык оннуга дуу, аны кэлэн төттөрү түспэт буоллаҕым дии,тыл барда да бүттэҕэ, саата да бэрт, баҕар Дьылҕа Хаан биһиги диэкки хайыһан,, мичик,, аллайыа.—
— Дьиҥинэн киһи олох билбэт, Айдарыыта дуу,Айыылара дуу аһан биэрбэттэр, мин да кыраны билэр, көрөр этим да, олох икки хараҕым үүтэ бүрүллэн хаалар. Мэнээк быһаҕас дьылҕалаах киһи санаммат, үрдүк өһүөлээх быһыылаах–

Ньургуһун хайдах эрэ бастаан кэлэригэр, Чэлгиэниин хайдах сиэтиһэн, оһуохайга дьиэрэҥкэй тэбэллэрин ыралыы саныыра, пахай онтуката, көрөрө да ахсааннаах. Ыал буоллаҕына эмиэ итинник буолуох муҥа эбитэ дуу, хата кинини Бойбоох бииргэ сылдьан аралдьытта, дьикти кыыс, киһи ис санаатын курдары көрөр курдук, наар Чэлгиэн ичүгэйин кэпсээн тахсар…
— Тоойуом тоҕо наһаа санааҕа баттатаҕын, оҕолору кытта үөр–көт, Чэлгиэн дьон бардаҕына эрэ арыый иллэҥсийэр дуу, суох дуу,—
,, Кыыс түһүлгэтэ,, диэн ааттаммыт кырдалга, эдэрдэр мунньустан, араас көрү, оһуохайы тэрийэн туһунан,, түөлбэ,, курдук буоллулар…
Охоноон олоҥхотун истээри кырдьаҕастар бэйэлэрин түөлбэлэригэр тоҕуоруйдулар…
Сөрүүҥҥэ ат сүүрүүтүн көрөөрү чугастааҕы эргин бары муһуннулар, уксуу тохтоло суох салгыы бара турар. Бэриискэп ойоҕуттан сэмээр сибис гынан ыйытта…
— Ити бэйэлээх, киһи аҥар кырыытыттан көрөр киһитэ, тоҕо ыал буолбакка сылдьара буолла, ама хайа кыыс, дьахтар сириэй, киһи өйүгэр баппат–
— Ол куо мэтэкэни көрөҕүн дуо? Ити сылдьар Чэлгиэн анала дуу, эрэйэ дуу, арааһата өбүгэлэрин кыргыс хааннаах илбиһэ мэһэйдиир дуу, дии санаатым–
Хотуна Ньургуһуну ыйан көрдөрдө.
Аттары бу турар, улахан түһүлгэттэн түһэрэн баран, арҕаа баар кыра куутуйаны эргийэн кэллиннэр диэн быһаарыстылар. Ыраах сир, уһун тыын быһаарар биэтэгэ буолла…
Барыта холбоон уонча ат сүүрэр буолла, били түкээрийбит дуу, күкээрийбит дуу, сүүрээри өрө мөхсө сылдьар аттартан толлубуттуу туора турда.,, Чээй,, диэн ыһыыны кытта, аттар түһүнэн кэбистилэр, көрөөччүлэр ыһыы хаһыы бөҕө буоллулар, манна дьэ көрбүттэрин сорох дьон итэҕэйбэккэ харахтарын сотуннулар. Били үөҕэ турбут аттара, олоро олоро ойуолаан, эрдэ түспүт аттар иннилэригэр чорбос гына түстэ. Аттар атан куутуйатын эргийэн тэппит атаҕын кубулаппакка , биэтэги кэлэн ааста, сотору уоскуйан

сиэтэн кэлбиттэригэр, хоҥоруутун Чэлгиэн түөһүгэр аалынна…
Маны көрөн олорон Бэриискэп баай, бардам санаатыгар, атын айылҕалаах киһини кытта, аат ааттаан кэлэн, илин былдьаһа сатаабытын аньыыргыы санаата, үчүгэйдик үҥэн сүктэн көрдөстөҕүнэ эрэ, кэлин кэлэр өттүгэр кэнчээритэ кэлииһи, кэхтиигэ барбакка…
Чэлгиэн кини санаатын таайбыттыы…
— Санааҕар тутума, бу кэлэн күндү ыалдьыт буолан, күөх сайыҥҥа үктэммит үөрүүбүтүн үллэстибиккэр, сиртэн, халлааҥҥа дылы улахан Махтал–

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 30.
Бэриискэп бараары туран…
— Кэпсэтии кэһиллибэт, быйыл күһүн от үлэтэ үмүрүйдэ да сүөһүлэри, сылгылары ылаҕын–
Уонна ис сүрэхтэриттэн махтанан, чахчы да дьиҥнээх ,,Холорук,,биир умнуллубат уот кыыма буолан бу Орто Дойдуга көстөн ааһар хаан сыдьаанын көрөн, кэпсэтэн баҕалара ханан, эппиккэ дылы, харахтара туолан, аны да кэлэр өттүгэр билсэ, көрсө туруох буолан алгыс тыллаах арчыланан айаннаатылар…
Аны Чэлгиэн Ылгыннаах, Дьэдьэн олохторун толкуйа буолла, үнүр Ылгын ,,ыал буолаары гынабын,, диэбитин, ыһыах ыктарыытыгар буолан саҥарбатаҕа, дьүһүнүттэн көрөн сэрэйбитэ, хомойо санаабытын. Ийэлээх, аҕалара билэрэ дуу, Ылгын ыал кыра оҕото, атыттара бары ыал буолан, онно– манна тарҕаммыт дьон, дьонугар кини баар билигин, оһоҕос төрдүн оҕото, дьонноро,, Ылгын Чыҥыйбыт,, дииллэрин иһин, Ылгын буола сылдьар…
Ылгын дьоно, инилэрэ даҕаны хара маҥнайгыттан Дьэдьэни атыҥырыы көрбөтөхтөрө, сиртэн, буортан тэйбит, бүгүрү кыыһы, ис киирбэҕин, сэмэйин иһин сөбүлээбиттэрэ, уоллаах, кыыһы уонна дьонун кытта сөбүлэһэн аны күһүн малааһынныырга диэн буолла. Киһи дьылҕата кыраттан да тутулуктаах, арай онно Чэлгиэннээх тиийбэтэх буоллуннар, Дьэдьэн барахсан, сүөһү курдук ханна эрэ атыыга барыа этэ, билигин бэйэтэ хотун, урукку Дьэдьэн буолбатах, өлбүгэ сирдэнэн, сылгыланан, сүөһүлэнэн, ньир бааччы ыаллар, үлэһит буолан, харыларын күүһүнэн, оттоон, мастаан үчүгэйдик олороллор. Дьэдьэн киһи эрэ таптыы көрөр киһитэ, таҥаһа, саба ырааһа, хааман– сиимэн дайдаҕына ,уол оҕо хараҕа хатар. ,, Кыыс Түһүлгэтигэр,, киэһэ аайы, чугас алаас эдэр оҕолоро мунньустан оонньоон көрүлээн күннэрин көрсөр сирдэрэ буола сылдьар…
— Тоҕо,, Кыыс Түһүлгэтэ,, дэнэрий, атын ааттамматый?—
Охоноонтон ыйыппытын…
— Ити эмиэ бэйэтэ туһунан остуоруйалаах, умнууга хаалбыт үһүйээн, биир сис баай, ити түһүлгэни тэрийбитин көрөн биһирии санаабытым, кырдьык даҕаны киһи буолан кэлэриҥ, саха дэнэн салҕанарыҥ, Айыыһыт аҕаспыт,Иэйиэхсит ийэбит, Аан Алахчын хотуммут буоллаҕа дии, итинник түһүлгэҕэ, түһэн оонньоон ааһаллар үһү–
Кырдьык өбүгэлэрбит барахсаттар, үгүс үчүгэй өрүттэрэ умнуллан, иҥэн сүтэн эрдэҕэ…
Маннык түһүлгэни ким да чугас эргин тэрийиэхтээҕэр, иһиллибэт да этэ, хата ити түһүлгэҕэ оҕо, ыччат мунньустан оонньоон саҥа иҥэ буолара, истэргэ алаас иһэ кэрэ дорҕоон буолан иһиллэрэ…
Быйыл эмиэ улахан күүлэйи, икки өрүттээн ыытабыт диэн Чэлгиэн биллэрдэ, охсооччулар киэннэрэ хайдах барара уруккуттан биллэр, мунньааччылар киэннэрэ мунаах соҕус буолла, охсуллубут сири быалаан, хас кыттар киһи баарынан үллэрэн, ким урут бүтэрбиккэ бастакы, иккис, үһүс ол кэнниттэн. Бириис барыларыгар тиксэр, арай үс бастаабыкка кииппэлээх таҥас, араас иистэнэр мал…
Дьахталлар таҥас туһунан истэн утуйбат да буоллулар, сөп ээ таҥас курдук кыһалҕалаах көстүбэт суох ээ, иннэ, сүүтүк биир оннук…
Буоларын курдук охсууга, бар дьонноро, Кунай Хотуурдаах диэн ааттаабыт Дьэдьэн убайа бэйэтигэр охсооччулары сыһыарбата, мунньууга уонча дьахтар кэллэ, мунньан лэкээ туруоран иһиэхтээхтэр, манна Дьэдьэн курбалдьыйан ким да иннинэ бүттэ. Харбыыра ырааһа, лэкээтэ олохтооҕо барыта хайҕанна, Чэлгиэн бу үлэлээбит уонча дьахтарга барытыгар тэҥ бирииһи үллэрдэ, хаалбыт дьахталлар куһаахарык буолтарын көрөн аһынна, дьэ манна буолла үгүс үөрүү дьахталларга, буоларын курдук икки күүлэйгэ кэлбит дьон, ордубут эти, уос тиис үллэстэн бардылар…
Охоноон ыһыах кэнниттэн дьиэтигэр бара илик буолан, Ньургуһун эмиэ ити тэрээһиннэри барытын тилийэ көрдө, иһигэр Чэлгиэни сөҕө, махтайа да көрдө…
Аны Сүтүк, Байанай кэлэ сылдьар аймахтарын атаарыы буолла, кыргыттара наһаа үчүгэй кэрэ айылҕалаах сиргэ, бэйэлэрэ кийиит, хотун буолан олороллорун көрөн астынан айаннаатылар, эбиллии да элбээтэ, кийиит, күтүөт кэлитэлээн истилэр…
Аны таҥара дьиэтин тутуутугар сиэртибэ диэн хомуйан бардылар, турары, хамсыыры сүрэхтээһин саҕаланна. Уу сахалыы саҥарар кэриим аҕабыыта, сирдьиттээх кэрийэ сылдьан аат биэртэлээн сүрэхтэлиир.
,, Абааһы суох, ойуун, удаҕан сымыйа, таҥара эрэ баар,, хас сылдьыбыт ыалын аайы айдаара сылдьан, мунан илини арҕааны быһаарбат буолбут киһини буланнар төттөрү куоракка утаарбыттар.
От үлэтин түмүктээн, үгэс курдук үгүс ыаллар,, кыдама

сууйуута,, диэн, көтөн эрэр кус оҕолоон, бутукаска булкуйан, сэлиэйдээх миин истилэр…
Аны Бэриискэпкэ уонча аттаах киһи бардылар. Буоларын курдук бастакыннан Бойбоох, ол киһи барарын, кэлэрин ыйыппат даҕаны, Көкөт, Күлүк, Чыычаах уонна наар эдэр уолаттары ылла. Хас да хонук этэҥҥэ айаннаатылар, билигин Ыспааһаптар буолан түүнүн ытыс таһынар хараҥа, таһырдьа аһаҕас халлаан анныгар хонорго тымныы, үксүн кэлтэгэй отуу туттан, кутаа оттон хоноллор…
Арай биир түүн кутааҕа хоно сыттахтарына, Чэлгиэн көрдөҕүнэ биир үчүгэйкээн кыыс кэлэн иттэ туран саҥарарын иһиттэ, көрө сытар курдук,, Ыччуу ыччака даа, хата бу айан дьоно кэлэн, аал уотум сылааһын, билэр күннээх эбиппин дии. Хас сыл, хас үйэ хараллыбакка, үөр буолан эрэйи көрөрүм буолла, оо туох аньыым харам иннигэр, күн сиригэр төрөөн, эрэйи кыһалҕаны көрөн, киһилии хараллыбат кыһалҕам буоллаҕа,, уонна Чэлгиэн көрө сыттаҕына суон тиит таһыгар тиийээт сүтэн хаалла. Тыҥ хатыыта тураат дьонугар кэпсээтэ, халлаан суһуктуйуута суон тиит анныттан, былыр үйэҕэ кубарыйа хаппыт киһи кырамтатын булан, таҥаска суулаан, тиитин анныгар иин хаһан көмтүлэр, кириэс туруордулар. Ол сырыттахтарына чыычаах кэлэн үс төгүл эргийэ көтөөт, саҥара саҥара халлаан диэкки көтө турда.
Күнүс биир ыалга тохтоон ыйыталастылар, ким да билбэт эбит, арай тоҥхойо кырдьыбыт, дьүлэйдиҥи эһээлэрэ кэпсээтэ…
— Оо барахсаны ньии, дьэ ийэ буорун булаахтаатаҕа, кини даҕаны үгүс сыл эрэйи көрөөхтөөтө, айыы тойон таҥара баар буоллаххына, аньыылаах дууһаҕын аһын, бу орто дойдуга оҕо төрөөн дьол сырдык иэйиитин көрбөккө бараахтаата. Саатар сырдык дойдуга, ырай олоҕор этэҥҥэ сырыттын–
Аны кырдьаҕастара, уот иннигэр олорон, Эһэкээнин аһата аһата көрдөһөн барда…
— Эһиги хонон ааспыт сиргит кэтэҕэр, улахан алаас баар, онно былыр биир сытыйа байбыт баай олорбута, суох соҕотох күн сирин көрбүт кыыс оҕолооҕо, барахсан быстах дьылҕалаах буолаахтаан, наһаа уйан, сэмэй ис киирбэх этэ. Барахсан сыһыыттан сылгылаһан, хонууттан холбоһон, тулаайах хамначчыт уолу таптаабытын, айбыт аҕата абааһы көрөн, уолу титиитэ соролонуор, киһи аатыттан ааһыар дылы таһыйтарбыт, үөл тоһоҕоннон түөрт лабаатын тоһута сыстаран баран халдьаайыга таһааран бырахтарбыта, кыыс илиитигэр тыына быстаахтаабыт, кыыс ытыы ытыы иин хаһан бэйэтэ дьаһайбыт уонна сүтэн хаалбыт, бэйэтин дьаһанаахтааҕа. Ол кэнниттэн Иэйиэхситтэрэ эргийэн, Айыыһыттара атарахсытан, сүөһүлэри, астары күдэҥҥэ көппүттэрэ, ол курдук эстибиттэрэ, ким да икки атахтаах аньыырҕаан тыл өс гыммат, ол дойдуга үктэммэт даҕаны. Хата эһиги хонооччу буолан, онно көстөн, көмүс уҥуоҕун көтөхтөххүт–
Оҕонньор икки иэдэһинэн хараҕын уута сүүрдэ. Былыр бииргэ оонньоон көрүлээн улааппыт оҕолорун ыар дьылҕаларын санаахтыы олордоҕо…
Кырдьаҕас уоскуйа түһэн баран, Чэлгиэнтэн бачча элбэх киһи хайа диэкки баран иһэллэрин туоһуласта. Онон манан эргиппэккэ, баай Бэриискэпкэ баран иһэллэрин кэпсээтэ…
— Ээ истэн истэн Бэриискэп бардамыгар оҕустаран, илин аат суол былдьаһа ааста диэбиттэрэ, кэлэ, бара манан сылдьыбыттара да таарыйбатахтара, улуу киһи биһиги курдук кыра хара дьонно үктэммэт, арай барсан кэлбит уолаттар сылдьан кэпсээн ааспыттара, дьэ үллэҥнэтэн кэпсээн ипсээн сүрдээх этэ. Мэнээх да киһиэхэ буолбатах, ааттаах Холорукка тиийэн сир буор сырайданна диэн сэтэрииллэрэ.
Арааһата ол Холоруктара эн быһыылааххын, тыыннаахпар көрөр дьол баар эбит, өбүгэбит баар суох биир боотур хааннаах сыдьаанын.
Чэ тоойуом этэҥҥэ сырыт, айаныҥ аартыга аһаҕас буоллун, ыра санааҥ ымыылаах буоллун, кэнчээриҥ кэхтибитин, үнүгэһиҥ үүнэ турдун–
Кырдьаҕас ити курдук алҕаан атаарда.
Бэриискэп иһэллэрин истэн кэтэһэн олорбут эбит. Кини киһи кыра түһүлгэ тэрийэн, маанылары, бастаахтыры ыҥыртаан малааһын тэрийдэ, манна бэйэлэрэ даҕаны Холоругу көрөр баҕаттан чугас эргин кэлэ сатаабыттар. Мааны хотуттар кыргыттара эмиэ бааллар. Холоругу күтүөт гыныан баҕалаах ис санаатыгар элбэх быһыылаах, тоҕо маннык бэйэлээх соҕотох туруйа буолан сылдьарый?, кэрэ кыргыттар уһун кыламаннарын быыһынан уора көстө көрөн ылалаллар, кылап–халап кыҥастаһаллар…
— Кэпсэтии кэһиллибэт, барыта бэлэм, үүрэрдии хааллан тураллар, сүнньүлэрин булан мантан барыахтарыгар дылы мин дьонум үүрсүөхтэрэ. Маннык баар сылгылар кулуннарын, ынахтар ньирэйдэрин ылан барыахтара, онто суох араардахха барбаттар, бастаан сылгылары, сүөһүлэр бытаан буолуохтара. Чэ бэйэҕит көрөн айаннаарыҥ.—
Чэлгиэн илдьэ сылдьар эдэр уолаттарыгар кийиит кэпсэтэ кэлиэхпит диэн оонньуу күлүү курдук кэпсэтэн араҕыстылар…
— Ити Чэлгиэн бэрдиҥ бэрт курдук, илдьэ сылдьар уолаттара, биир биир үтүө эрэт, киһи күтүөт гынарын кэрэйбэт ыччаттара эбит–
Биир кырдьаҕастара сылыктыы хаалла, арай бары Бойбооҕу дьиктиргии көрөллөр, ыйаастыгас харахтаах, курбуу курдук уҥуохтаах, уол оҕолуу таҥнар, турбут олорбут сытыы кыыһы, тоҕо сылдьыһар баҕайытай диэн дьиктиргээн ылаллар…
— Ити мэнээк кыыс буолбатах, айылҕа оҕото, Чэлгиэн суолун хайааччыта–
Бэриискэп хотуна эригэр сибис гынна. Бу хотун эмиэ туһугар бэйэтэ атын хайысхалаах, иһэ иччилээх.
Чэлгиэннээх этэҥҥэ дойдуларын буллулар, кэлбит сылгыны, сүөһүнү төбө аҥардаан, ыһыаҕы тэрийсибит, күрэхтэспит дьоҥҥо түҥэтэн кэбистэ. Чыычаах атыыр үөрүн кытта, биэс ньирэйдээх ынаҕы үрэн илпитигэр, дьоно үөрэн хайдах да буолуохтарын булбатылар. Ньирэйдэри баайталаан, ынахтарын ыан, үрүҥ ас үрдүгэр түстүлэр.
Охоноон өлүүтүн Чэлгиэн уолаттарын кытта бэйэтэ илдьэн биэрдэ.
Сүөһү үүрэн иһэн Ньургуһун атын кэккэлэһиннэрээт, Чэлгиэни илиититтэн ылла, оннук сиэтиһэн саҥата суох аттарын хаамтаран истилэр. Биирдэ өйдөөбүттэрэ дьонноро ырааппыттар. Арай кинилэр икки таптаһар сүрэхтэр саҥата суох, ис кут ымыылаах иэйиитигэр уйдаран испиттэрэ…

Арыылаах, С.

[31.10, 17:08] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 31
Атыыһыт–аҕыйах хонуктан бэттэх, утуйар уута да айманан, сүгүн сыдьыҥ утуйбат ыарыыга ыллара сылдьар, кини Чэлгиэни сана туран иһэр киһи диэн иһигэр сэнии санаабыта, борбуйун көтөҕөн, курсуна үүнэн, аһыылара ситтэҕинэ, ааһар суолбар адаҕа буолуо, кэлэр суолбар кэлии буолуо дии санаан, икки атахтаах үөйбэтэх, ахтыбатах хара санаатынан, харгы буола сатаата да, хата барыта бэйэтигэр төттөрү охсуулаах буолан иһэр, урут бу эҥээргэ аҥардастыы кини эрэ,, бөө,, диэн олорбута, бары киниэхэ илиилэрин уунан, тоҥхолдьуйан кэлэн, иэс–күүс көрдөһөр этилэр, инньэ гынан нэһилиэгин кыаммат араҥатын , улахан төлөрүйбэт хабалаҕа киллэрэрэ. Ханна баарый , оннооҕор,, күүлэй,, ыҥырдаҕына биир хотуур тутуурдаах көстүбэт. Урукку дьылларга оттуур ходуһаларын босхо оттотон ылар буоллаҕына, билигин ыарахан кэпсэтиигэ наймылаһар буолла, туох ойуун да, удаҕан да кыайбат кылылаах киһитэй, хата өссө тупсан байан–тайан, киһи-сүөһү тоҕуоруйар сирэ–уота буолла. Бу сайыҥҥы ыһыахха Бэриискэп баай ааттаан суоллаан иһэрин истэн, иһигэр үөрэ, сэтэрии санаабыта. Илин былдьаһыгар Бэриискэп, Чэлгиэн кутун–сүрүн үргүтэн, тоһутан барыахтааҕа, ол баҕата тыалынан сайҕанна, сиик курдук симэлийдэ. Абатыгар өйөнөн турар сэргэтин сутурҕаан ылла. Онтон эмискэ биир кэтэх санаа уота,, кылам,, гына түстэ. Арба үҥүр Дохсуҥҥа сүөһү, сылгы үүрэн ааспыттара, онно дьон кэнниттэн аттарын бииргэ хаамтаран сиэтиһэн иһэллэрэ, кинини да өйдөөн дьүүллээн көрбөтөхтөрө. Бэйэтин, бэйэтэ сүүскэ охсунна, бу эбит Чэлгиэн мөлтөх, кэбирэх өттө. Ньургуһуна иҥин, дьүһүн буоллаҕына, кини да күөх ото чэчирээн барбата чахчы, били хараҥа санаалаах, сиэмэх Хахсык ойууҥҥа бара охсорго, төһө да ол улуу киһиттэн дьулайдар, бара сырыттахха табыллар, киһи кутун көтүтэр сиэмэҕинэн аатырар.
Дугдуруй да оҕус, арба онно туох Ньургуһунтан симэх дуу, таҥас дуу ылан ол сүдү киһиэхэ сүгүрүйүөххэ баар эбит, онон суолун ииһин хайара буолуо. Биир хамначчыт дьахтарын ыытан эргэ кэтэ сылдьыбыт, байбарытын урдаран ылла…
— Хайа нохоо таҥараҕа мастаммыкка дылы, Чэлгиэни хатыһаргын тохтоппот эбиккин дии,—
Эргэлээх хараҕын быһа симэн, аҥар хараҕынан, чүүччү курдук тобулу үүттүүрдүү батары көрөн олорон Хахсык ойуун хаппыт мас хаахыынаан эрэринии хардьыгынаан ыйытта…
— Эс бу Ньургуһун таҥаһын аҕаллым, кини кутун-сүрүн көтүт диэн көрдөһөөрү, эрэйгэр ньирэйдээх ынаҕы биэриэм–
Атыыһыт төһө да дьулайдар, туохха, кими хайдах гыннарарын эттэ.
—Холорук билэн, хонук да хоннорбокко, күн да өрөппөккө күдэҥҥэ көтүтээрэй–
Хахсык хайдах эрэ саарбахтаабыттыы саҥарда.
— Кырдьаҕас эрэйдэнэн көр диэн көрдөһөбүн, төлүөм ботуччу соҕус, миинэргэр сымнаҕас олбох ат эбии биэриэм,
Чэлгиэн эн бэйэлээххэ, хайдах харсыык оҕус буолан, үрүҥ күҥҥүн үмүрүтүөй.—
— Хоҥ мэйии, хамыйах да саҕа чөмчөкөҥ иччитэ суох быһыылаах,бу үгүс сылларга хатыһан, оройгун алларбыт киһиҥ, тугун ханныгын билбэт тойооскугун–
Атыыһыт соһуйан, куттанан хараҕын муҥунан көрдө, уҥуоҕа халыр босхо барда.
— Эриэн кыыл хаста айа таттардыҥ, кэйээриннээн кэбилэнниҥ, ойуунунан, удаҕанынан сиэтэ сатаатыҥ, хара тыа хаанымсахтарынан тоһуттаран, тыыныгар тура сатаатыҥ, ол тухары улар мэйиигэ өй киирбэтэх–
Атыыһыт тугу саҥарыай, мэнээк кураанаҕынан килэччи көрөн турда.
— Ылынарын ылыныам да аньыыта харата бэйэҕэр—
Таах да кэлэммин, аны төттөрү түстэхпинэ, бу улуу киһи,аны бэйэбин туора хабан ааһыаҕа, күлүү гынар киһигин буллуҥ дуо диэн быһар быһаҕаһа көҥү ыстанар, эмиэ туһугар биир муҥ эбит.
—Хайа нокоо төттөрү түһээри гынныҥ дуо?—
Суоһурҕаммыттыы чолбоодуччу көрдө…
— Суох, суох–
Атыыһыт ыксаан, тыла булдьуйан ылла.
Хахсык ойуун, Атыыһыт аҕалбыт таҥаһын сыттаан көрө көрө оһоҕун тула ойуолаата. Хаста да суордуу хаһыытаата, ыттыы улуйан барбытыгар, иэнэ кэдэҥнээтэ, иэччэҕиҥ иҥиирэ тарта.
Хараҥа хаппахчы ордуулаах
Хааннаах дьабадьы,
Инчэҕэйи ииннээбит
Сүөдэҥниири сөрөөбүт,
Хараҥаны харахтаммыт
Икки күлүк эмэгэттээх,
Аллараа дойду ааттааҕа
Амырыын аймахтаах,
Сотуун өлүү сотолоох
Иирэр мэнэрик ийэлээх,
Араҥ ыарыы аҕастаах
Илбис кыыһа инилээх,
Аллараа дойду ааттааҕа
Ардай аһыылаах аймаҕа,
Дэгиэ тыҥырах Дьэгэрэй
Баар буоллаххына бэттэх кэл…
Эйиэхэ кырыллыбытынан
Кыыс оҕо кутун–сүрүн,
Куду анньан биэрэбин
Кууһа сытар хотун ойох гын,
Бу баар сыта сымара
Манан сылдьан суоллаа,
Толугуруу мөхсөр сылаас кутун
Искэр ыйыһын, ылан бар…
Хахсык ойуун хараҥаҕа кутуран илгистэрэ, ыйдаҥаҕа сэттэ күлүк буолан көстөрө, дьулаан көстүү этэ, Атыыһыт ситэ истибэккэ, атын үрдүгэр түһэн атахха биллэрдэ…
Чэлгиэҥҥэ суоһар

илдьит кэллэ, бэһээҥҥэ дылы күлэ үөрэ сылдьыбыт Ньургуһун эмискэ киһини, сүөһүнү билбэт буолбут, биир кэм мэнэрийэр эрэ үһү. Кыыс Хотун, абаҕата Лэгэнтэй, Бойбоох, Чэлгиэн онно тиийдилэр.
Чэлгиэн доҕорун көрөн баран,, сык,, гына түстэ, аҕыйах хонуктааҕыта, сиэтиһэн кэлбит сэгэрэ,бу тыын былдьаһа сытара, кууһан аатын ааттаабытыгар мээнэннэн көрдө. Күнүс утуйбут курдук сытар, түүнүн тыын былдьаһан өрө мөхсөн хонор.
Кыыс Хотун түүнүн кыыран иһэн, тугу эрэ иһиллии курдук эмискэ тохтуу түстэ…
— Ньургуһун кутугар абааһы уолун сөрөөбүттэр, ол ылан бараары сорун сордообут, Ньургуһун буолуммакка сытаахтыыр да, кута сүрэ олоҕуттан хамсаан эрэр эбит.—
Дьиэлээхтэр бары соһуйа иһиттилэр, куттаннылар даҕаны,
— Итинниги мин урут истэн турабын, итиннэ биир эрэ быыһанар төрүөт баар, өскөтүн Чэлгиэн Ньургуһуну күн сиригэр хааллын дии саныыр буоллаххына, кинини кытта бу түүн хаппахчыга бииргэ хон, киһи тапталын туһугар оччо аньыыга хараҕа киирэр,—
Олоҥхоһут Охоноон оһох иннигэр аргынньахтаан олорон, сэпсэйбит бытыгын имэринэ имэринэ кэпсии олордо…
Хайыахтарай кыһалҕаҕа олуттарбыт дьон, Чэлгиэн хаппахчыга киирэн Ньургуһунун кууһан сытта, сып-сап бары, тыаһа сыма суох хомунан сыттылар. Түүн оройо буолуута туох эрэ хара күлүк киирэн, Чэлгиэни атаҕыттан, кытаҕас курдук кытаанах илиитинэн соһо сатаан, икки өттүттэн тардыалаһыы буоллулар…
Эмискэ хатан саҥа хаһыырда да аһаҕас турар көмүлүөк үөлэһинэн уоттаах хара холорук киирэн хаппахчыга ааста, тардыалаһа турар хара күлүгү бэйэтигэр сөрүү тардан ылаат сарылаппытынан төттөрү үөлэһинэн көтөн таҕыста. Онтон сытар дьон иһиттэхтэринэ, сүрдээх улахан холорук тыаһа, кими эрэ сарылаппытынан үөһэ көтө турда…
Утуйар кэлиэ дуо, оһохторун тигинэччи отуннулар, Кыыс Хотун кыыран илгистэн барда. Күн ойуор дылы илгиһиннэ…
— Холорук өбүгэҥ кыыла кэлэн кыл тыыҥҥын, өрүһүйэн барбыт. Тоҕо эрэ Атыыһыт олоҕунан ааста. Хахсык ойуун диэкки суолланна.—
Аҕыйах хонон баран истибиттэрэ, Атыыһыт окко маска умньаммат гына буккуллубут, наар,, Холорук кэллэ, Холорук барда,, дии дии үгэххэ, онно манна саһа сатыыр үһү. Хахсык ойуун иимэрдиин сүппүт, үөһэ көппүтэ, аллара түспүтэ биллибэтэх.
Ньургуһун аматыйан аҕыйах хонугунан бэттэх кэллэ, Чэлгиэнин кытта уоллаах, кыыс буолан сиэтиһэ сылдьалларын, дьон сэргэ сэргии көрөн, сэмээр малааһын кэтэһиитэ , тугу кэпсэтэллэрин, ыра санаа оҥостоллорун ким билиэй, арай сиэтиһэн хаамар хатыҥ чараҥнара истэн билэн эрдэҕэ да, кини эмиэ типталлаахтар истиҥ иэйиилэрин кистиир аакка сырыттаҕа…
Охоноон түһээтэҕинэ, тапталлааҕа наһаа үөрбүт көрүҥнээх сырдык ыллыкка уйдаран көтө турда…
Быйыл айаныгар барсабыт диэн тылланааччы элбээтэ. Чэлгиэни кытта табалаһан, бэйэлэрин эттэрин, арыыларын батаран, санаабыттарын ылан кэлээрилэр. Чэлгиэҥҥэ эгэ эрэ бэрт элбэх киһи сылдьыһара, аны Бойбооҕу салгыы үөрэнэҕин дуо диэбитин кыккыраччы аккаастаан кэбистэ, Чэлгиэн да хаайа сатаабата, кэпсэтээччитэ, ылсааччыта, бэрсээччитэ кини, кыыс оҕо этэ сиинэ киирэн, киһи эрэ таптыах курдук, уоһа боллойон. Аны талымастыыра, таҥаһын сабын көрүнэрэ дьикти, арай биир муокаһа, уол оҕолуу таҥна сылдьара, биир бэйэтэ дэгиттэр идэлээҕэ. Хайдахтаах да сылгыга сыстан эрэрэ баар буолар да, мииммитэ эрэ баар буолар, ыҥыыра суох айааһыыр да ат үрдүттэн суулла илик бырахтаран, модьугу курдук хатанна да биир…
Айылҕаттан дьикти идэлээх кыыс, сылгыһыттар олох таҥара оҥостоллор, бэркиһииллэр даҕаны акка сыстаҕаһыттан. Чыычаах тыаҕа бултуу тахсаары тэринэр да,дьонуттан иҥнэ сылдьар, хата ону Чэлгиэн бэрт судургутук быһаарда, кыстыкка хас да ыал дьукаахтаһаллар, отторугар, мастарыгар ордук кыайыылаах. Чыычаахха өссө эбии икки уолу илдьэ сырыт уонна эрдэ баран ходуу ходуйан эҥин, ат дала, кыбыыта бэлэмнэниҥ диэн эрдэ тэрийэн ыытта. Урукку уолаттар бултуур сирдэрэ чөкө, онон кыһаллыбаттар.
Ааттаммат улахан Эбэҕэ сылгыларын көрө таарыйа, тыалыы таҕыстылар. Аны ыттарынан үрдэрэн бултаары, үс ыты илдьэ сылдьаллар. Бойбооххо хара тыа, төрөөбүт ыыра буоллаҕа, барыта арылыччы арыллан көстөр, кыыл сырыытын билэрэ, суолун хайара, киниэхэ ыт улахан туһата да суох. Суоллаабыт кыылын, курдары түһэн бултаабыта эрэ баар буолар. Ким да билбэт, кыыл ханан ааһыахтааҕын, хантан билэрин. Икки үүтээн кэккэлэһэ тураллар, биир сылгыһыттар, биир кэлбит дьон түһэр, күһүн саас. Хата уолаттар туу өрөннөр, балык хаһааныыта буолла. Кыһын сыма, лыыба үрүҥ аска булкуйан сииргэ бэрт аһылык. Биир күн уолаттар харахтарын тиэрэ көрөн таҕыстылар, хас да ардьаахтарын тыатааҕыы кытылга таһааран киһи туһаммат гына үлтү тэпсибит. Тугун соро буолла.бултаһарга сананнылар, мантан күһүн сылгыга да кутталлаах, суола улахана сүрдээх, тымтайы тыҥырахтаан уурталаабыт курдук. Биир күн хомус быыһынан кииртин көрөн, ыттарын ыыталаан кэбистилэр бэйэлэрэ батыһа киирдилэр, ыттар хомус быыһынан сырса турдулар. Икки уол ыттарын батыһа ыстаннылар, Чэлгиэн тоҕо эрэ туран хаалла, арай кэннигэр туох эрэ кыра тыас иһиллибитигэр хайыспыта, уот кыһыл бэлэһин аппытынан сүрдээх улахан кыыл ойуолаан иһэр эбит…

Арыылаах, С.
[31.10, 17:08] +7 914 102-02-03: . ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 32.
Инникилээн испит уолаттар да, тахсан хаһыытыы турбут Бойбоох да, хааһаҕы быраҕаттыыр курдук кыыл кэлэн Чэлгиэн үрдүгэр бэлэһин аппытынан саба түһэн иһэр курдуга, биирдэ өйдөөн көрдөхтөрүнэ, кыыл төбөтүнэн сиргэ хоруйа түстэ, сүүрэн кэлбит омунугар, күөх кэнчээригэ хаста да кулаачыктанан ылла. Иҥиир ситиитин таттаран дьигиҥнээн иһэн тохтоото, ыттар дьэ кыыл өлөр хаһыытын истэн, сүүрэн кэлэн онтун мантын ырдьыгыныы, ырдьыгыныы тардыалаан бардылар, тула көтө сылдьан. Бойбоох сүүрүү бөҕөннөн кэллэ, турар Чэлгиэни эргитэ сылдьан илиитин, атаҕын туппахтаан көрдө…
— Үчүгэйбин ээ Бойбоох–
Уонна идэтинэн мичээрдээн кэбистэ, хааннаах быһаҕын, отунан сотон кыыныгар угунна, Бойбоох дьэ өйдөөн көрдө, сүүрэн кэлбит кыыл түөһүн тылыттан, ахтатыгар дьылы, ойбут омунугар иһин тэлэ көтөн ааспыт, уолаттара кэлэн тула көтө сылдьан,, Алакыы,, бөҕө түһэрдилэр. Хаһан да көрбөтөх улахан кыыллара, эмиэ бэйэтин туһугар, бу хара тыаҕа тэҥнээҕин көрсүбэккэ сылдьан, икки атахтаах бэрдигэр түбэһэн, уһуктубат уһун уутун утуйдаҕа, аарыматын ааһан, эмиһэ иһин сыата, киһи илиитигэр ууллан хаалар эбит. Баһын уоҕун ытыгылаан, үөһэ маска ыйаатылар, Эбэтин диэкки хайыһыннаран…
Арай Чэлгиэн түһээтэҕинэ, Эбэтин үрдүгэр турар эбит.
,, Оҕобор дьэ махтал, ытык киһи ытыгылаан уҥуохпун көтөхпүккэр, сааһырыы сарбыйан, кырдьыы кыайан, үөн көйүүр курдук көннөрү барыахпын баҕарбакка, бэйэм тэҥнээхпин көрдөммүтүм, күтүр өр буолла да, мэнээх ычыах–бычыах илиигэ, кыл тыыммын биэриэхпин баҕарбатаҕым, эн кэлбиккин көрөн, көмүс уҥуохпун көтөҕөр, тэгил сиртэн тэҥнээҕим дьэ кэллэ диэн үөрбүтим. Ардьаларгытын, тууларгытын көҥүтэ үктээн, баарбын биллэрбитим, сөпкө гынныҥ,көмүс уҥуохпун сулуйан кутаа уокка уматан, буруо буолан төрүт дойдубар көттүм, буорга сыыска булкуйан ыспатыҥ, ааттаах Холорук сыдьаанын көрсөн ааспытым диэн кэнэҕэс кэпсээн оҥосто сылдьыам,,
Биир аарыма, хаар маҥан баттахтаах кырдьаҕас кэлэн, тоҥхох гынаат, буруо буолан күн диэкки көтө турда…
Аны ол кэннэ аны кыыстаах уол сиэтиһэн кэллилилэр, эмиэ икки эһэ куустуһан турарга дылылар, аны кыыстаах уол буолан, сырдык суолунан хааман бара турдулар…
Чэлгиэн уһуктан түүлүн тойоннуу сытта, эһэни киһи куттаах дииллэрэ, кырдьаҕастар. Оннук эбит буоллаҕа.
— Быйыл кыстык хаар хойутаан түстэ, отун маһын ииктэппэтэ, кэнчээри күөҕүнэн турар, сылгыга үчүгэй буолара дуу, орооһооспо кэннэ, хаар бөҕө кэлэрэ буолуо–
Убаһа арааран өрө мөхсө сылдьан, ол быыһыгар Күлүк куолулуур…
— Ньургуһун хайа хайдаххыный?—
Аһыммыт, таптаабыт хараҕынан көрөн олорон Чэлгиэн ыйытта. Ньургуһун ыран, дьүдьэйэн, хараҕа кэҥээн хаалбыт, имэ кубарыйан, киһи нэһиилэ билэр киһитэ буолбут, Чэлгиэн кэллэҕинэ сырайа, хараҕа сырдыыр. Дьиэ таһыгар, син өйөкөлөһөн сылдьар. Эһэ үөһүн уонна сыатын аҕалбытын Олоҥхоһукка биэрдэ. Охоноон ис сыатын уулларан кыралаан иһэрдэр, этин–сиинин ыраастаан сотор, уһугуннара сатыыр. Уйулҕата хамсаабыт, биир икки күнүнэн көммөт, сыл–хонук этэҥҥэ аһаран, күтүн–сүрүн оннун туойун булан, төрөөт түспүт уйатыгар үс кута олохсуйар.
Сыарҕа хаара түһэрин кытта куоракка киирдилэр, Чэлгиэн уолаттара эмиэ бэйэлэрин эттэрин, арыыларын киллэрдилэр, туора дьон көрдөҕүнэ, олох бу айанньыттары өйдөөбөттөр, атын дьон курдук дьаххаһыйан, ыһыытаан, хаһыытаан дьаһайар киһи суох, бары сып сап тэбис тэҥҥэ сылдьаллар, арай олох кыраҕытык эрэ өйдөөн көрөр киһи быһаарар, бу уонча киһи иһигэр биир киһи уһулуччу чорбойорун, кини атын дьон курдук куолаһын соноппот, сылдьар уолаттара бэйэлэрэ, улаханнык бас көс киһиннэн ылыналлара көстөр уонна ити куруук бииргэ сылдьыһар кыыс баара,бу кимнээх буолалларын толору көрдөрө сылдьар…
Чэлгиэн маннык буоллаҕына бэйэтин этин, арыытын, түүлээҕин туттарыа суох, уолаттарын мала, сала баппакка хаалыыһы. Урут Тайҕаттан күрэтэн аҕалбыт кыыһын дьонугар барда. Дьоно үөрэ көтө көрүстүлэр да, хайдах эрэ санааҕа баттата сылдьар курдуктар, Чэлгиэн сээкэй уурдара кэлбитин эттэ…
— Эйиэхэ аккаастыахпыт дуо, уур, уур.—
Таһаҕастарын киллэрэн, ампаарга уура сылдьан , үлэһит уолтан туох буолтун ыйытта…
— Дьонум кыыстарыттан

сылтаан, улахан кыһалҕаҕа киирэн олороллор, кыыс ыал буолуохтаах киһитэ, сүтэн хаалла,—
Чэлгиэн улаханнык соһуйа иһиттэ, кыыстан бэйэтиттэн, туох буолтарын ыйытардыы сананна.
Хата ону киирбитигэр дьонноро бэйэлэрэ кэпсии тоһуйдулар..
— Чэлгиэн биһиги улахан моһуокка ылларан олоробут, ыал аатыттан ааһар буоллубут быһыылаах, кыыспытын ыал гынан үөрүөх көтүөх буолбуппут, күһүөппүт сүтэн хаалла.кыбыстыылаах да суол, сураҕа Тайҕаттан били илэчиискэ кэлбит үһү, ол түөкүн соҕотоҕун кэлбэтэҕэ чахчы, күтүөттэрэ тыыннааҕын көрүөхтэрин баҕардахтарын, кыыстарын илдьэ Мархаҕа Доҕолоҥ диэтигэр кэллиннэр диэн бэҕэһээ илдьит ыыппыта. Ким да ол сиэхсиккэ барыан баҕарбат, ким өлө барыай, тыыныгар өстөөх киһи суох–
— Эйигин билэрдии абыраарай, дурда харахха буол диэн көрдөһөөрү олоробут, хата бэркэ түбэһэ кэллиҥ–
Чэлгиэн саҥата суох олордо, хаһан да билбэтэх көрбөтөх дьонун кытта иирсиэн эмиэ баҕарбат, бачча ыраах сиргэ үчүгэйи баҕаран кэлбэтэҕэ чуолкай уонна иирсээн буолар да буоллаҕына, хаан тохтуулаах буолара эрэбил.
— Чэлгиэн оччону баччаны көрсөн.иннигин солонон, бачча киэҥ сирдэринэн тилэх тэбэн тэлэһийэ сырыттаҕыҥ дии, биһиги олох муҥур уһукка тиийэн олоробут–
Эмискэ дьиэ аана тэлэллэ түстэ да, холорук курдук ытыллан биир аҕамсыйа барбыт, мааны Хотун көтөн түстэ, кэнниттэн биир киһи батыһыннарыылаах эрэ быһыылаах…
— Хайа мин оҕобун быыһыы барар биир эмэ баар дуо?, бары куттанан кутуйах хороонун кэҥэтэ олороҕут дуу, оо абам да баар эбит, ким мин көмүһүм туһугар сүүрүөй, көтүөй, кус сүрэхтэр, маннык да дьону кытта уруурҕаһа сатаабыт да диэн.—
Олоппос үөһэ олоро түстэ да марылаччы ытаан барда. Чэлгиэн бу сааһырбыт дьахтар ытыырын көрөн улаханнык, уйадыйан ылла. Ийэ киһи ытыырын көрөртөн ыарахан суох быһыылаах…
— Эһиги хайа диэкки баран иһэр дьоҥҥутун?
Эр киһи бэрт холкутук ыйытта, кини да иһигэр кутуйах хаамтар,бу билбэтэх көрбөтөх дьонун иннигэр ытаан соҥоон барыан баҕарбатаҕа
— Бу Чэлгиэн, киниттэн көмөлөс диэн көрдөһө турабын–
Ытыы олорбут дьахтар, дьэ Чэлгиэни саҥа көрбүттүү, өрө көрөн таһаарда…
— Ол хааҥҥа хараҥарбыт хара түөкүттэри кытта, бу оҕо кыайан аахсар дуо?—
— Бу эмиэ бараммат ыырдаах киһи дьорҕоото, киэҥ тайҕаны да билбэхтиир, Холорук аатынан күүскэ биллэр–
— Кытаатыый тоойуом, кыахтаах буоллаххына, үйэм тухары, эн үрдүк ааккар үҥүөм сүктүөм–
Дьахтар Чэлгиэни икки илиититтэн ылла, ууламмыт хараҕынан ааттаһардыы утары көрдө, Чэлгиэҥҥэ дьэ олуурдаах буолла,, ээх,, диэтэҕинэ, Тайҕа адьырҕаларын кытта, хатыһарга тиийэр,, эй,, диэтэҕинэ, үйэ саас тухары үөҕүүгэ барар, ол оҕо иҥин дьүһүн буоллаҕына, кини үрдүк аатыгар ытыыллар…
Уолаттарын баҕас эркин курдук эрэнэр, тахсан сүбэлэстилэр уолаттарын кытта,,хаалааччы баар буоллаҕына баалаабаппын хааларыгар,, уолаттар бары барабыт диэн турдулар, Бойбоох эмиэ.
Бу дьиэни Чэлгиэн билэр, Күлүк хаартылаабыт сирэ. Киирэн кэлбиттэригэр, бары соһуйбуттуу көрө түстүлэр. Сорох дьон хомунан таһырдьа куоттулар…
— Хардааччы диэн кимий?—
Чэлгиэн баар дьонтон быһаччы ыйытта.
— Мин– диэбитинэн хара дьүһүннээх үрдүк уҥуохтаах киһи туран кэллэ,
— Сөп, мин Холорук диэммин, эйиэхэ быһаарса кэллим, уол ханна баарый?—
— Ол уол миэхэ төлөммөт иэстээх, мин суолбун быһа хаампыты, аһыммат үгэстээхпин, кини эбэтэр кыыс–
Кэпсэтии бүттэ диэбиттии, чыпчырынан баран төттөрү эргилиннэ, Чэлгиэн бу тоҥус туйгуна хаана бааһа суох иннин биэрбэтин сэрэйдэ, хайдах эрэ ис иһиттэн туох эрэ уһуктан көөнньөн кэллэ, хадаар хаана киирдэ. Ону өйдөөбүттүү Чэлгиэн санныгар Бойбоох уоскутардыы чэпчэки илиитин уурда, бэйэтин төрөөбүт тылынан тугу эрэ кутан симэн күлүбүрэттэ, сибилигин кэпсэтии манан бүттэ диэн эргиллэн испит Хардааччы, Бойбооҕу соһуйбуттуу хараҕын муҥунан көрдө, үчүгэйи күүппэт хатыылаах хараҕа, хайдах эрэ сымнаан мичээрдээн ылла, Чэлгиэн тугу да өйдөөбөккө мээнэннэн көрөн турдаҕына, сылбырҕа баҕайытык хамсанан Бойбооҕу кууһан ылла. Харачаас эмиэ чугаһаан бэйэтин тылынан саҕарбытыгар, куустуһан күлэ күлэ мадьыктаһыы буоллулар. Чэлгиэн тугу да өйдөөбөккө турарын көрөн, Бойбоох…
— Биһиги эбээбит бу көс омуктар, улуу удаҕаннара этэ, бары бииргэ улааппыппыт–
— Мин Тугутчаананы эбээтэ дьабыныгар көппүтүн кэннэ көрдүү сатаабытым, айан дьонун кытта барыста диэбиттэрэ, ким да билбэт этэ, ханна бартын, онтон Харачааһы истэр этим, түүҥҥү түөкүттэри аргыс гынан, амырыын ыалдьыт буола сылдьарын–
Ити курдук өр сылларга сүтэрсэ сылдьыбыт, биир уус аймахтара, кыраман ыраах сиргэ көрсүһэн, туох дьылҕалаах дьон буолбуттарын, уһун түүн кэпсэтэ олордулар, уолу босхолоон ылан дьонугар ыыттылар, тыл өс тарҕата сылдьыбатын курдук сэрэттилэр. Ити курдук икки атахтаахха иннин биэрбэтэх тоҥус ааттааҕа, бэйэтин курдук бэрди көрсөн, биир тылга киирсэн эйэ дэмнээхтик араҕыстылар…
Чэлгиэн кэнники дьэ бигэтик өйдөөн иһэр, бу Бойбооҕу Дьылҕа Хаан киниэхэ анаан ыыппытын, ханна мунаардаҕына, кыайан тобулан толкуйдаабатаҕына, саҥата суох Бойбоох диэкки көрөр, ону биирдэрэ, чэпчэки баҕайытык ырытан биэрэр, хайдах ити икки ардыгар толкуйдуу охсоро түргэнэ. Бу да сырыыга Чэлгиэҥҥэ эмиэ өй уган биэрдэ…
— Чэлгиэн кыстык кэллэ, көрөҕүн дии таҥас баһаарыгар, кыһыҥҥы таҥас эгэлгэтэ атыыланар, үлэһиттэргэ төһөлөөх абырал буолуой–
Кырдьык да диэбиттии таҥас арааһын ылла, таба араас таҥаһыттан, сутуруо, түүлээх сыалдьыйа, аны мөһөөччүгүнэн мохуорка.Кырдьаҕастар барахсаттар манныга суох сатамматтар. Уот иннигэр аргынньахтаан , хамсалаах табахтарын соппойо соппойо, киирбиттэн, тахсыбыттан сонун ыйыта, ыйыта олороохтууллар.
Чэлгиэн күтүөт буолуохтаах уолу соччо иһигэр киллэрбэтэ, кириҥнээн киһи сырайын таба көрбөт, уоран кыҥастаһар. Малын ыла бара сырыттаҕына саҥа иҥэ бөҕөтө буолбут этэ, этэн көрө көрө алларастааһын бөҕөтө, оннооҕор махтаммата даҕаны, Чэлгиэн туох диэҕэй, атын дьон туһун, кыыһы эрэ аһына саныыр, бэйэтин да олоҕун оҥомтуммакка сылдьан, субу субу сытыы баҕайытык сүрэҕэ кэйиэлээн Ньургуһунун санаан кэлэр, бэйэтин муҥкук, түгэх санаатыгар тэптэрэн, эрдэ ыал буолар турукка тиийбэтэҕин кэмсинэ саныыр, уолаттарыгар ымсыырар, оҕо бөҕө буоллулар. Киһи ымсыырыах, кыра киһи даллаҥныы олороро көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх, ол быыһыгар тугу эрэ саҥара сатаан тылын имитэн булльугуруура, кэрэтик да иһиллэр…
Дойдутугар кэлээт, Охонооҥҥо бара сырытта, Ньургуһуну кытта кэпсэттэ, киирдэ да үөрэн сэгэйэ түһэр, Чэлгиэн айылҕаттан аҕыйах саҥалаах буолан, сатаан тугу да ыпсаран кэпсээбэт, хата тыл иҥмит киһитэ Бойбоох ону маны кэпсиир, кини кэпсиирин киһи эрэ истэн олоруох курдук, төһө да бииргэ сырыттар Чэлгиэн эмиэ сонурҕаан истэр, ити ама биһиги дуо, диэх курдук санаан ылар. Оннук кэрэтик ойуулаан, ис киирбэхтик оһуордаан сэһэргиир. Дьэ кыыс оҕото диэтэҕиҥ…
Чэлгиэннээххэ биир тымныы дьыбардаах күн, аан тумарыгы быыһынан, сытыы анньыы тыаһын курдук чабырҕатан, сыарҕалаах ат сэргэлэригэр тохтоото. Чочумча буолан баран, дьыбары кытта биир аҕамсыйан эрэ, төрөл киһи киирэн кэллэ. Тас сонун устан, курумутун аан таһыгар тыырыллыбыт чыыпаантан ылан тэбэннэ, уот иннигэр бэттэх сырдыкка кэлэн, кырыарбыт бытыгын мууһун ыраастаата…
— Туох сонуннаах дьоҥҥутун? Сүөһүгүт, аскыт хайдах турар?—
Хаһан да харахтаан көрбөтөх киһилэрэ, киирбит киһи быһыытынан, сонуну тойу ыйыталаһан баран, дьэ дьиҥ туох сорукка кэлбитин кэпсээтэ…
— Быйыл төһө да этэн мэнэрийэ сатаабытым үрдүнэн, суос соҕотох саҥа туран эрэр оҕом, эт арыы тиэйэн ыраах ханна эрэ иһиллэр сиргэ Тайҕалаабыта, уонча сыарҕа атынан, үс киһилээх. Онтукам ууга тааһы бырахпыттыы сүттэ. Мин Балыыҥка барсарын олох инникиттэн сөбүлээбэтэҕим. Кини уһун кутуругар сөрөөн, иэдээҥҥэ тэптэ. Кэлэр барар дьонунан сураһан иһиттэхпинэ, тайҕа чугаһыгар баар Буор ылбыт дьаамыгар тиийбиттэр үһү, онтон ыла ким да билбэт–
Ыар санааҕа баттаппыт барахсан, уот иннигэр бүк түһэн олорбохтоот, Чэлгиэни сытыы хараҕынан, туох киһи эбитий диэбиттии, симириктии көрдө…
— Чэлгиэн эн Тайҕаҕа бараары олороргун истэн , баҕар көмөлөһөөрөй диэн кэллим, ыйыталаһар дьонум бары эйигин ыйаллар, ый буол, күн буол, оҕолору эрэ була сатаа, ол эт, арыы күннээҕи кыһалҕа. Мин ыаллыы түгэх нэһилиэккэ олохтооҕо Сабырыйа диэммин, оҕом Кэнчээри,—-
Чэлгиэн ол ,,Буор ылбыт,, сирин бэркэ билэр, истэр да, дьалхааннаах сир. Айан дьоно улаханнык тохтоон аарыгырбат сирдэрэ. Элбэх киһини ол дойду, хаарты хараҕынан халтайга хаамтарбыта, хараҥа тыыннаабыта. Чэлгиэн саҥата суох олорорун көрөн…
— Тоойуом кырдьаҕас киһи, баар суох көрдөһүүбүн киэр анньыма, киһи буолар кэскилим, суос соҕотох Кэнчээрим эрэ этэ. Оҕом иҥин дьүһүн буоллаҕына, күн сиригэр кэлбэтэхпит тэҥэ, ийэтэ олох сытта, айаҕар ас да киирбэт.—

Чэлгиэннээх ороһооспо кэнниттэн судургутук айаннаан иһэллэр, отучча сыарҕа ат, уонча киһи, Бойбооҕу аахпатахха. Урут хаһан да тохтооботох сирдэригэр, Буор ылбыкка тохтуурга тиийдилэр. Икки улахан балаҕан кэккэлэһэ багдаһан тураллар. Дьиэлээх хабарҕа балаҕана тэйиччи, онно аттыгар тутуу элбэх.Чэлгиэннээх сыарҕалаах малларын дьаһайан, аттары далга ыытан баран, бастакы дьиэҕэ көтөн түстүлэр. Ханна да буоларын курдук хаарты. Итирии, айдаан. Үс эдэр уолаттар муннукка

чөкөллөн олороллор, кэлбит барбыт охсон-тэбэн ааһар, үтэлэрин сылытан аһаары олордохторуна, биир мара дьүдьэх кур холуочук киһи кэлэн киэптээһин бөҕө буолла…
— Билэҕит дуо миигин, мин эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр Эрбэх Боотур диэн буолабын, арыгыта туруоруҥ, эбэтэр ити уолаттар курдук буолуоххут, ыал иигин, сааҕын кирэр, кулут чаҕар гыныахпыт. Ээ Балыыҥка кэл эрэ, киһи бэрдэ бу баар, ити уолаттар тиэйэн иһэр малларын олоччу кураанахтаан, үс күлэр эмэгэккэ кутта, дьэ өрүөл буолар.—
Күлүк уолаттары ыҥырда, үлэлэриттэн аһаттылар…
— Кэнчээри диэн кимий уонна бу хайдах таҥнар таҥаһа да суох хааллыгыт?—
— Мин–ып ырыган, эдэр баҕайы оҕо, киһи итэҕэйэн сааны да биэрбэт киһитэ, маннык барахсаттар киһи угаайытыгар киирэн сор суолланан эрдэхтэрэ…
— Манна хоно сыттахпытына дьиэлээх киһи киирэн, Балыыҥка аттары, таһаҕастары барытын хаартыга сүүйтэрдэ, диэн былдьаан ылбыта, халыҥ таҥаспытын эмиэ. Билигин хамначчыт курдук сылдьабыт.тас үлэҕэ сүүрдэр, көлүйэр, кырбаабатах күннэрэ диэн суох. Таһырдьа тахсарга таҥыннарар. Сотору аан дьыбары кытта, үскэл киһи ыһыытаабытынан киирдэ,, Хара ыттар эмиэ кэлээччини барааччыны манаабыттар,, чугас олорор уолу сискэ тэптэ…
Чэлгиэн акымалыттан хам тутан өрө ыйаан таһаарда да илии таһынан садьыйбыта, баҕаны бырахпыттыы таралыйда, аны атаҕыттан таҥнары ыйаан таһаарда…
— Мин Холорук диэн буолабын, эйигиннээҕэр буолуохтар мин иннибин быһа хаампатахтара, мин оҕолорбун халыы талыы олорор эбиккин, билигин аал уоккар балык курдук буһарыам, уот үөһэ туппутугар,, сыр,, гынан уһун баттаҕын салаан ылла. Сарылыыр орулуур саҥа бөҕө буолла, Балыыҥка таһырдьа түһэн истэҕинэ, тарахаччытан аҕалан Харачаас буор муостаҕа бырахта, баһыттан хам үктээн хардьыгынатта, хаартылаабакка дьиэлээх киһилиин киксэн, уолаттар таһаҕастарын аҥардаспыттар…
,, Холорук,, аатын истээт биир да киһи хаалбатах, атахха биллэрбиттэр. Кэнчээригэ аҕата кэлэ сылдьыбытын кэпсээбиттэригэр, хараҕа ууланан, мунна сурдурҕаан ылла, оо бу дьүһүннээх дьон айаннаабыттара да баар, Чэлгиэн аһына санаата, Балыыҥка бу оҕолор дьылҕаларын быһа сыспытын, анаан эрдэттэн түөкэйдээн аҕалбытын…
Дьиэлээхтэр тобуктуу сылдьан көрдөстүлэр. Уон сыарҕаҕа төһө киирэринэн, эт арыы тиэйдилэр. Балыыҥка харам санаатыгар, дьону халаан ылыам дии санаабыта, бэйэтэ сир, халлаан икки ардыгар торбос ыстааннаах туран хаалла. Аны кини эрэйэ кыһалҕата саҕаланна. Ааһан иһэн охсор, кэлэн иһэн тэбэр киһилэрэ буолла.

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 33.
Чэлгиэн бу уолаттар олох туохха да сыһыаннара суоҕун көрбүтэ, сэрэйбитэ. Киһи албын түөкэй тылыгар охсуллан, кэлбиттэрэ өтө көстөрө, оннооҕор илдьэ сылдьар аттарын да кыайан бостууктаабат этилэр. Айан аттарын кырыатаан, иһэҕин ыраастаан, сойоругар сиһин бүрүйэн, барытыгар хайдах эрэ халы мааргытык тутталлара…
Уолаттар төттөрү Бойбоохтон соһуйбуттар, хотуннара дуу дии санаабыттара, көрдөхтөрүнэ бары айаҥҥа кыыс илиитин, атаҕын кэтэһэр курдуктара, кэпсэтиигэ, эргиэҥҥэ эмиэ түмүк тылы кини быһаарара, хайа да уол оҕотооҕор түргэн– тарҕан тутуулааҕа, сылгыга сыһыаннааҕа тута көстөрө.
Чэлгиэннээх төннөн иһэн, Балыыҥканы ылан аастылар, киһилэрэ муоһа, туйаҕа тостон олох уутааҕар чуумпу буолбут, киһини сир–халлаан икки ардыгар мэнээк хаалларар аньыыта да бэрт саха киһитигэр…
Сорох сиргэ икки–үс хоноллоро, улахан буркуннар айан суолун хаайан, суол тахсарын күүтэллэрэ, сорох айаҥҥа үөрүйэҕэ суох айанньыттар, халлаан чуумпутугар эрэнэн суолга быстараллара, ыксаан тыыннаах хаалар кыһалҕаттан, сыарҕалаах таһаҕастарын хаалларан, сыбыдах атынан дьонноох сири булар кыһалҕаҕа түһэллэрэ, үлүйэн суорума суолламмыттар да бааллара,өссө кутталлаааҕа, үрэхтэр тааҥнааһыннара этэ. Манна Чэлгиэннээх айан эрэйигэр үөрэнэн, уу өппөт уһун курумутун илдьэ сылдьаллара, онно анал тимир иҥэһэни кэтэн тааҥ сүүрүктээх уутун кэһэллэрэ, ол эрэбил этэ, айан аттара анал туйахтарыгар боккуоптаах этилэр, манна эмиэ Чэлгиэннээх көмө буолбуттара, бу оҕолор туох да бэлэмнэрэ суоҕа…
Уолаттар улаханнык кыбыстыбыттара, бу турбут, олорбут кыыс оҕоҕо тиийбэттэтэриттэн, хантан билиэхтэрэй бу Бойбоох, аһаҕас халлаан анныгар төрөөн бэбээрэ сыппыт айылҕа оҕото буоларын…
Бэйэлэрин нэһилиэктэригэр суоллара икки аҥыы арахсар,Чэлгиэн, Бойбоохтуун уолаттары дьиэлэригэр тиэрдэ бардылар, бэйэлэрин уолаттарын дьиэлэригэр ыыттылар…
Сабырыйа хаһан да үөрбэтэҕин үөрдэ, иккистээн төрөөбүт курдук сананна. Ханна да олордуон туруоруон билбэт буола кута, сүрэ айманна. Бу улахан үөрүүттэн этэ. Ийэлэрэ барахсан, оҕото сүтүөҕүттэн аһыыр аһаабат ытыы соҥуу аймана сытаахтаабыта, оҕото кэлтин истэн атаҕар туран көрсө тахсыбыта, оҕотун кууһан туран ис иһиттэн иэйэн ытаабыта. Бу сүтэрбит сүтүгэ көстөн, туохха да тэҥнэммэт үөрүү этэ…
Атын да икки уол төрөппүттэрэ, сүрдээҕин үөрбүттэрэ, Чэлгиэни көрсө кэлбиттэрэ, биир тылынан кыайан этиллибэт көрсүһүү этэ, оҕолорун кытта…
Чэлгиэн эрдэ суол арахсыытыгар Балыыҥканы дьиэтигэр сатыы ыыппыта, чугас сир. Аймана сылдьар дьон иҥин дьүһүн гыныахтара, ону бэйэтигэр аньыыга ылыанан баҕарбатаҕа, кэлин уоскуйан баран бэйэлэрэ быһаарсыахтара. Аны сайын ыһыахтыы тиийиэх буолан хааллылар, Чэлгиэннээх баралларын кытта…
— Аҕаа тоҕо ити Чэлгиэни ,,Холорук,, диэн ааттыылларый!—
Оҕонньор оройго оҕустарбыт курдук, олоппоско олоро түстэ…
— Тыый тоойуом кэбис ити ааты ааттаама–
— Тоҕо аҕаа–
Уола улаханнык соһуйда, туох кистэлэҥэ баарый, киһи хос аатыгар.
— Тоойуом ити Холорук дьылҕатын, биһиги ааҕар да быһаарар да кыахпыт суох, атын сиртэн айдарыылаах уола хаан буоллаҕа–
Оҕолоро этэҥҥэ эргиллэн кэлбиттэригэр, үс төрөппүт малааһын тэрийбиттэрэ. Оҕолоруттан хайдах, ханна сылдьыбыттарын, тугу көрбүттэрин, истибиттэрин, саҥа сир хайдаҕын, барытын иҥэн тоҥон ыйыталастылар…
— Аҕаа ити Холоругу кытта сылдьар кыыс, барытын ыйан кэрдэн биэрэр, сүрдээх эбит эргиэҥҥэ.—
,,Хата кийиит гыныахпыт,, диэн дьоно күлүстүлэр. Бу үс уолтан арыычча аҕалара, саҥата суох олордо, оттомноох сырайдаах, харахтаах…
— Ити Чэлгиэн мэнээк киһи буолбатах быһыылаах, тоҕо эрэ билэр да билбэт да дьоннор куттарын сүрдэрин баттаталлар. Бииргэ да сылдьар уолаттара, бары талбыт курдук, саха ньургуннура.
Өйдүүгүт антах,, Буор ылбыкка,, хайдах сордообуттарын, ону ити Чэлгиэннээх тиийэн оннуларын булларбыттара,, чыып,, да диэбэтэхтэрэ. Дьэ сүрдээх этэ–
— Кырдьык айаҥҥа сылдьан, онно манна барытыгар эриллибит буолан, билэллэрэ көрөллөрө да бэрт, бары биир киһи курдуктар, ыарахантан иҥнибэттэр ол иһин–
Кэнчээри сөбүлэһэн, сөҕө-махтайа олордо.
Чэлгиэн ахтылҕаннаах алааһыгар ааста, Ньургуһунугар, кэм аһаан сиэн, сырайа хараҕа сырдаабыт, күлэр–оонньуур буолбут. Күн уһаан харалдьыкка маҥнайгы ньургуһун үүммүт. Чэлгиэн Ньургуһуну сиэтэн халдьаайы устун хаамыстылар. Ама мантан ордук дьол баар үһү дуо, икки таптаһар сүрэхтэр, биир истиҥ иэйии ыратыгар уйдаран, көтөн иһэр курдук сиэтиһэн, саҥата суох хаамыстылар…
Охоноон дьиэ таһыгар туран, ыраахтан чарапчыланан көрө сатыы турара, харах мөлтөөн хантан билээхтиэй, кимнээх иһэллэрин, саҥарбыттарыгар соһуйан,,ходьох,, гынна…
— Ии бу оҕонньор оҕолорбун билбэккэ тураахтыыр эбиппин дии, оҕолорум барахсаттар, үөрэн көтөн эрдэхтэрин көр–
Охоноон уйадыйан хараҕа сиигирэн ылла, ону көрдөрүмээри күн диэкки көрбүтэ буолан ылла.
Бөлүүн

эдэр саас ыратын, ыраас тапталын түһээбитэ, былыр бастаан оһуохайга көрсөн сиэтиһэн киирбиттэрэ кэрэ да, хаһан да хатыламмат түгэн этэ, ол бөөлүүн эмиэ хатыланан, доҕоро сып сылаас нарын тарбахтарынан сиэтиһэн, ханна эрэ оһуохай дьиэрэйэр түһүлгэтигэр киллэрэн, чэпчэки баҕайытык, эдэр саастарыныы эккирэһэ көппүттэрэ…
Төһө эмэ сэгэрбин бу уһун сылларга сүрэх–быар ыарыта оҥостон, түүн–күнүм умнуллубат иэйии кутун ырата гынан кэллим.,, Доҕорум кыратык күүтэ түс ыксатыма, Ньургуһуммутун таптыыр уйатын булларан, иитэр оҕотун иччилээн, төрөтөр оҕотун төлкөлөөн, орто дойдум сырдыгыттан олох олордум диэн арахсыам этэ, онтон эн биһикки бу сиргэ анамматах дьолбутун, олохтоох сирбитигэр толору, томточчу олоруо этибит,,
Охоноон көрдө ини, көрбөтө ини, эҥин бэйэлээх кыыс оҕо кылааннаахтарын, эгэлгэ бэйэлээх эриэккэс эҥэрдээх Далбар Хотуттары, ол сылдьарын тухары, хайа да кэрэ бэйэлээх күлүктүү түспэтэҕэ, кини сүрэҕэр уйа туттан киирбэтэҕэ, киниэхэ суос соҕотох кини эрэ этэ. Эдэр сааһын эмтэрийбит таптала, оҕо сааһын ойо ыстаммыт оҥоһуута. Оо арай онно хомойон, хоргутан атаах оҕо курдук атах балай барбатах буоллун ньии, баҕар…
Ити санаа бу сылдьар сырыытын тухары, аалар ыары буолан, кутун–сүрүн аймаата. Ол ыра буолан ылламматах иэйиитин, хоһоонугар холбоммута, үгүс тыллаах олоҥхотугар ойуу гынан оһуордаабыта. Оннук сылдьан сылын, хонугун аһарбыта, биирдэ өйдөөн эргиллибитэ, мутугунан быраҕар муҥур үйэтэ бу ситэн кэлбит эбит, ол иһин төлкө түспүт буорун былдьаспыта, аара суолга суор, тураах аһылыга буола сыспытын, кини дьоло дуу, дьылҕата дуу оонньоотоҕо, Чэлгиэн курдук киһи дьорҕоото булан, ийэ буоругар үктэннэрбитэ, төрүт түөлбэтигэр төннүнэрбитэ. Аймах, билэ дьонноро атыҥырыы көрсүбэтэхтэрэ. Ньургуһунун төрөппүт оҕотунуу таптаабыта, кини дьолун соргутун туһугар, аламай Күнүн сырдыгыттан, үҥэн сүктэн көрдөһөрө, аал уотун иччититтэн алгыс, арчы анатара…
Чэлгиэн быйылгы ыһыаҕын, Аата ааттаммат улахан Эбэтигэр ыытар санаалааҕа,, Дьөһөгөй Айыытыгар,, анаан. Онно эмиэ Олоҥхоһут Охоноону сүбэ ама гыммыта, онтон–мантан туоһулаһа сатаабыта да, былыр оннук баар этэ дииллэр, сиэрин-туомун ситэри билбэттэр. Охоноон араас ыһыахтар элбэх эгэлгэлэрин, эриирдэрин мускулларын көрбүт билбит буолан тута сөбүлэспитэ. Күнүн дьылын болдьоспуттара, Харачаас манна дьикти идэлээҕэ эмиэ туһалаабыта, кини маһынан тугу санаабытын барытын сатыыр дьоҕурдааҕа.
Кыыс Хотун, абаҕалара Лэгэнтэй, Охоноон Эбэлэригэр кэлэннэр түөрэх кээспиттэрэ, аал уоттарын аһаппыттара, Эбэлэриттэн анаан минээн алгыс этэн көрдөспүттэрэ…
Чэлгиэҥҥэ түүн туус маҥан аты мииммит кэнниттэн эмиэ да арыалдьыт кыргыттары батыһыннарбыт, Далбар Хотун маанылаах үтүөтэ, алааһы кыйа күөх оту тэбистэрэн эргийэ сылдьалларын көрдө. Тоҕо эрэ киниэхэ чугаһаабаттар, бэйэлэрэ аттарыттан түһэн дьиэрэҥкэйдиир курдуктар да саҥаларын дорҕооно иһиллибэт, онтон аттарын миинэн, үөһээ халлаан диэкки көтөн симэлийдэр симэлийэн сүттүлэр…
Уһуктаат Олоҥхоһукка кэпсээтэ, Охоноон олорбохтоон баран…
—Ол олохтоох Хотун чуумпу олоҕун аймыылларын сөбүлээбэт буоллаҕа, үйэлэр тухары кини кыргыттарын кытта, күөлэһийэн үөскээбит кырдалларыгар, атын Айыылары түһэрэри сөбүлээбэт эбит. Онон үгүс айдаана куйдаана суох, Дьөһөгөй Айыытыгар анаммыт сэргэлэри туруоран баран , антах төрүт алааспытыгар ыһыах ыһыахха–
Быйыл да дойдуларын ыһыаҕын үгэс быһыытынан, урут буоларын курдук, орто баайыылаах, улахан дарбааннаах аймалҕана суох тэрийдилэр…
Биир улахан соһуччу үөрүүлэрэ, Эдьиийдэрэ, Харачаастыын ыал буолбуттарын бар дьонноругар биллэрдилэр. Кыыс Хотун ийэ, аҕа сүрэхтээбит ааттарынан Нуоралдьыма Куо, ол аатын билээччи бэрт аҕыйах быһыылаах, урут Эдьиий тас көрүҥүн көрөн, умсугуйа санааччы элбэх этэ да, киһиттэн эрэ атын дьарыктааҕын истээт, ырааҕынан дьаадьыйаллара. Арай сахатыйбыт тоҥус бэрдэ Харачаас, хайдах баарынан ылыммыта, ис сүрэҕиттэн таптаабыта. Олох олорорго тыл көтөхпүтүн Кыыс Хотун ылынан, аан модьоҕотун атыллаан киирбитэ…
Ыһыаҕы киэргэтэн, эппиттэрин курдук Сабырыйа кэлиитэ, улахан сабыдыаллаах буолбута. Сонун дьону көрсөөрү, бэйэлэрин да көрдөрөөрү, түбүктээх тэринии үөһүгэр түспүттэрэ. Кэлин кэмҥэ ыһыахха да, күүлэй күрэҕэр да ыраах, чугас дьон кэлиитэ элбээн иһэр, истиһэ истиһэ ыһыах дьикти кэрэ түгэннэрин, араас үһүйээн курдук өбүгэттэн умнууга хаалбыт кэмнэрин төннөрөн, маннык эбит диэн дьон санаатыгар, умнуллубат кэрэ бэлиэ буолан хаалара.
Чэлгиэн дьоно ыһыахтарга аны үөрүйэх буолан, ким тугу гыныахтааҕа, эрдэттэн үлэспит курдук үллэстэн кээһэллэрэ, кыайтарыа суох өттүгэр бары саба түһэллэрэ.
Эдэр өттө билиҥҥэттэн, болдьоспут курдук, киэһэ иллэҥ буоллулар да,, Кыыс түһүлгэтигэр,, көрү нары көҕүлүттэн тутаннар, күннэрин көрсөр буоллулар. Оҕолорго да оһуохай этэн дьиэрэтэр кыыс, уол баар буолар эбит. Манна элбэх истиҥ иэйии этиллибитэ, ыраас таптал уйаламмыта, маннык көҥүл көрсүһүү, ыал буоларга улахан төһүү этэ. Өбүгэлэр барахсаттар сыыһыахтара баара дуо, ахтар айыы куттуур Айыыһыттара, иитэн ийэ гынар Иэйихситтэрэ, Аан Алахчын аҕастара, мүөттээх салгын сытынан, сүрэх кылын сөргүтэн, иэйии аанын астаҕа, кэлэр кэскил буолары, кэнчээрини түстүүрү…
Сабырыйа биир аҕа ууһун улуу сыдьаана буоларын бэлиэтээн, киниэхэ анаан,, Тойон,, сэргэни арыылаан–сыалаан алгыс тыллаан туруордулар…
Сабырыйаны айах Чороон тутуурдаах Олоҥхоһут Охоноон ,, Күн киһитэ,, олоҥхоннон көрүстэ, кэнниттэн күөх үнүгэс лабаата тутуурдаах, кыталык мааны кыргыттар дьиэрэҥкэйдээн киирдилэр, Лэгэнтэй аал уотун аһатан алгыс этэн унаарытта, Көкөт салгыы этэн тыынан эҕэрийдэ, куйаар, халлаан ситимиттэн, үөһээ Айыылар олохторуттан, күөх сайыҥҥа үктэммит үөрүүлэрин үллэстэ Үрдүк Айыылартан көрдөһөн, көхсүттэн тэһииннээх, күн санаа оҕотун, көмүскэл буолан көрө истэ сылдьарыгар, харысхал буолан дурда, хахха буоларыгар көрдөһөн кымыстаах Чороону көтөхтө…
Ити курдук ыһыах бастакы күнүгэр кэлбит ыалдьыттары түһүлгэҕэ маанылаан көрүстүлэр. Ыраах айантан кэлбит дьону күөх кырыс түһүлгэтигэр, араас ас эгэлгэтин тэлгэтэн айах тутан аһаттылар, Сабырыйа улаҕалаах өйдөөх, ырааҕы ыйдаҥардан, ыллыктаах санаатын ымыы оҥостон, эдэр эккириир саастарыгар сылдьар, туҥуй кэрэ кыргыттары, халлааны хастыыр харса суох санаалаах, күөгэйэр күннэригэр сылдьар күүстээх көкөттөрү арыалдьыт гынан аҕалбыт. Эдэр оҕолор аһаат даҕаны, ыраах айантан сылайбыттара, сыыһы ылбыт курдук сүтэн,,, Кыыс түһүлгэтигэр,, олохтоох уолу, кыыһы кытта оһуохайдаан ойдулар, эһиэхэйдээн эйээрдилэр. Кырдьаҕастар хаалан, уохтаах кымыһы, харта сыатын, үтэһэлээх эттэн, атын да ас эгэлгэтин хабыалыы олорон, ааспыт кыстыктарын, от үүнүүтүн, сайыҥҥы күн–дьыл билгэтин сэлэһэ олордулар…
Кэнчээри эмиэ бииргэ кэлбит доҕотторун кытта,, Кыыс түһүлгэтигэр,, ыстанна. Чэлгиэн кэлбит кырдьаҕастары көрсөн, кэпсэтэн, ытык санааларын үллэстэ олордо. Сабырыйа улаханнык салынна, ас арааһа кэлэ турарыттан. Кэлин киһи эрэ буоллар, муҥур ис тотон, оҕолор оонньууларын көрө,, кыыс түһүлгэтигэр,, бардылар, Чэлгиэн, Ньургуһунун сиэтэн киэһээҥҥи сөрүүҥҥэ, хатыҥ чараҥ диэкки хаамыстылар.

Арыылаах, С.

[03.11, 11:16] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 34.
Сабырыйа,, Кыыс Түһүлгэтэ,, диэн аатанар ыраас кырдалга турбут үс сэргэни дьиктиргии көрдө.
Хаһан да, ханна да маннык дьикти оҥоһуулаах сэргэлэр бааллара буолуо дии санаан, түүлүгэр да баттатан көрбөиөҕө.
Дьэ уус тарбахтаах дьон баар буолаллар да эбит, бу суон баай маһы хаһан, дьиктитик да бу баар курдук киһи эрэ умсугуйа көрөн туруох курдук ойуулаан таһаарбыттар.
Ардах, өксүөн, күн уота хараара хайыта хатарбатын диэн, сылгы сыатын уулларан соппуттара, араҕастыйан оҥоһуллубут өҥүн сүтэрбэккэ турар эбит, үчүгэйдик сирийэн имэрийэ имэрийэ көрдө…
Ортоку кыһыл оҕо көтөҕүүлээх Иэйиэхсит Хотун, уҥа чэчири кууспут Аан Алахчын, хаҥас Айыыһыт, тула көтө сылдьар чыычаахтар…
— Бу туох сыаллаах соруктаах Сэргэлэрий?—
Сабырыйа тугун да өйдөөбөккө ыйытта.
— Былыр күөгэйэр күммэр, айыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй дии санаан, төлкөм түспүт тэлгэһиттэн тэйэн, сотобунан оонньоон, тилэхпинэн тэлэн, сири сибиири кэрийэ сылдьан, биир улахан Эбэ кырдалыгар көрөн аһарбытым,
Онно эмиэ эн курдук дьиктиргээн, ыйталаспытым. Ол Сэргэлэр ис кистэлэҥнэрин биир сүүс сааһын томточчу туолбут аарыма кырдьаҕас сырдаппыта.
Былыр кылааннаах кыргыс илбиһэ, икки атахтааҕы иин курдук иҥнэрбитигэр, тоҕус ойуун кыырыылаах,, Кыыс Түһэлгэтин,, түһэрбиттэр үһү. Үөһээ Айыылартан сырдык ыллык аанын аһан, Орто Дойду олоҕор Айыы дьонун араҥаччылата, кыргыс-өлүү суолун бүөлэтэ.
Бу үгүс сылларга умнуллан хаалбыт үгэһи хаттаан сөргүтээри, ити үс Айыы Куттаах Аҕастарбытыттан киһи буолар кэскилбитин, саха дэнэр соргубутун, тэнитэн үҥэн–сүктэн көрдөһөн түһүлгэ Сэргэлэрин туруорбуппут–
,, Мин дойдубар эмиэ маннык Сэргэлэри туруорар эбиппит, хата ону маннык ойуулаан оҥорор уус тарбахтаах баара дуу,,
Кини кырдьык сэргии көрдө, оҕо–аймах наар манна мунньустан, араас көрдөөх оонньууларын кытта, оһуохайдаан тэбэллэрин көрө көрө, уола Кэнчээри саҥа билсибит доҕотторун кытта сиэтиһэн оһуохайдаан ойо сылдьарын астынан мичээрдээн ылла…
Киэһэ ат сүүрүүттүн кэнниттэн…
— Чэлгиэн аатырар сүүрүктээх диэбиттэрэ дии, онтукаҥ?—
— Үөр атыыра буола сылдьар, ыксаабат буоллаххына, ааттаммат Эбэҕэ бара сылдьыахпыт–
Саҥа киһи хараҕын далынан көрүүтэ, атын буолан көһүннэ, бу көхтөрүн, бөҕөстөрө, кытыгырастара…
Ыһыах бүтэрин кытта, Ааттаммат Эбэҕэ бардылар, сылгыһыт уолаттар Сындыыс ханна сылдьарын ыйдылар, үөнтэн көйүүртэн күрэнэн үрдүк өтөххө турар эбит, үөрүн кытта. Дьон кэлбитигэр ханыытын тарылата тарылата, сиэлэ кутуруга субуллан, үөрүттэн көҥөнөн күөйэ сиэллэ, урут онньоҕунан үктүүр сылгыларын көрдүлэр, олох атын көстүүлээх, бөдөҥө, уҥуоҕа кэтитэ, онньоҕунан үктүүр атаҕа көнөн, иҥиирэ, былчыҥа оонньоон, модьу моонньун токурутан, үөрүн диэкки төттөрү сиэлэн субуруйда, биэлэрэ бары кулуннаахтар.
— Чэлгиэн аны күһүн бу атыырыҥ кулуннарыттан биэриэҥ дуо?—
— Хаһы ылаары гынаҕын?—
— Биэрэр буоллаххына бу атыыр быйылгы оҕолорун барытын ылаары–
— Сөп оччоҕуна маннык кэпсэтиэххэ, мин тыыннааҕыннан ылбаппын, астаан баран, истэри–үөстэри аҕалаҕыт, уонна бу убаһалары үүрэн бараҕыт, биһиги арааран дьиэ таһыгар чугаһатыахпыт–
Ити курдук тыл тылларыгар киирсэн үөрэн төнүннүлэр. Кырдьык да киһи хараҕа халтарыйар атыыра эбит. Сабырыйа санаата табыллан иһигэр үөрэ истэ. Ити илдьэ кэлбит оҕолоро бу сиртэн олох арахсыахтарын баҕарбат буолбуттар, уолугар хаһан барабыт диэбитин,, Бээ кыратык тохтуу түс, күн аайы манна кэлэр киһиэхэ дылы ыксаан түһэҥҥин,, этээччи эттэҕинэ эмиэ да сөп курдук…
Чэлгиэнтэн харыс да хаалбат бу кыыһы дьиктиргии көрдө, уола кэпсээбитэ да, улаханнык дьолоҕойугар оҕустаран толкуйдуу санаабатаҕа, дьэ кырдьык акка сыстаҕаһын сөхтө, үөнүргээн өрө мөхсө турар акка сыстан эрэр буолар да, ыҥыырга олорбута эрэ баар, ойуолаан иһэр аты үүнүттэн тардан тохтотор, хайдахтаах да эр киһи тэҥнэһэр кыаҕа суох эбит. Сабырыйа бу сылдьан көрдөҕүнэ, Чэлгиэн тугу эрэ ыйытаары көрдөҕүнэ, тоҥхох гынар, эбэтэр баһын быһа илгистэр. Дьикти кыыс оҕо диэтэххэ, оҕолору кытта оонньоон ыһыытыы, хаһыытыы, эккирии сылдьыбат. Аймаҕа да, биир хаана да буолбатах диэбиттэрэ. Хайа дьоллоох уолга түбэһэрэ буолла…
Ньургуһуну көрөн, дьэ кырдьык даҕаны айылҕа барахсан нарылаан, икки атахтаах, уус тыллаах биир тылынан этэн кээспэт кэрэтэ эбит, сөпкө да Чэлгиэн курдук киһиэҕэ, ханыы буолар дьылҕаланан, үөһээ Айыылартан ананнаҕа…
Ити курдук хас да хонон, Сабырыйа санаабыт санаата барыта туолан, улахан махталы кытта олохтоох айаннарын аартыгын быстылар. Биир эмиэ улахан үөрүүтэ, аны кыһын оҕотун Кэнчээрини, табалаһан барарга сөбүлэстэ, эрэллээх

киһи көрөн истэн илдьэ сылдьыа. Барыта санаабытын курдук табыллан, иһигэр киҥинэйэн ыллыы истэ, кини эрэ буолуо дуо, эдэр кыыс, уол атын санаа сырдык иэйиитэ, сүрэхтэрин сыыһын толугуруу мөхсөн, күөх кырыс таптала оонньоото, эмискэ көрсүбүт, истиҥ таптал ыра санаа ымыыта буолан ыллаһа истэ…
Үгэс буоларын курдук, сайыҥҥы олох араас түбүгэ салҕанан истэ, хаһан да саха киһитэ санаабатах алдьархайа аллараттан аһыллынна дуу, үөһэттэн үтүрүллэн түстүлэр дуу. Быйыл үрэх баһыгар оттото ыыппыт отчуттара аҕыйах хонон баран куотан кэллилэр. Үүтээн тутуохтаах, кыһын ол дойдуга чыыбаайыга сылгы аһата таһааран, аны саас төрүөххэ эрэ киллэриэхтээхтэр этэ. Алаастарыгар сылгы хастараллара, от сиэмэтин үлүтэн, халтаҥнаан от үүммэккэ хаалара. Үрэх баһыгар тахсыбыт уолаттар эппэт кэлэҕэй буолуохтарыгар дылы куттаммыттар этэ. Бастакы хонуктарыттан туох эрэ ыарахан сыттаах, хара күлүк моһуоктаабытынан барбыт, икки ыттаахтара олох куттанан кутуруктара купчуйан, үүтээн иһиттэн тахсыбат буолбуттар. Түүн күнүс моһуок буолан күрээбиттэр. Аал уоттарыттан көрдөһөн көрбүттэр да туһалаабатах, хата көрдөһө олорор киһини, баһын хардаҕаһынан хайа бырахпыт уонна бэлэһинэн күлээн иҥиир ситиитин таттарар үһү. Кэлин олох да атахтарыттан кытаҕас курдук илиитинэн тута тута таһырдьа быраҕаттаабыт.биир ыттара үрээри гыммытын, кутуругуттан ылан, баһын үүтээн истиэнэтигэр сыбаан, мэйиитэ ыһыллыбыт.
Бу үрэх ыһыытыыр баһыгар, урут кэлэ бара быһа охсоллоро да маннык дьулаан быһыыга киирэ иликтэр этэ. Ити үүтээн улахан Эбэҕэ түһэр үрэх хонноҕор турар. Хайыахтарай Чэлгиэннээх бэйэлэрэ барарга тиийдилэр, отчут уолаттарын бэттэх хааллардылар, бэйэлэрэ үүтээҥҥэ тиийдилэр. Абаҕата, Бойбоох кэлсибиттэрэ, үүтээни хомуйдулар, ыты харайдылар, киэһэ үүтээҥҥэ тымтык уматан аһаары олордохторуна, үүтээннэрин аана аһылла түстэ, Бэрт улахан барыйбыт күлүк ааҥҥа барыйан турда, куһаҕан сыт муннуларыгар саба биэрдэ.
Ха–ха–ха Холорук илэ бэйэтинэн кэлэн олорор дуу, хас үйэ буолла көрсөн ааспыппыт. Былыр Өбүгэбит кыргыс хааннаах боотурдара буоламмыт, бөрө тыынын тыыннанан, төһөлөөх хааны халыппыппыт, көрбүппүтүн көҕүрэтэн, туора турбуту тоноон ааһар этибит. Эн улуу киһи быстыбат ситимнээх буолан, үйэттэн үйэҕэ сүппэккэ, салҕанан истэҕиҥ, Кыргыс кыыла тыыннанаҥҥан. Мин ыар тыыммын уйан көмүс уҥуохпун көтөҕөр киһи көстө илик. Эн кэлэргин кыылгыттан билбитим, кэлэн миэхэ уоттаах хараҕын хатаан ааспыта. Холорук сыдьаана иһэрин тута сэрэйбитим. Мин үөр буолбут куппун, сүрбүн көтөҕөр кыахтаах эн бааргын. Ити үтээни утары турар муҥурах анныгар, кырамтам уонна илбис иҥмит кыргыһыы сэбэ сэбиргэлэ баара буолуо. Биир хааннаах боотурдар этибит, уҥуохпун көтөҕөн, ийэ сирбэр булларан бар. Кэлин кэнэҕэс Кустук боотур уҥуоҕун көтөхпүтүм диэн кэнэҕэс кэлэр кэнчээригэр кэпсээн оҥосто сылдьаар–
Бу ыар тыыннаах, элбэх аньыылаах харалаах киһи уҥуоҕун көтөҕөргө, абаҕата кэлсибитигэр үөрдэ. Куруҥах анныттан тугу булбуттарын, тирии мөһөөччүккэ симэн, сытар сиригэр иин хаһан көмтүлэр, тэтиҥинэн күрүөлээн кэбистилэр…
Үүтээҥҥэ киирэн түүн хоно сытан Чэлгиэн түүл түһээтэ, саатын саадаҕын барытын сүкпүт, эриллибит иҥиир ситии таһаалаах, сүһүөхтээх муруннаах, уоттаах сытыы харахтаах, хара сулардыы бытыктаах, кэннигэр уһун өрүү баттахтаах, буулаҕа бухатыыр дьүһүннээх киирэн,, Үөлээннээҕим Холорук көмүс уҥуохпун көтөхпүтүн саҕа сананным, кутум–сүрүм ийэ сиртэн арахсан, чэпчэкитик көтөн эрэбин. Холоругу көрсөр күннээх буоллахпына, сиргэ тиийэ сүгүрүйүөм–
Уолаттарын баран аҕалбыттар, куттанан,, дик–дьах,, тутта сылдьаахтыыллар, Чэлгиэн, Бойбоох, Лэгэнтэй хас да күн күн атынан үрэхтэрин үөһэ, аллара сыыйыллар.
Киһи кэлэн баран тэпсибэтэх буолан, араас кыыл тоҕуоруйар сирэ эбит. Үрэх кыйа кыыл ыллыга, хойуута сөхтөрдө, Лэгэнтэй туу өрөн биэрбитин, үрэх элгээнигэр талаҕынан быһыт оҥорон уктулар, чаас курдугунан, тууну толору балык киирбитин тымтайга сүгэн аҕалан, араастаан астаатылар, үүтээн анна буолан чугаһа да бэрт. Үрэҕи батыһа улахан Эбэҕэ киирэ сырыттылар.
Манна абаҕалара Лэгэнтэй уот оттон дойду иччититтэн көрдөһөн алгыс эттэ…
Ирбинньиктии үүммүт
Күөх Нуолур кытыллаах,
Сүүрүктээх үрэҕим
Атын дьон кэллэ диэн
Атыҥырыы көрсүмэ
Туора урдустар диэн
Тоҥуйдук туттума,
Иннинэн сырайдаах
Сайаҕас санаалаах,
Саха диэн буолабыт.
Урааҥхай ууһуттан
Ууһатан үөскэппит,
Көхсүттэн тэһииннээх
Күн Айыы оҕото,
Көрдөһөн эрэбин
Сүһүөхтээн тураммын
Хоҥкуйан ыламмын.
Үүт тураан буолума
Үргүөрү киллэрэн,
Хахсаах тыал дьыбара
Хаарыйан ааһыма.
Үтүмэн сылларга
Үс Саха үөскэтэн,
Түөрт Саха төрөтөн
Хоннохтоох, быттыккар
Хоннорон кэллэҕиҥ.
Сылаас тыал сиккиэрэ
Сипсийэн ылаар дуу,
Кыллааҕы көрөммүт
Сиэллээҕи иитэргэ.
Халыҥ хаар үллүктээх
Тоҥоруу кэлбэтин,
Сымнаҕас сыа хаара
Суорҕанныы бүрүйэн
Тымныыттан хаххалаан
Тыын, илгэ буолаар дуу.
Ааттаһар тылларбар
Кыыһырар буолумаар
Алы гын, алҕаспар
Ааттаһар да ахсааннаах
Көрдөһөр да күттүөннээх.
Абаҕалара Лэгэнтэй аал уотун иннигэр сөһүргэстээн туран, бэрт уһуннук ааттаһан көрдөһөн, эһэкээнин айах тутан арыылаах, сыа бэристэ. Кытыйалаах кымыстан уотугар, ону кытта күөх кырыска кутта, сылгы кыллаах, сиэлин уокка ууран кэҥэрдии сыта таһаарда…
Уолаттарыгар аҕыйах хонон, уоскуйбуттарын кэннэ дойдулаатылар, кэнники син куттанан дьигиҥнии сылдьыбат буоллулар. Билигин баччаҕа куоракка эт, арыы сыаната үрдүүр кэмэ, аҕыйах сүөһүнү киллэрэн туттарбыт киһи дуу, сайын уонча сүөһүнү ханна баҕарар түүн, күнүс хонуктаан киллэриэххэ сөп. Ити санаатын Бойбооххо быктарбытын, биирдэрэ тугу да саҥарбата, ким бу от үлэтэ үмүрүйэ илигинэ буолунуой, ыспааһаптар диэкки сөп даҕаны.
Чэлгиэн дьиэтигэр тиийбитэ, Ньургуһун ата сэргэҕэ бааллан турарын көрөн сүрдээҕин үөрдэ, тоҕо кэллэҕэй диэн дьиктиргии да санаата…

Арыылаах, С.
[05.11, 15:14] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 35.
Чэлгиэн аан тутааҕын тутаат, бөрүкүтэ суох сонун кэтэһэн олорорун сүрэҕинэн сэрэйбитэ да модьоҕотун атыллаан иһирдьэ киирбитэ, дьоно бары уку суку саҥата суох, сири– буору кыымаахтыы олороллоро, Охоноон, Ньургуһун эмиэ…
Чэлгиэни көрөөтөөх хайдах эрэ кирик–хорук туттубуттара. Охоноон көхсүн этитэн баран…
—- Чэлгиэн биһиги ,,хара суор,, буолан хомолтолоох сураҕы, садьыгы аҕалан олоробут, онон биһигини баалаама–
Охоноон хаһан да маннык кута–сүрэ тостубутун Чэлгиэн көрө илик буолан, сүрдээҕин ытырыктата санаата.
Ньургуһун тугу да саҥарар кыаҕа суох, хараҕын уута сүүрэ олорор. Чэлгиэн киирээтин түөһүгэр төбөтүн анньаат оҕолуу, ис иһиттэн иэйэн марылаччы ытаан барда, доҕорун кууһан баттаҕыттан имэрийэ туран, туох өлүүтэ алдьархайа буоллаҕай диэн, иһигэр сэрэйэ саныы турда…
Дьоно кэлин уоскуйан дьэ киһилии кэпсээтилэр, кэпсээн диэн Охоноон саҥарар…
Кырдьаҕас кинээс, кинилэр суох кэмнэригэр таҥаралаабыт, төрүт олохтоох сиригэр айаннаабыт. Кырдьаҕас киһи сыппыта да ыраатта, арай бу Охоноон баар, киил киһи, кырдьыы умнан ааспыт быһыылаах, үйэтин тухары, биир сылаас, сымнаҕас муннугу булан сыппатах киһи диэтэххэ, ол кырдьаҕас кинээскэ бачча айманаллар дуо?
Чэлгиэн ыар сонун ис дьиҥин кыайан өйдөөбөккө турарын көрөн, Охоноон салгыы саҥарда…
Кинээһи кистээн бүтэллэрин кытта, нөҥүө күнүгэр Атыыһыт Арамаан, уолунуун уонна куруук кур холуочук баачыскалыын кэлэн барбыттар, суулана сылдьар туоһу көрдөрбүт Атыыһыт, былыр өбүгэлэр мэҥэ тааска хаалларбыт бичиктэринэн суруллубуту. Онно аймахтыы буолан уоллаах, кыыстарын холбоон биир аҕа ууһа буолалларын туоһулаан, тойон эрбэхтэринэн хааннаах туоһу туруорбуттар. Чэлгиэн ону истээт дьэ өйдөөтө, дьоно тоҕо маннык сүрдэрэ, куттара ыар баттык буолбутун…
Бу былыргы өбүгэ саҕаттан, хааннаах эрбэх андаҕара, өһүллүбэт өһүөлээҕэ, тулхадьыйбат туоналааҕа. Аҕабыыт сибилигин да холбооттоору гыммытын, Дохсун үүртэлээн ыыппыт, аҕабыыт Дохсуну таҥара дьүүлүгэр ыытыам диэн саанан барбыт…
Ньургуһун ытыы сытта,, оо аҕаа туох алдьархайын оҥорон , ама эн мин дьоллоох, соргулаах олохтонон, тапталы бэйэм талар иэйиибин тоҕо быһан бардыҥ, тугу санаан туран эрбэххин хааннаатыҥ,,
Ити ким да билбэт кистэлэҥэ этэ, иэгэйэр икки атахтаахтан, ис дьиҥин Атыыһыт бэйэтэ эрэ билэрэ, ол иһин кинээс тыыннааҕар, былыттаахха быктарбатаҕа, күннээххэ көрдөрбөтөҕө. Үөн өйдөөх Атыыһыт, кинээһи итирдэн баран бэйэтэ эрбэҕин хааннаан туруорбута, ол барахсан оннуктааҕын билбэккэ да бараахтаатаҕа…
Охоноон доҕорун буоругар тахсан, буоларын курдук кэпсэтэ олордо,, Сэгэрим сыыһа кырдьар сааспар баҕарбыт баҕам, ыллыктаах санаам иэйиитэ туолбат буоларыгар тиийдэ, туох хара,, дьайа,, кыраабыт кыһалҕата, эдэр сааспыттан буулаатаҕай, бастаан оҕо сааһым эмньик тапталын былдьаабыта, аны онно маҥалайа туолбакка Ньургуһуммутугар илиитин уунан эрэр,,
Хараҕын уута былыр үйэҕэ кырыстанан, сири кытта тэҥнэспит, буорун үрдүгэр таммалаата.түһээтэ дуу, тугуй дуу, буору кууһа сытан нухарыйан ылбыт курдук буолла, эмиэ былыр үйэҕэ барбыт ымыылаах таптала кэлэн, эдэркээн сааһын курдук, кэрэ бэйэтэ мичээрдии турар,, Чэлгиэҥҥэ тиэрт, үһүс сылын эттэтэн сытар кыыс оҕо баар, босхоҥ буолан. Быйыл Ийэ кыыла ситэн, уйатыттан түһүөхтээх, ол кыыс кута–сүрэ улуу хомуһуннаах,, удаҕан,, буолан, тоҕус халлаан улаҕатыгар тиийэ көтүөхтээх. Итинник хааннаах андаҕар төрдүн, кини эрэ төлөрүтэр кыахтаах…
Күҥҥэ көрбүт көмүстэрэ, соҕотоҕун ордон хаалбыт көҥүл чыычаах оҕолоро, киһи буолан туһалыыр сааһыгар тиийэн суорҕан, тэллэх киһитэ буолан, үс төгүрүк сыл сыппыта, төрөппүттэрэ муҥнаахтарга ыарахан этэ. Урут этэҥҥэ эрдэҕинэ Күннэйдэрэ күлэн, үөрэн чаҕааран, туллуктана

көтөрө учугэй да буолара, уотун иннигэр аргынньахтаан олорон Сэргэх, хараҕын уутун сотунна, холоонноох доҕоро Хобороос күн, түүн хараҕын уутун соттортон ордубат…
Араас айдарыылаахтары, иичээннэри, отоһуттара аҕала сырыттылар да, түөн да саҕа туһаны көрбөтүлэр, арай биир кырдьаҕас,, оҕоҕут ириэнэх суолун ирдэппэт, ыллык суолун ыйдаҥардыбат, үрүҥ тумарык буркуна, бүрүйэ көтөн кэбиһэр, онон бэйэтэ билэ сытаахтыыр, буолунан бэттэх кэлэрин, аккаастаан антах барарын. Ойууну, удаҕаны кыырдаран туһаҕыт суох.
Оннук олордохторуна биир сарсыарда, нукаай курдук сытар Күннэйдэрэ, үөгүлээбитинэн оронугар олоро түстэ,, Ийээ, Аҕаа бөөлүүн өргөстөөх өлүү айаҕа үөлэстээх, кылаан кыргыс илбис кыыла киирэн, үөлэспитин өҥөйөн ааста,,
Оҕонньордоох, эмээхсин оҕолоро итинник саҥалаах ойон турбутугар , уолуйуохтарыгар дылы куттаннылар.,, Миэхэ анаан ол кыыл сэргэ төрдүгэр, хааһах хаалларан ааста, аҕаа киллэр эрэ,,
Аҕалара,, тос,, курдук хааһаҕы киллэрэн оҕотун таһыгар уурда,, Бу тугуй тоойуом,,
— Аҕаа ити мин миинэр миҥэм, аттанар атаҕым, көтөр кынаттарым, көрөр харахтарым, истэр кулгаахтарым–
Кыыһа таабырын курдук эппитин кыайан өйдөөбөтө. Хантан билиэхтэрэй, кыыстарын Ийэ кыыла кынатын куорсуна ситэн, кыргыс кыыла үөлэстэрин өҥөйөн ааспытыгар, онно өрүсүһэн миинэр миҥэтин хаалларан ааспытын…
Кыыстара үстүү түөртүү күн сүтэ, сүтэ көстөр буолбута, ханна сылдьарын, тугу гынарын хантан билиэхтэрэй. Арай кутурар саҥа үөһээ халлаанынан түүн ортото ааһарын истэн куйахалара күүрбүтэ…
— Аҕаа, ийээ миигин үөһээ дойду иччилэрэ, өбүгэбит ааттара ааттаммат, хара, үрүҥ күлүктээхтэрэ ,,Холоругу,,күүт диэтилэр. Ити өбүгэбит илин сылдьыбыт өргөс уһуктааҕа, кылаан чыпчаала, сытыы кылыһа, ол силлибэт сыдьаана, быстыбат ситимэ, аат ааттаан кэлиэхтээх үһү–
Чэлгиэн ол кыыһы хантан буларын кыайан быһаарбакка сырыттаҕына, эмиэ түүлүгэр көтөн иһэн көрдө, олох даҕаны киһи үөйбэтэх, ахтыбатах сиригэр илдьэн түһэрдэ. Манна эбит хара тыа быстыбат быйаҥа, чыыстай тиитэ, кыыс дьахтары бэрбээкэйинэн диэбиттии, бээгэй мастар. Улаҕата көстүбэт улуу өрүһү кыйан тиийдэххэ, аата ахсаана биллибэт илиитэ, атаҕа.
Кыһынын күнэ суох, сайынын эргиччи күн оонньуур, мэнээк барбыт булда аһа…
Чэлгиэн уһуктан олох буккулунна, туох сири түһээбитин абаҕатыгар кэпсээбитин..
— Ол аата суолун–ииһин муннарар эбит буоллаҕа дуу–
Абаҕата мунааран ылла.
Кыыс Хотун көрүүлэнэн көрдө да эмиэ хоту– соҕуруу суолун муннаран ылла. Кэлин Бойбоох ыйан биэрдэ, пахай онтукалара ыаллыы олорор нэһилиэктэрин биир түгэх алааһыгар, куула тыа саҕатыгар олохтоох, сымыыттааҕар бүтэй, балыктааҕар кэлэҕэй, эбэлэрин иччитэ күөх боллох тугу бэрсэринэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олороохтуур ыаллар эбит. Биир хомуолай ынахтаахтарын нэһилиэктэрин кинээһэ, ,,ыраахтааҕы түһээнэ,, диэн былдьаан ылбыт, онон хара тыаларын кытта, кыһыл көмүс хатырыктаахтара хаалбыт…
— Оксиэ ол иһин Холорук быстыбат быһаҕаһа, илин, кэлин суолун хайааччыта, сылдьар ыырын сырдатааччыта, барар сирин бэриэтчитэ, мин ыыс–быдан гынан ытыйар ытыкпыттан, күн күдээринэ гына түһэрэр күөрчэхпиттэн иҥниэ дуо–
Бойбооҕу үөннээх хараҕынан көрө көрө эдэркээн кыыс оҕо үгэргии тоһуйда…
— Эдьиийим дьэ иирбэ таарба сырыылаах кыыскын, бэйэҥ айылҕаттан айыллыбыт идэҕин бүк баттаан, тиискин, тыҥыраххын кистэнэн,, Холорук,, охсор илиитэ, тэбэр туйаҕа буола сырыттаҕыҥ, аһылыннаххына амырыын киһигин, үс күлүктээҕи өрө көтүппэт, иннинэн сырайдааҕы иннигин быһа хаамтарбат, киэһэ аһыырдаах киириммэт киһитэҕин–
Чэлгиэннээх соһуйбуттуу Бойбоохторун диэкки,, эн дуо,, диэбиттии көрөн турдулар.
— Эдьиий, мин биир уйаҕа Ийэ кыылбыт иитиллэн көттөҕө, кини урут, мин саҥа дабыдалым ситэн, онно манна холонон эрэбин—
Бойбооххо холоотоххо саҥалаах–иҥэлээх баҕайы эбит, кыра кыһалҕаттан иҥнэн–толлон турбат көрүҥнээх, турбут–олорбут кыыс оҕотун кылааннааҕа быһыылаах.
Кырдьаҕастар күҥҥэ көрбүт суос соҕотохторун билбэт–көрбөт дьонноругар биэрэн ыытыахтарын баҕарбаттара өтө көстөрүн иһин, кыра мал оҕолоохторун суулуу тутан барыларын көһөрөн бардылар. Күн сирин көрбүт алаастарыттан арахсаллара, харах уулаах буолаахтаатаҕа, дьонноро, сэргэлэрэ, көмүс сымыыттара манна көмүллэн хааллахтара. Оҕо төрөөн, киһи буолан, күн сирин көрүөхтэриттэн, ыал хотонун сааҕын хомуйартан, эдэр саастарыттан окко, маска эриллэртэн атыны билбэккэ, икки хараҥаны ыпсаран кырдьар саастара кэллэҕэ. Баҕар атын сиргэ оҕолорун сылаас хонноҕор, сылаастык сытыахтара, аччык туор олохторун умнуохтара…
Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбонон, сэһэни сэргэхситэн,,көмүс күһүн күлбүтүнэн,, кэлбитэ, айылҕа барахсан, араас ойуу түһэрбитэ, отун маһын өҥнөөбүтэ, киһи эрэ ис иһиттэн күлүөх, үөрүөх курдуга. Арай маннык кэрэ кэмҥэ Сэргэх, Алааппыйаатынаан хайдах сиргэ тиийэбит, атыҥырыы көрсүөхтэрэ дуо, дьоно сэргэтэ. Айаннарын тухары ыар санаа баттыга оҥостон кэллилэр…
Чэлгиэн уолаттара, хотонноох балаҕаны өр гыныахтара дуо, алаас илин өттүгэр тута охсон, күөх торҕо буруону унаартылар. Икки ынах ньирэйдэри, ону кытта көлүнэллэригэр, сыарҕалаах кунан биэрдилэр. Иккистээн төрөөбүт саҕа сананан, кырдьаҕастар бэдьэйэ сэлииннэн сырыттылар. Күннэйдэрэ көмүстэрин сыыһа, кыра сааһыттан үлэһит үтүөтэ, дьонугар көмө буолан балаҕан иһинэн, таһынан элэгэлдьийэр, күннүктээн биир сиргэ таба олорбот…
Аҕыйах хонон баран истибиттэрэ, Атыыһыт дьиэтигэр атыыр айдаан буолбут. Ким эрэ эрбэх хааннаах туос суруктарын уокка бырахпыта, буруо буолан урааннан көппүт, бүттэҕэ ол.
Ньургуһуну туҥуй кытыт курдук, үүйэ–хаайа тутар, ыпсылҕалаах туос сөмүйэ, хааннаах андаҕара хараҥа халлааҥҥа кыым курдук көппүтэ…
Атыыһыт өр сылга иитиэхтии сылдьыбыт үөн өйө өһүллүбүтэ, арҕахтаах эһэ курдук киһиэхэ барытыгар ырдьыгыныы сылдьар адьынаттаммыта. Арыгыһыт аҕабыыттара, арыгылаах бытыылкатын кууспутунан, уһуктубат уһун уутугар көппүтэ. Дохсуну таҥара кырыыһыгар ыытабын диэбитэ, хата бэйэтэ урут тиийэн арыгытын кууспутунан таҥара дьүүлүгэр турдаҕа…
Охоноон, Ньургуһунун илдьэ биир күн Күннэйдээххэ кэлэн бардылар. Сиртэн, халлааҥҥа дылы махтанна…

Арыылаах, С.
[05.11, 15:14] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 36.
Олохтоохтор хара бастакыттан хайдах эрэ дьаархана тутталлара Күннэйтэн, туга ханныга биллибэт сырдык дуу, хараҥа дуу айдарыылаах, атын сиртэн ананан түспүт кыыстан толлор да этилэр. Чэлгиэн туох сыалтан–соруктан көһөрөн аҕалбытын өйдөөбөт да этилэр. Ким да улаханнык эҥэрдэһэн эн–мин диэн дэһэ иликтэринэ, биир улахан моһол үөскээн, оннук кыыстаах этибит диэн, ыксал ыган кэлбитигэр дьэ аймаммыттара…
Биир сылгыһыт уол, сылгы туруора сырыттаҕына, ата бүдүрүйэн охтуутугар, тоҥ буорга доргуйан улаханнык оһолломмутун аҕалбыттара, Кыыс Хотун, Лэгэнтэй хайдах да көмөлөһөр кыахпыт суох диэн, улахан санааҕа түспүттэрэ. Арай Бойбоох Күннэйи аҕаларга тылламмыта, атыттар хайдах эрэ саарбахтыы санаабыттара да саҥарбатахтара, ууга түһэн иһэр киһи, уу күүгэниттэн тутуһарын курдук, кыра да сырдык туһалыа диэн күүтэллэрэ. Күннэй уолу көрөөт, уот таһыгар сытыарбыта, бэйэтэ анаммыт таҥаһын таҥнаат, эккирээн илгистэн киирэн барбыта, били кыра кыыс оҕо эбит дии санаабыттара,, Сэнээбиккиттэн сэрэн,, диэбиттии, кыыстара кыырдаҕын аайы кылыһахтанан, кутурдаҕын аайы куоластанан, ойдоҕун аайы атын күтүр буолан истэ. Биирдэ көрдөхтөрүнэ, сүрдээх улахан хара суор, хараҕа уоттанан, уоту тула эккиирии сылдьара, дьулайбыттар дөйөн олордулар, куттаммыттар куотар аакка бардылар. Дьэ кырдьык даҕаны бу маннык сүдү көстүүгэ, кыра кыһалҕалаах киһи, кута–сүрэ оройунан көтүүһү, биирдэ өйдөөн ылбыттара балаҕаннарын үрүтэ арыллан, хараҥа халлааҥҥа, сулустар уоттара чаҕылыҥнаһа түстүлэр. Туох да көтөрө биллибэт, уоттаах хараҕа кытарбытынан, таҥалайын тыаһата тыаһата, тугу эрэ кытаахтаан аҕалан, сытар уол атаҕар уурда, төттөрү көтөн таҕыста, балаҕан үрдэ сабыллан, чаҕылыһар сулустар сүттүлэр. Кыыран бүтэн Күннэй бэйэтэ, бэйэтинэн буола түстэ, быһах төбөтүнэн, уол атаҕар сытар көтөртөн сүрэҕин хостоон ылла, сытар уол айаҕын атытан хаанын онно сүүртэ.дэлби ыган ыган баран, көтөрү, сүрэхтэри бэйэлэри уокка бырахта, сылгыы кутуран эккирээбитинэн барда…
— Бу уол кутун ити көтөр мэкчиргэ буолан, атын атаҕын эриллэн, охторон көтүппүт. Ону төттөрү өҕүтэн уолга иҥэрдим, арыый буолуоҕа. Охоноон бу уҥа илиитин биир утаҕа хабыры барбыт, чыыппаан тыыран, сылгы сыатынан дэлби имэрийэн баран чаартаан биэр…
Ити күнтэн дьон бэйэлэрин кыһалҕаларыгар, Күннэйгэ сылдьар буоллулар, чаастатык сылдьааччы Бойбоох, биир уйа биһиктээн түһэрбит айдарыылаахтара буоллахтара. Ол гынан баран Күннэй өйдөөбөтө элбэх, Бойбоох эдьиий киһи атын айдарыылаах буоллаҕа дуу, хаһан да кыыран кутура, ыһыытаан ыһыахтана сылдьарын көрбөт да, истэ да илик, хайдах эбитэ буолла, Холоругу олох хараҕын харатын курдук харыстыыр, харыс да хаалбат, олох тутум курдук тутуспутунан сылдьар, баҕардар итинник этэн дуу, этитэн дуу түспүтэ буолуо…
Улуу добдурҕа бу былыр былыргаттан,өбүгэ саҕаттан, өргөс өйдөөхтөрө, хадаар хааннаахтара, сыыдам сырыылаахтара, хааннаах ыһыах ыһаллара, бу аньыылаах, харалаах ийэ сирбит үрдүгэр төһөлөөх харах уута халыйбыта буолуой. Саҥа уруу , аймах тэринэн, иитэр оҕону биһиктээн, төрөтөр оҕону төлкөлөөн, бур–бур буруо таһааран, күлэн оонньоон эҕэрдэхтэринэ, кыргыс хааннаахтар кыргаллара, илбис иччилээхтэрэ иҥнэрэллэрэ. Күлэ–күлэ күллэрин таптайан ааһаллара, оҕо, дьахтар диэбэккэ күдэҥҥэ көтүтэллэрэ…
Ол сыллар үргүөрдээх кэмнэрэ ааһан, хааннаах дьыбар дьааһыйбакка, алаас алаас быттыктарыгар, сыһыы,хонуу хоннохторугар, саадьаҕай ынах маҕыраабыта, атыыр сылгы иҥэрсийбитэ. Хаһан да буоларын курдук хара баттал хаалбатах, кулут, кумалаан элбээбит. Баай батталын тулуйбакка, хараҥа харчыны эккирэтэн, дьол

көрдөһө атах балай барааччы хара баһаам, быстах санаа кулуттара буолан ,дьон дьорҕоотторо көмүстээх ,,Тайҕаҕа,, күүстээх күөннээхтэр, хардааччы хааннаахтара, хабарҕа быһааччылар элбээбиттэр. Араас үһүйээн курдук амырыын сурахтар, тыа да сиригэр тиийэ кэлэллэр.
Халбас харатын курдук сырыылар, хаһан да түптээн, чуумпу олоҕу аҕалбат этилэр. Бэйэлэрин курдук бэдиктэр элбэхтэр этэ, олору кытта күөн көрсүһүүгэ, үгүстэрэ уҥуохтара урусхал буолан хара тыаҕа хаалара, суор, тураах аһылыга буолан, чөмчөкөлөрүн уҥуоҕун, эһэ, бөрө кирэрэ, бүлтэстэрин, сотолорун, ытыра ытара тыаны биир гына ыһаллара…
Ону ол диэбэккэ, аһыыр–таҥнар кыһалҕаттан, сорох байар баҕатыттан, харса суох айан аартыгын аспыттара, силлиэ, тибии диэбэккэ, тааҥтан да толлубакка.
Сабырыйа эппитин курдук сыарҕа хаара түһэрин кытта, уонча убаһаны, истэри–үөстэри чөллөй ыыппыта, ,,Сындыыс,, үөрүттэн араарбыт кулуннарын үүрэн барбыттара, уола Кэнчээри хаһан кэлэрин Чэлгиэнниин болдьоспута. Туох, ханнык наадатын иҥэн-тоҥон ыйыталаспыта, Чэлгиэннээх атахха кэтэр иҥэһэлэрин ылан барбыта, ууска оҥоттороору, ол сылдьан Күннэйи көрөн наһаа соһуйбута. Хас да сыллааҕыта ыһыахха көрсөн ааспыттарын санаабыта. Күннэй да кинини билбитэ,, мичик,, гынаат ааһа көппүтэ. Оҕо уу туҥуй сүрэҕинэн сөбүлүү көрбүтэ да, аҕата эстибит кумалаан аймаҕы кытта куодарыспата биллэр. Атын халыҥ аймахтан кыыс ылан биэрээри гынар да уола, Кэнчээри иннинэн буолбат, мас–тас курдук аккаастаабыта, хата онтуката манна бэйэтэ Хотун курдук. Бойбоох диэн күлэн ааттыыр Тугутчаананы кытта бииргэ сылдьар, ити Бойбооҕу айаҥҥа көрбүтэ, билбитэ, хайдах киһитин. Чэлгиэн сүрүн сүбэһитэ, тыынар салгына быһыылааҕа, оннук дьон Күннэйи тэхнээхпит диэн чугаһатпыттара дьикти…
Хайдах кини манна кэлэн хаалла, Чэлгиэнтэн ыйытаары гынан баран толлон туоһуласпата. Арай кулгааҕын уһугунан иһиттэҕинэ, удаҕан дуу, отоһут дуу буолбут курдук кэпсээбиттэрэ.
Чэлгиэн Ньургуһуну субу субу көрсөн кэлэр,уһаатаҕына Ньургуһуна кэлэн, барар. Этэҥҥэ күн–дьыл аастаҕына аны саас холбоһуох буолан болдьоспуттара. Дохсун балта олоҕун булан, бэйэтэ ыал Хотуна аатыран олоруон ис сүрэҕиттэн баҕарара. Охоноон күлэ–үөрэ Ньургуһуммун олохтоон баран, өбүгэлэрбэр ,,аттаныам,, этэ диэн мүчүҥнээн ылар.
Эмиэ айан хаар– тибии, хараҥа халлаан сулуһа сурулуу сырсарын, дьүкээбил дьиримниир өҥүнэн сырдатан, ый суолунан ыллыктанан, хара күлүк буола барыйан турар лиҥкир тыалаах, баранан биэрбэт бытаан айан сыннарыыта. Тоҥноххуна сыарҕа кэнниттэн сүүрэн, хааман сэргэхсийэ түһэҕин, уһун сылаалаах бараммат суол.
Быйыл хайа да дьыллааҕар айанньыт элбээбит. Дьэ манна бааллар харса суох халаарбыт, оту маһы ортотунан тылласпыт, айан эрэйигэр мускуллан муостара туйахтара тосто илик тойооскулар. Сэнии көрбүттэрин суолга көрсөн, суол биэрэн туораспакка, тоҥуу хаарга анньаллара, аны дьон тохтуур сиригэр биир накаас, атыҥ отун былдьаан ылан атыҥ аччык кураанах да далга хонноҕуна көҥүл…
— Билэҕит дуо биһигини, аар саарга аатырбыт, улуу боотур сыдьааннара буолабыт, ким баарый киэптэһэр, чыып–чаап диэн чыыбыргыыр–
Биир тохтобулга киирбиттэрэ, ол дойдуну холуочук аҥардаах, үс бөтөс үлтү үктүү сылдьаллара. Баар дьон киэптэтэн уку–суку олороллоро, аҥардастыы айбардыыллара көстөр.
— Бу кимнээхтэрбит дьөлө үүрдэрэн кэллилэр, бу кыараҕаска, барыҥ тахсан кыбыыга хонуҥ–
Киирэллэрин кытта биир бэдик Чэлгиэннээх киирэллэрин кытта таһырдьа анньыалыы сатаата. Кырдьык да үллүбүт хабах курдук көрүҥнээх киһи суоһурҕанан хабырына хабырына, модьу харытын ньыппарынна, эрдэлээн киирбит Кэнчээрини түүрэ харбаан ылан элиппитэ, түөрт лабаата адаарыйбытынан, оһох иннигэр олорор дьону суулларыта көтөн ааста. Кырдьык да үһүөн тыыллан хабыллан, сиэх аһыах көрүҥнээх ыччаттар. Дьиэлээх тойон түгэхтэн тахсан Чэлгиэн киирбитин көрө түстэ.
— Нохолор тохтооҥ, алдьархайы аҕалымаҥ, уоскуйуҥ–
Ньылаҥнаан тула көтө сырытта.
Чэлгиэн Кэнчээри атаҕастанан саҥа туран иһэрин көрөөт, хахай хаана оонньуу түстэ, өһөҕө буһан ньыппаранан баран мөтөллөн турааччыны, сараҥнаппытынан өрө көтөҕөн таһаарда, балаҕан буор муостатыгар, мэктиэтигэр үөһэттэн буор саккырыар диэри ньиччи бырахта, утары хаампытыгар били тиэриллэҥнээбит икки дууһалар, буор муостаҕа олоро түстүлэр айахтарын аппытынан. Бу икки атахтаах бүдүрүппэтэх, чиэппэр күүстээр Баабыр Байбал этэ. Ону кыһыл оҕо курдук бырахпытын көрөн улаханнык уҥуохтара хамсаата. Эппэт кэлэҕэй буолан, кутталларыттан бабыгырыы олордулар.
Биир кырдьаҕас айанньыт туран…
— Оо бу муҥнаахтар, Холорук бэйэлээх бэйэтигэр киирэн биэрэн, өлө оонньоон эрдэхтэрин–
Син ити кэннэ уоскуйан оннуларын– тойдорун булан этэҥҥэ хонон турдулар. Тыҥ хатыыта бараары турдахтарына, били киһи кэлэн…
— Санааҕар тутума, мин улахан алҕаһым–
Диэн илиитин биэрэн, көрдөһө хаалла.
,, Холоруктара,, чахчы да тас көрүҥүнэн киһи билбэккэ былдьатар, буулаҕа бухатыыр эбит, Баабыр Байбал чахчы салынна…
Айан араас да аргыстардаах буолаахтыыр…

Арыылаах, С.
[07.11, 04:52] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 37.
Оҕуспут моонньоох баһа сууллан, күн уһаан айанныырга биллэ чэпчээтэ, сыарҕалаах аттарга да таһаҕастара чэпчээн, суол чигдитийэн айаннара түргэтээтэ. Эти, арыыны толору тиэнэн, тоһуттар тымныы будулҕаныгар айанныыр курдук буолуо дуо, этэргэ дылы билигин ырыаннан типтэрэҕин, сыарҕа бэйэтэ халыйан иһэр курдук. Бүгүн хойутаан үрэх үрдүгэр турар балаҕаҥҥа хонордуу тэриннилэр, хонооччу элбэх, бу түргэн сүүрүктээх хаһан да тоҥмот, икки өттө чараас мууһунан бүрүллэн, кыдьымахтыыр эрэ. Эрдэ кэлбиттэр ааһа турааччылар тохтоло суох, сыарҕа мууһуран тоҥмотун диэн үргүлдьү бара тураллара, хойутаабыттар хонорго тиийэллэрэ. Саҥардыы оннуларын булан нухарыйан истэхтэринэ, Бойбоохторо барыларын туруортаата…
— Кытаатыҥ түргэнник, айанныы охсуоххайыҥ, улахан уу иһэр, хайа күөлэ төлө ыстанна, табылыннаҕын балаҕаны да ылыа.—
Баар дьоннор бары һуу–һаа бөҕө буола түстүлэр, хомуна хомуна үрэх уҥуорун былдьастылар. Балаҕан турар сирэ хотоол, уҥуоргу өттө эмпэрэ үрдүк туоруору соҕус, үрэх уута чычаас, анна хайыр таас. Ат бэрбээкэйинэн сорох, дириҥ сирэ. Элбэх сыарҕалаах ат ампаалыктаһан син үөһэ таҕыстылар, халлаан да суһуктуйан барда. Иһиттэхтэхтэринэ туох эрэ үөһэттэн куугунуур тыас иһэр, улааттар улаатан биир кэм күрүлэс тыас буолла. Көрөн турааччылар баттахтара турарга дылы гынна, өрө ыстана ыстана,сүүһүнэн үөр сылгы сиэлэ, кутуруга субуллан иһэринии, сорох сиргэ баппакка, эниэҕэ турар мастары, талахтары сыгынахтары сиҥнэрэн ааһа турда. Уу ааспытын кэннэ көрбүттэрэ, хоно сыппыт балаҕаннара онно да хаалбатах…
Манна хас да сиргэ кутаа оттон тыыннаах хаалбыт үөрүүлэригэр, үҥкүүлээн да ыллылар, уоту тула оһуохайдаан тэптилэр. Бойбооххо билэр, билбэт дьонуттан, элбэх үтүө тыл этилиннэ. Биир үйэтин айаҥҥа анаабыт кырдьаҕас Чэлгиэҥҥэ кэлэн илиитин биэрдэ…
— Дьэ кырдьык да киэҥ ыллыктаах, дириҥ өйдөөх санаалаах эбиккин, ити кыыһы тоҕо куруук соһоруй дии саныыр этим, онтукам эйиэхэ ананан түспүт, айыы куттаах,, эмэгэтиҥ,, эбит. Көр бу, бачча киһини алдьархай айаҕыттан быһаан таһаардаҕын көр, дьэ ити иһин үйэттэн үйэҕэ, үчүгэй тылынан ахтыллан үһүйээн курдук хаалыаҕа, бу быстах өлүүттэн быыһаммыт дьон оҕолоро, сиэннэрэ кэрэ кэпсээн оҥосто сылдьыахтара,—
Ити курдук айан дьоно биир быстах моһолтон быыһанан, үөрэ–көтө айаннарын салҕаатылар. Сурах өрт уотунуу түргэнник айан аартыгын устун тарҕанан, бары Бойбооҕу истиҥник көрсөн кэпсэтэ сатыыллар, өссө сорохтор сүбэлэтэр буоллулар.
Киһи барахсан күннээҕи олоҕун туһугар, араастаан да айыллан күн сиригэр түһэр буоллаҕа. Сорох аһыыр таҥнар туһугар,өрө мөхсөр, бүгүн тугу булан аһыыбын диэн төлөрүйбэт хабалаҕа киирэллэрэ. Атыттар сытыйа байан, атыыр үөрүн хара тыаҕа кыйдыыллара. Чэлгиэн дьон ити ньүдьү балай быһыыларын кыайан өйдөөбөт этэ. Бар дьоҥҥун кытта, бу кылгас, күн сардаҥата тыгарын кэриэтэ кэлэн барар олоххор, үчүгэйдик эйэлээхтик олорортон ордук туох баар үһүнүй күн сиригэр, быстыбыкка–ойдубукка көмөлөһөрүҥ, айыы сирин ыйааҕынан, уон оччо үчүгэйинэн төннөр дииллэрэ. Былыр өбүгэлэрбит, аҕа ууһунан олорор кэмнэригэр бэйэ бэйэлэрин өйөһөн, өйөнсөн олорор кэмнэригэр, маннык быһыы суох этэ дииллэр кырдьаҕастар. Баҕар ол икки атахтаах илбискэ иирбит кэмигэр, кыһалҕаттан да оннукка тиийэллэрэ буолуо, аҕа ууһун эспэт кыһалҕаттан, хаан тардыһыыта, аймаҕы элбэтиигэ. Чэлгиэн сааскы ылааҥҥы күн сылаас салгыныгар уйдаран, утуктуурун быыһыгар, араас арааһы санаан өттүгэстии түһэн истэ. Ата тохтообутугар соруйаары муоһатын ылбыта, инники аттар тохтоон тураллар эбит. Сыарҕаттан түһэн көнтөһүн инники сыарҕаҕа баайан, туох буолан тохтообуттарын билэ барда. Икки эмдэй, сэмдэй кыыстаах уолу батыһыннарбыт кырдьаҕас мара таҥастаах оҕонньор тайаҕар тирэнэн тураахтыыр эбит…
— Хайа кырдьаҕас хайа диэкки айаннаан иһээхтиигитий?—
— Ээ тоойуом кыһалҕа бөҕө кыһарыйан, биир эмэ үтүө санаалаах дьону булаайабыт диэн атах балай иһээхтиибит–
— Чэ бу сулумах сыарҕаҕа олоруҥ, чугас дьон тохтоон ааһар сиригэр сынньанан, онно үчүгэйдик кэпсэтиэхпит–
Оҕолор барахсаттар оҥой–соҥой көрөөхтөөн кыра дьон эһэлэриттэн тутуһа сылдьаахтыыллар.
— Маннык эрэйи көрүөм диэн түүлгэ да суоҕа, дьылҕа аһыммат ыарахан да буолар эбит, оҕолорум тыыннаахтарыгар, сүөһүлэнэн, астанан син ыал аатын ылан күн кыһалҕата суох, олорбуппут. Сор быата буулаан, быа синньигэһинэн быстарыныы оҕолорум балаҕайга былдьатыахтарыттан, ыал аатыттан ааһаммыт, биир эмэ аһыммыт ыал,, дук,, гынарынан аһаан, хонуктаан сырыттахпыт–
Кэпсии олорор

кырдьаҕас хараҕыттан, ыраас таммахтар, ырбыт дьүдьэйбит иэдэһинэн сүүрдүлэр…
— Киһи киһини аһыммат, муус сүрэхтээх буолар да эбит, нэһилиэкпит кинээһэ кур иэскитигэр диэн, сүөһүлэрбитин былдьаабыта, уолум ынаҕын былдьаһан кинээһи тиэрэ аспыта, ону биир бөтөһө үөл тоһоҕоннон уолбун төбөҕө саайбыта, ол уолбун охсубут дьиикэйи дьоно баай батталыттан быстыбыттарын кэннэ, мин оҕолоон киһи гыммытым, ол манньабар уолум тыынан быспыта, кэргэнэ сарылаабытынан уолбар саба түспүтүн, кинээс дэйбиир угунан, ытыы олорор дьахтары төбөҕө охсубута, эбиитин дэлби тэбиэлээбитэ, өйүттэн тахсыбыт курдук дьүһүлэммитэ. Оннук сиэтэлээн барбыттара–
— Ол обот соллоҥ, туохха да маҥалайа туолбат, хааннаах бэлэс Түмэрэйи туохтаах буолан туруулаһыахпыный, кимнээх буолан иэстэһиэхпиний–
Чэлгиэн тугу да саҥарбата, кырдьаҕас киһи кэп туонан ытыыра–соҥуура ыарахан этэ…
Бу былыр эдэр сааһыгар, былчыҥнаах бастыҥа, иҥиирдээх имигэһэ, икки атахтаахха иннин биэрбэтэх, сүһүөхтээх бэйэтэ сүгүрүйбэтэх, тарбахтаах төрөөбүт буорун таарыйтарбатах, халбас харата,, хапсаҕайдьыт,, бастыҥа этэ, ол бэйэтэ кырдьарга кыайтаран, кылыыта кыараан, көрөр харахтыын мөлтөөн, ыт үрбэт, ынах маҥыраабат киһитэ буола сылдьаахтаатаҕа. Ол да айылҕа биэрбит күүһэ уоҕа, киниэхэ сыа арыы буолан иҥмэтэҕэ. Барытын хараҕа туолбатах, баай Түмэрэй апчарайбыта…
Этэҥҥэ айаннаан олохтоох сирдэрин булбуттара, Кэнчээрилээх дойдулаабыттара. Сарыал, Сардаана Бойбооҕу уһун айан суолун тухары, олох арахсыспат аҕас оҥостоннор батыһа сылдьар буолбуттара. Бойбоох инилэрин курдук таптаабыта,эһэлэрин сиэннэри кытта бэйэтигэр ылбыта…
Хайаан да Түүмэрэйи ир суолун ирдэһэн, тоҥ суолун тобулан, бэйэтин сиппэтэҕинэ, бэдэригэр тиийэ эккирэтэрдии санаммыта. Хаһан да хаана хамсаабатаҕын хамсаабыта. Икки атахтааҕы кытта илбиһирэн ииссэ илик этэ баччаҕа дылы, ол бэйэтин утуйа сытар тыҥырахтаах кыылларын уһугуннардылар, кынаттаах көтөрдөрүн көтүттүлэр. Түмэрэй олоҕун сур бөрөлүү суоллаатылар, үөһэттэн үөлэһин өҥөйдүлэр…
— Нохоо, хааннаах ыт бааргын дуо? Туох өлүүтүн, алдьархайын оҥороҥҥун, өбүгэ кыылын уһугуннардыҥ–
Биир күн уолугар Хадаар хаһыырбытынан киирдэ.
Сандалы тула аһаары олорбут дьоно соһуйан харахтарын тиэрэ көрө түстүлэр, дэлэҕэ ,,Хадаар,,дуо дэнэн ааттаныа дуо, өһүллүбэт өһүөлээх, булгуруйбат мутуктаах курдук бэйэтин үрдүктүк сананара, сэнээбитин силистэри түөрэрэ, баҕабытын барча курдук тэпсэрэ, уола да Түмэрэй онтон өссө ордук курдуга, айбытын утумнаан, кыыс, дьахтар диэбэккэ көрбүт сиригэр күөлэһийэрэ, баҕарбыт сиригэр баттыыра, ол бэйэтэ уйулҕата көттө, хараҕа хараҥарда…
Олохтоох ойууну аҕалан кыырдаран көрдүлэр, онтулара ортолуу кыыран иһэн, иҥиир ситиитин таттараат тиэрэ баран түһэн, эбии барыларын сүрэҕин хайытта…
—Мин кыайбат, санаммат да кыылым дуу, көтөрүм дуу быһыылаах. Өбүгэттэн өйөнүүлээх, кыргыс кыыла кытыктаах эбит, онон сананымаҥ даҕаны, оҥоруу чааскыт, дьолгут–соргугут оонньуута бэйэтэ билиэҕэ. Имири эстэн ииннэнэҕит дуу, үөһэ көтөн өрөгөйдүүгүт дуу–
— Оо Айыы Таҥара баар буоллаххына оҕолорбун, чыычаахтарбын аһын, аньыылаах, харалаах бэйэтэ кырыыска турдун–
Дьиэлээх Хотун ис иһиттэн иэйэн ытаан барда, араллаан бөҕө аргыйда, аал уоттара умулларга тиийдэ…
— Холоругу булуҥ,онно үҥэн сүктэн көрдөрүҥ, атын эһигини араҥаччылыыр, аһыллыбыт алдьархай аанын сабар суох, ылыннаҕына кини эрэ ыпсарыаҕа,,сөп,,диэтэҕинэ сүөрүөҕэ, ыйыллыбыт ыйааххытын–
Ойууннара сүбэ–ама биэрдэ.
,, Кыһалҕалаах кыһыл кымньыылаах,, диэн мээнэҕэ өбүгэ саҕаттан этиллибэтэх үгэс буоллаҕа, биир күн бу былдьаһыктаах быыс күҥҥэ дьылга, уонча аттаах киһи Чэлгиэн түһүлгэтигэр үктэннилэр, бу Түмэрэй Далбар Хотуна этэ, кыргыттарын, уолаттарын уонна аҕыйах чаҕар дьонун кытта кэлбитэ. Түмэрэй өһүллүбэт өһүөҥҥэ киирбитин билэн кэлэ да сорумматаҕа.
— Чэлгиэн оҕолорбун, чыычаахтарбын аһын дуу, оҥорбут дууһа аньыытын, харатын бэйэтэ таҥара дуу, айыы дуу иннигэр бэйэтэ эппиэттээтин–
Чэлгиэн өйдөөбөтөх хараҕынан Бойбоох диэкки көрдө.
— Эн эриҥ оҥорбут хара аньыытын биһиги кыайан быһаарбаппыт, кыл тыыннарын быһаттаан ыал устун ыыталаабыт, куттаах, сүрдээх дьонноро анаараллар. Тыыннаахтара олор туох дииллэр.—
Бойбоох эһэлэрин, икки өттүгэр сиэтиһэн турар кыыстаах, уолу таптаабыт, аһыммыт хараҕынан көрдө.

Арыылаах, С.
[07.11, 20:47] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 38.
Бу Кырыктаах Кынаачай баар суох, күн сиригэр кэлэн тутан хаалбыт суос соҕотох, инчэҕэй эттээҕэ, сүрэҕин чопчута, ымыы оҥостон ииппитэ, суһуохтаах кэрэтэ, уҥуохтаах көнөтө, ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо туойуллан,былдьаһыкка сылдьыбыт Бэрт Маарыйа этэ…
Былыр кыыс оҕо күөгэйэр күнүгэр, уол оҕону таптаан, сыһыыга сылласпыттара, хонууга хоонньоспуттара, ол кэмнэргэ баай, дьадьаҥы диэн араарбакка, таптал иэйиитигэр устубуттара. Кыыһа улахан истэммитин кэннэ Кырыктаах билэн, уолу ураҕаһынан үүрдэрбитэ, кыыһын илбиттэрэн кээһээри гыммытын, кыыс кыккыраччы

аккаастаабыта, Кырыктаах ыксаан кыыһын ыраах аймахтарыгар илдьэн төрөттөрбүтэ, оҕо көтөхпүт эмээхсини куттаан да, манньалаан да төннүбүт оҕо төрөөтө диэн кыыстарыгар этиттэрбиттэрэ. Аата суола барбыт кыыстарын ,, сүр,, түргэнник бэйэлэринэн сыҥалаан Түмэрэйгэ холбообуттара, кыһыл оҕону ол оҕо көтөхпүт эмээхсини хара тыаҕа бырах диэн соруйбуттарын, эмээхсин оҕо тыынын быһан хара аньыыга кииримээри, оҕо оҥорбут киһи аҕатыгар Кириҥэҕэ илдьэн биэрбитэ, уол кыһыл оҕону кыайан көрөр кыаҕа суоҕуттан, ыалы кэрийэн улааппыт тулаайах кыыһы ойох ылан, онтон кыыс оҕо төрөппүтэ. Оҕону көтөхпүт эмээхсин тыына быстаары сытан, ол дойдуга ырааһыран бараары, дьонугар барытын кэпсээбитэ, Түмэрэй кулгааҕар эмиэ тиийбитэ, онно хараҕын үүтэ бүөлэнэн кэлэн, кэргэнниилэр тыыннарын ылан барбыта.
Бэрт Маарыйа Кириҥэни көрөөт билбитэ, кини кэннигэр кыра кыыс куттаммыттыы быган көрөрө, онтон эрдэҕэс уолу көрөөт, сүһүөҕэ уйбакка сууллан түспүтэ, кини оҕо сааһын ыраас таптала чоҕулуччу көрөн турара. Аттыгар турбут оҕолоро аймана түстүлэр, ийэлэрин тула көттүлэр. Маарыйа өйө санаата, олох атын сиргэ көтөн тиийдэ, хаһан да хатыламмат, хатан кыыс күлүүтэ, уол оҕо илиитигэр көтөҕөн эргичиҥнээн ылара, аар хатыҥ күлүгэр маҥгайгы сыллаһыы, кыыс оҕо айылҕаттан аналын, тапталыгар аһан биэрбитэ. Барыта бу кини иннигэр кэлэн турара, икки иэдэһинэн ып ыраас хараҕын уута сүүрдэ…
Оҕонньор сиэнин кулгааҕар тугу эрэ сипсийдэ, уол сэрэнэн кырыска олорор дьахтарга чугаһаата, баттаҕыттан имэрийдэ, дьахтар уолу кууһан ылла, түһэҕэр олордон уйа, хайа суох ытаата, тоҕо киниэхэ ыраас тапталын кууһар түгэн биэрбэтилэр. Ыарахан дьылҕатыттан хомойон, хоргутан, кута–сүрэ кыланна…
Үс кыра оҕото барахсаттар, ийэлэрин тула ытарҕа курдук ыйана түстүлэр.
Бойбоох түҥнэри хайыста, Кириҥэ Киргиэлэй Бойбооххо кэлэн…
— Тоойуом кырдьар сааспар кырыыстаах иирсээҥҥэ киллэримэ, оҕолорум куттарын үөр гынан орто дойдуга таһааран ытата соҥото сылдьыма, барбыт барбытыгар, оҕолору кэлэр кэнчээрилэри аһын, оҥорбут киһи аньыытын, харатын хара өлүөр дылы бэйэтэ сүгэн, сор быата аргыстастын, кыһалҕа диэн кыһарыйдын. Үүннээх–тэһииннээх тылбын ылын–
Бойбоох муннунан–айаҕынан тыыммата,, эй-ээх,, диэбэккэ туораан, саҥата суох хаама турда…
Аҕыйах хонон баран кулуба, кинээс, Түмэрэй кэллилэр, өссө хорохооттору батыһыннарбыттар. Чэлгиэн таһырдьа көрүстэ, Түмэрэй халы мааргытык көрө көрө, кулуба иннигэр тоҥхолдьуйа тоҥхолдьуйа…
— Дэбэлэйдиибин көрүҥ бу ойохпун, оҕолору күрэтэн кэлбит, хара түөкүнү, сибииккэҕэ симиҥ–
Ити кэмҥэ Бойбоох дьиэттэн тахсан кэллэ, тымныы хараҕынан кулубаны батары көрдө. Кулуба,, дьик,, гынан баран саҥата суох атын миинэн баран сиэллэрэ турда, атыттара кэнниттэн батыстылар.
Аҕыйах хонон баран истибиттэрэ Түмэрэй ампаардаммыт сураҕа иһилиннэ, ыт курдук ырдьыгыныы ырдьыгыныы киирбит тахсыбыт дьон атаҕар түһэ сылдьар буолбут…
Кырыктаах Кынаачай кэлэн барда. Кыыһа аҕатыныын тоҥуйдук кэпсэтэн араҕыстылар. Кыыһын улахан уолун көрөн баран, хараастан хараҕыттан уу хаар баста, дьэ хойутаан өйдөөтө хайдахтаах курдук төннүбэт, төлөрүйбэт улахан алҕаһы оҥорбутун. Бу эбит кини дьиҥнээх айыылартан анаммыт инники кэскилэ, ону кини баай, дьадьаҥы диэн арааран, Айыыһыт бэлэхтээн түһэрбит дьолун соргутун сиргэ буорга тэпсибит.
Чэлгиэннээххэ хас да хонно ирэ–хоро кэпсэттилэр. Атахтааҕынан аатырбыт ,,сындыыһы,, баран көрдө, дьэ кырдьык даҕаны тыыллан, хабыллан киһи хараҕа туола көрөр сылгыта эбит, Дьөһөгөй айыыта анаан түһэрбит, кыл тыыннаах үтүөтэ эбит. Сирбит сиэнэ билиҥҥиттэн кыым курдук сырыылаах эбит, үлэтэ–хамнаһа, аты миинэрэ, кыыһа аһыйан ытаабыт оҕото баарыттан, киһи кыайан эппэт иэйиитигэр киирбитэ, оҕо сааһын туҥуй тапталын ууга түспүт күлүгэ этэ. Хаһан да кууһан сылааһыгар сыһыарбатах оҕотун, хараҕыттан сүтэриэн баҕарбат этэ, бу түүл курдук дьоло, тумарык буолан сүтэн хаалыа диэн куттанар этэ.
Кынаачай кыыһа бу дойдуга олохсуйа хаалыан баҕарбат этэ. Бэйэтин олоҕор илдьэн олохсутуон баҕарарын кыыһа туох иһин буолумматаҕа, субу күн сиригэр көрсүбүт тапталын сырдык кыырпаҕа,,кылам,, гынан көстүбүтүн, быраҕан барар санаата суоҕа. Ити уол бу сиртэн буолунан барара биллибэт, эһээтиттэн, балтыттан арахсан уонна ити Бойбоох диэн ааттыыр идэмэрдээх илбис иҥмит котокута оҕолорун курдук көрөрө истэрэ…
Быйылгы ыһыаҕы хайдах тэрийэбит диэн Чэлгиэн Охоноонтон, абаҕата Лэгэнтэйтэн сүбэ көрдөөтө. Ылгын, Дьэдьэнниин, Эдьиий, Харачаастыын, кини, Ньургуһуннуун ыал буолан алгыстаах ыһыахха, арчыланыахтарын баҕараллара.
Охоноон, Лэгэнтэй,, Кыыс түһүлгэтигэр,, көрсөр ордук этэ диэн ылыннылар. Эбии аны онно,, Сүктэр кыыс,, сэргэлэрин кытта, кэккэлэһэ ,, Эр Хоһуун,, сэргэтин туруораары, ол хайдах көрүҥнээх буолуохтааҕын, туох суолталааҕын иҥэн–тоҥон ыйыталаһан, төрүт өбүгэлэрин, кый бырах хаалбыт, кыраай түгэҕин туоһуластылар. Былыыр былыр, өбүгэлэр өстөрүн өһүлээри, икки улуу аҕа уустара, уоллаах, кыыстарыгар анаан итинник сэргэни туруораллара үһү. ,,Сүктэр кыыс,, сэргэтин,үрдүгэр үс атахтаах чороон ,,Эр Хоһуун,,сэргэтин үрдүгэр дьөһөгөй. Өр гыныахтара дуо, силигин ситэрэн, сиэрин туомун тутуһан туруоран кэбистилэр.
Үс кийиит туус маҥан атынан сэргэҕэ кэлбиттэрин көнтөһүн тутан тоһуйдулар,көтөҕөн түһэрэн, күөх от тэлгэммит түһүлгэтигэр сиэтэн киллэрдилэр. Абаҕалара Лэгэнтэй алгыс тылы этэн куйаарта, тута сылдьар чороонуттан, хамыйаҕынан баһа баһа тула өттүлэригэр кымыс ыһан күдээриттэ.сэттэ кыталык кыргыттар, тулалыы дьиэрэҥкэй тэптилэр, үс сиргэ тыырыллан бэлэмнэммит чөмөххө, тобуктаан туран Чэлгиэн,Харачаас, Ылгын туос уматан буруо унаартылар, бэлэмнэнэн турар арыылаах алаадьыттан, чороонноох кымыстан эһэкээннэригэр бэристилэр. Олоҥхоһут Охоноон эдэр ыалларга анаан Олоҥхоннон уруйдаата, алгыс тыллаах айхаллаата…
Дьэ кырдьык бу үс улахан уруу малааһына, хаһан да өтөр наар буолбатах биир кэрэ бэлиэ түгэнэ буолбута. Кэлии да элбэҕэ, тэрээһин да түһүлгэтэ, оонньуута көрө дэлэйэ, бар дьону сэргэхсиппитэ.
Охоноон саҕачча үөрбүт суох этэ, бу иннинэ түһээтэҕинэ, доҕоро мичилийэн киирбитэ,, Оҕобут Ньургуһун оннун туойун буллаҕына, эйигин кэлэн ылыам, аны хаһан да арахсыахпыт суоҕа,, диэт сырдык суолунан тахсан сүппүтэ. Охоноон сотору доҕорбор барабын дии санаан, кистээн,, өлүнньүк,, таҥаһын бэлэмнэммитэ, ол дойдуга доҕоругар маанытык тиийээри…
Охоноон билигин оҕолор үөрүүлэрин үллэстэн, кырдьар сааһын умнан, оһуохай тыла этэн дьэргэттэ, ойуолаан, эккирээн да ылла…
Сонун киһи Бэрт Маарыйа көрүүтүгэр бу ыһыах аҥардаах малааһын, оҕо төрөөн кини көрбөтөх дьиибэтик, дьиктитик, тэрийэн ыыталлар эбит. Эчи ити ыытар Көкөт диэн ааттыыр уоллара, уһун күҥҥэ субуйан хотоҕоһу хостоон эрэр курдук бараммат тылын ууһа баайын, түһүлгэлэрин тэрийиитэ да дьиктитин, маннык сэргэлэр баалларын көрүөхтээҕэр буолуох, истибэт да этэ. Аҕата эмиэ сиэннэрин сиэтэ сылдьан барытын сонурҕаан, көрөр–истэр…
Ийэтэ барахсан хаһан да көрбөтөх сиэнин кууһан уһуннук да ытаахтаабыта. Кини иэйиилээх тапталын туоһута…

Арыылаах, С.
[09.11, 04:36] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 39.
Аҕыйах хонон баран Охоноон уһуктубат уһун уутун утуйбут сураҕа иһиллибитэ. Чэлгиэннээх, Ньургуһун баар суох күндү киһилэрин бүтэһик суолугар атаара бардылар.
Охоноон сундуугуттан бэйэтэ бэлэмнээбит таҥаһын таҥыннарбыттар, сайын утуйар хоспоҕор сытар маһын эмиэ бэлэмнэппит, тыыннааҕар оҕо сааһын ыраас тапталыгар олохтоохтук бараары барытын бэйэтэ көрөн бэлэмнэппит. Охоноон сырдык тыына быстарыгар, хомойбут дьүһүнэ суох, хата олохтон дуоһуйа сынньанан, истиҥ мичээр дьүһүннээх кута ол дойдуга көтөөхтөөбүт. Эдэр сааһын ыраас таптала букатыннаах сиригэр ылан бардаҕа. Ким да хараҕын уутун тохпото, өбүгэлэр харах уулаах бүтэһик суолугар атаараары улаханнык аньыыргыыллар. Үөһэ көтөрүгэр харах уута ыар баттык буолар дииллэрэ. Охоноон барахсаны элбэх киһи кэлэн атаарда. Биир түптээх олоҕу олорбокко, оҕо уруу төрөппөккө, сылаас тыыннааҕы кууспакка, олоҕор суос соҕотох күҥҥэ көрбүт тапталын ыра санаа ымыыта оҥостон, түөрэҕэ түспүт төрүт буорун булан, доҕорун таһыгар тахсыбыта, кини күн сирин көрөн, кэлэн барбыт дьоло этэ.
Арай Бэрт Маарыйа, Охоноон эрэйдээх бутуурдаах олоҕун истэн харааста санаабыта,тоҕо кыыс оҕо күн сиригэр көрбүт, истиҥ иэйиитин, ыраас тапталын кытта, сылаас муннукка, чыычаахтарын уйалаан олорбокко, сүөһү, сылгы курдук халыҥ халыымҥа атыыланан, сырдык үйэтин моҕобокко, кылгас үйэлэнэрий, сорохтор сор суолланалларый. Арай кини иэйиилээх тапталыттан хаалбыт истиҥ киһилээҕиттэн үөрэрэ…
Ньургуһуннаах, Чэлгиэн туһунан эмиэ истибитэ, Чэлгиэни билэр, билбэт дьонноро ис сүрэхтэриттэн дириҥник ытыктыылларын көрө сылдьара, дьиктитэ кини атын баайдар курдук дьаххаһыйан, дьонун үүрбэт түрүйбэт, барыларыгар биир тэҥҥэ сыһыаннара, бэйэтэ да туох да үлэтин көрөн турбат, кыайара, хоторо мэнээк киһи тэҥнэспэт эбит. Өссө биир эмээхсин кистээн кэпсээбитэ Чэлгиэн былыр кыргыс үйэтиттэн ситимнэнэн хаалбыт ,,Холорук,, сыдьаана буоларын. Олоххо араас да баар буолар эбит дуу диэн дьиктиргээбитэ, Ньургуһун туһунан эмиэ истибитэ, айылҕа нарылаан оҥорбут барахсаныгар хара санаалаахтар умсугуйан араас албаһынан, абааһыннан, таҥараннан олоҕун алдьата сатаабыттарын аһына санаабыта, биир кыыс оҕо тиксибит дьылҕатыгар элбэх эрэйи кыһалҕаны көрсөн таптыыр киһитин таба тайанан, биир ситимҥэ кутун холбоон сымнаҕас уйалаан эрдэҕэ.
,, Саха ньөҕөй, оҕото өссө ньөҕөй,, диэбиттии, Түмэрэй дьоно уолларын дьылҕата түҥнэстэн, манна барытыгар Чэлгиэни күтүрээннэр, кини илиитин, атаҕын, кылыытын кэтиир буолбуттара, уоллара дьон тыынын быһан итинниккэ тиийдэ диэбэккэ,,хамначчыты,

кумалааны таһыйар, дьарыйар улахан буруй, аньыы буолбатах, үөһэттэн оннук ыйыллар,, диэн куолулууллара.
Өр сылларга Атыыһыт Арамаан эрбии биитин курдук эриһэн кэлбитин истибиттэрэ, Атыыһыкка анаан дьон ыыппыттара.
Сатахха биир сиэмэҕинэн аатырбыт ойууну аҕалан уолугар кыырдарбытын,,Уолгут суолун бүөлүү сытар киһини уодьуганнаан, ойоҕун, оҕолорун төннөрдөххүтүнэ бэттэх кэлиэҕэ,, диэн көрүүлэммитэ. Ону куоһур оҥостон Чэлгиэни кэбирэх өттүн көрдөөбүттэрэ.
— Чэлгиэн иннигин–кэннигин үчүгэйдик кэтэнэ сырыт, Ньургуһуҥҥун эмиэ сэрэт, бу күннэргэ, мэнээк кэлбитин барбатын.—
Биир күн Бойбоох Чэлгиэни сэрэттэ.
Түүн ытыс таһынар хараҥаҕа, ардаҕы быыһынан айаннаан истэхтэринэ,, хаах,, диэбитинэн Чэлгиэн атын атаҕын аннынан туох эрэ көтөр тэлээрэн ааста, ата сиргэнэн туора ойуутугар, ыҥыырыттан эһиллэн, бэрдин бэрт сиргэ тайана түстэ, ата ойуолаан истэҕинэ Бойбоох ситэн үүнүттэн харбаан ылла.
— Эһиги Чэлгиэн бэйэтин кытта кыайан туруулаһан, оҕус буолан харсыһар, ыт буолан ытырсан туруулаһар кыаххыт суох, ойуун, удаҕан да кыайбат. Ааттаах суоллаах, илбис иҥэриллибит, кыргыс үйэтигэр илин сылдьыбыт ,,Холорук,,быстыбат ситимэ,, Кыргыс Кыыла,, ханыылаах. Аны киниттэн харыс да хаалбат, хараҕын далыттан таһаарбат,, Бойбоох,, баар. Бу кыыс түҥ былыргы өбүгэлэриттэн киирбит, атын сиртэн айдарыылаах. Өбүгэлэр күлүктэрэ бүөлүү түһэн харыстыыр, хаххалыыр. Хайдах да гынан, хайа да өттүнэн чугаһыыр кыаххыт суох–
— Оччоҕо тугуй? Ыт-кус курдук олорон биэрэбит дуо?—
Түмэрэй аймахтара өргөйүөх курдук өрө көрө түстүлэр.
— Ии өйүм бааллан, дьэ өйдөөтүм, силлибэт сирдэриттэн хайдах сиэтэри, Кириҥэ Киргиэлэй сиэнэ баар дии, ол уолу суох оҥордоххо, бэйэлэрин да сиэһэн бүтэллэр ини.—
— Хайдах да аһаҕастык киһи ол оҕону уоран дуу, хайаан дуу суох гынара кыаллыбата буолуо. Үчүгэйдик сыта тура сыаналаан көрүөххэ сөп, биһигини күтүрээбэттэрин курдук–
— Киирэн биэрдибит да Холорук сиэтэлиир.—
Ити курдук Түмэрэй дьоно Атыыһыты кытта кыайан биир да сөптөөх суолу тобулан таһаарбатылар.
— Чэлгиэн ити үнүр эн аккын үргүппүт көтөр, олох ыраахтан кэлэн барда, итиннэ охтубутуҥ буоллар, дьолуҥ–соргуҥ тохтуохтаах этэ, ити ойууттар киһи кутун үргүтэр биир ньымалара–
— Тоҕо эрэ мин куһаҕан битим тардар, ити эрдэҕэс уолга Бөтөскө харах уота хатанна–
Бойбоох эппитин Чэлгиэн истэн, улахан санааҕа ылларда.
Бөтөһү хайдах да,, дьиэҕэр олор,, диир кыахтара суоҕа, сайын отчуттара, масчыттара, кыһын отун, маһын тиэйээччи кини, үлэһитэ кыайара, хоторо мэнээк оҕо тэҥнэспэт киһитэ. Ийэтэ да оҕотуттан харыс да хаалбат, барахсан оҕолооботох оҕотугар, ыраас тапталын иэйиитигэр күүскэ таттарар быһыылаах. Ньир бааччы олороллор, Киргиэлэй элбэх сиэннэриттэн күнэ тахсар, киниэхэ эдэр сааһыгар кийиит буолбатах Маарыйаны, оҕотун кытта сиэтиһэн кыра саастарыттан кырдалга чаҕаарыйы күлэ күлэ сырсан иһэллэрэ бу баарга дылы, оҕолорум барахсаттар эйэлээх да этилэр, оҕонньор дьон көрбөтүгэр арыт өрө тыынан ылар, хараҕын уутун соттор. Маарыйа оҕонньору,, аҕаа,, диэн ааттыыра истэргэ кэрэтэ, аҕы кыралар,, эһээ,, дии дии эмдэй сэмдэй көтөллөрө бу истэргэ минньигэһин.
Хантан билиэхтэрэй үрдүлэригэр хара былыт буолан, ыар санаа ыалдьыт буола халыйан иһэрин.
Оҕолор оонньуулларын быыһыгар Кириҥэ оҕонньор бараммат остуоруйатын, кэпсээнин истэллэрин таптыыллара. Былыргы кус быһый, ат бөҕө боотурдары, сымара тааһы көтөҕөр чиэппэр күүстээхтэри, наһаа чуумпуран истэллэрэ…
Биир күн отуттан Бөтөс кэлбэккэ дьонун ууга–уокка түһэрдэ, сүрэх баастаах киһи Маарыйа ытаан муҥнанна. Бойбоох суолун хайда, биир олох тиэрэ алааска өйө суох сытарын булан аҕаллылар…
Киэһэ күн киириитэ Күннэй кыыран илгиһиннэ…
Көрөр харахтарым, сүүрэр атахтарым, көтөр кынаттарым бааргыт дуо? Баар буоллаххытына бэттэх кэлиҥ, дьүһүҥҥэ кубулуйан көстөн ааһыҥ, тыҥырахтаахтар тыытыһаары, аһыыларын килэттилэр, ити буоллаҕына ириэнэх суолгутун ирдиэм, тоҥ суолгутун туордуом. Итии хааҥҥытын иһэн, сискит үөһүн сыыйа оонньооботохпуна мин буолуом, сэрэппэккэ сиэтэ диэйэххитий, бэйэҕититтэн бэйэҕит кэмсинээриҥ, уотунан оонньообуккутун уһуутатарым буолуо, тыалы түһэрбиккитин, холоругунан таһаарыам. Оҕобутун оонньуу оҥостубуккутун, олуккутун үктэннэриэм, күлэ күлэ күлгүтүн таптайыам, үөлэскитин өҥөйөн, өһүөҕүтүн үрэйиэм. Сэнээн кэлэн сиэригит, анаан кэлэн аһаарыгыт, аап чаҕайы астыгыт дуо? Оҕобут тыынынан оонньообуккутун, оккутун, маскытын аахтарыам, эрэй эрдэтинэ ылбыккытын аҕалыҥ, уорбуккутун төҥҥөрүҥ…
Күннэй уот иннигэр сытар оҕону тула көтө сылдьан, эккирээн илгиһиннэ, олорор дьон көрдөҕүнэ, сороҕор сүтэ сүтэ көстөр, саҥата эрэ иһиллэр буолар. Арай дьон көрдөҕүнэ үөлэһинэн хара суор хааҕырҕаан киирээт, Күннэй дүҥүрүгэр кыһыл хааны уураат төттөрү көтөн таҕыста, Күннэй өссө илбиһирэн туран кыырда.

Кыһыл хааны уотун үрдүгэр таммалаппытыгар, сип синньигэс үрүҥ буруо унаарыйан тахсан, сытар оҕо таныытынан, айаҕынан сап курдук субуллан киирдэ. Утуйбут курдук сыппыт оҕо уһуутаабытынан олоро түстэ, дьиктиргээбиттии олорор дьону эргиччи көрдө, ийэтэ ытаабытынан оҕотун кууһа түстэ, олорор дьон харахтарын уутун сотуннулар...

— Эдьиий амырыын кыылгын уһугуннаран ыыт эрэ, мин суолларын сүтэрээри гынным, үрүҥ, хара күдэрик түһэн хаххалаан иһэр–
Күннэй Бойбооххо кэлэн бэйэтэ эрэ истэринии,, сибис,, гынна. Бойбоох туох да саҥата суох, баттаҕыттан үс сүүмэҕи сыыйан Күннэй дүҥүнүгэр уурда. Күннэй ону тарбаҕар эринэн баран өссө кыыран илгиһиннэ. Дьон көрдөҕүнэ дүҥүр иһиттэн туох эрэ көтөр дуу, кыыл дуу тахсан үөлэһинэн көтө турда…
Ити курдук икки аҕа ууһун айдарыылаахтара, аат былдьаһан ардай аһыылаахтарын атаардылар, сур бөрөлөрө сундулуйа сүүрдүлэр, атыыр оҕустар айаатаатылар, лөкөй тайахтар сиэллилэр. Арай ким да билбэтинэн, кыырай халлаантан, кыргыс кыыла икки хараҕа уоттанан алдьархай аана аһыллыбытын билэн аллара түстэ. Ону кытта кыра кыйма кыыллар саһар сири көрдөөннөр ыһылла түстүлэр…

Арыылаах, С.
[11.11, 08:01] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 40.
Кыра сүгэһэр оҕолоох кырдьаҕас тайахха тэптэрэн айан суолун аартыгар киирдэ, ыраахтан нэлэйэн көстөр киэҥ хара чуумпу биир сиккиэр тыал сүүрэлээбэт Эбэтигэр. Аартык айаҕар турар атыыр,, бу эмиэ киммит киирдэ,, диэбиттии, атыҥыраан, таныытын тарылыта тарылата, сиэлэ, кутуруга сыыйыллан, үөрүн үүрэн түрүйэн алаас түгэҕэр сиэлэн сэгэйдэ.
Отунан, маһынан бүөлүү үүммүт үрдүк өтөҕөр, умса түһэн ийэ буорун сыллаата,, Кииним түспүт Ийэ буорум, сыттыын-сымардыын атын буоллаҕа,оо бу барахсаны,, туку ньээм,, борбуйбун көтөҕөөт, тэлгэһэбэр эйигин көрсөн наһаа да үөрбүтүм. Ол саҕана мин саҕа дьоллоох киһи суоҕа, ийэлээх, аҕам, бииргэ төрөөбүт инилэрим. Ыраас таптал, ыал буолан аал уоппут, буруотун унаардыы, туох хара аньыы кыраабыта буолла, аҕыйах күн иһигэр барыларыттан илии соттубум, мин эрэ буолуо дуо, бу алааска олорор ыаллар бары айгыраабыттара, ордубуттар күрүүр акка барбыттара,,
Кини эмиэ атах балай барахтаабыта, айылҕаттан айыллыбыт биир идэлээҕэ,, Оһуохай, Олоҥхо,,
Чэлгиэннээх ,,Улахан Алаастан,, оттуур ходуһаттан сылгылары таһаартаары кэлбиттэрэ. Кырдьаҕас атыырдара кистии кистии үрдүк өтөххө тахсан сиҥнибит балаҕан таһыгар буору табыйара, дьиктиргии санаан сиҥнибит балаҕаны өҥөс гыннылар, соһуйбут оммуннарыгар тылларыттан маттылар, буор муостаҕа киһи түүрүллэ сытара.
— Тоойуом инним кылгаан, кэнним уһаан, төрүт сирбин булбут оҕонньорбун, онон дьонум таһыгар хаалабын, баарым барыта өтөх таһыгар сытар, онно таһаараарыҥ, олохтоох сирбэр–
Чэлгиэн барыс диэбитин кыккыраччы аккаастаан кэбистэ. Хайдах көрөн туран тыыннаах киһини хаалларыай, аньыыката да бэрт, икки сылгыһыт уолу хаалларда. Балаҕаны өрө тардан, оҕонньорго доҕор гына. Аатын вйыппытын,былыр айбыт дьонум,, Алгыс,, диэн ааттаабыттара, ол аат умнуллубута ыраатта,,Оһуохайтан,, атыннык ааттаабат этилэр…
Чэлгиэн бу киһи кимин, тугун ыйыталаһан илдьит ыыталаата, син кэмниэ кэнэҕэс, кэтэһэн кэлтэгэй буолтарын кэннэ, биир кырдьа барбыт эмээхсин кэллэ, оҕолорун, сиэннэрин кытта. Эдэригэр атын сиргэ кийиит буолан сүктэн барбыт, сурдьун сураҕын истэн кэлээхтээбит, хонон–өрөөн сынньана сыппакка үргүлдьү аастылар, Чэлгиэн, Бойбоох барыстылар.
Бу долгутуулаах, харах уута халыйыылаах түгэни биир тылынан быһа бааччы кэпсиир кэрэгэй соҕус буолуо. Оҕо саастарыгар сүтэрсибит кыыстаах, уол үйэлэрин моҕоон, биир атахтарынан ииннэрин буоругар үктэнэн туран көрсөллөрө, дьикти кэрэ бэлиэ кыайан ахтыллыбат, үтүмэн үөрүүтэ этэ…
,, Оһуохай,, үөрүүтэ үрдэ суох этэ, кырдьар сааһыгар дылы аймаҕанан эһиннибит диэн ыар баттык санаатын,,Оһуохайдаах, Олоҥхоҕо,,аралдьытан анаабыта, онтуката бу олороохтууллар, кинилэр силлибэтэх силистэрэ, күөҕүнэн чэлгийэр кырыстара. Аҕыйах хонуктааҕыта кииним түспүт буорун булан, ииҥҥэ киирбит киһи дии саныыра, ол санаатын киэр кыйдаата, сырайа, хараҕа сырдаан, уҥуохтуун көнөргө дылы гынна.
Ол да гыннар биир моһуок үөскээтэ, атын нэһилиэккэ ыраах барбаппын, дойдум буоругар олоробун, оҕолору эмиэ кучуйда, өбүгэҕит төрүт өтөҕүн сөргүтүҥ, манна кыстык, дьонноох сиргэ сайылыкта тэрийэн.
Аҕаһа Алааппыйа хараҕа ууланна, кини да баҕарбат үһү дуо, күн сирин көрөн, оҕо буолан сүүрбүт көппүт кырдалыгар олоруон, билигин кинилэртэн ким да суох буолан, атын дьон сирэ, уота бас билиитэ санаатын оонньотто…
— Бу төрүт өтөххүтүн иччилээн олорор буоллаххытына, өлбүгэ сиргитин төннөрөбүн. Кыстык, сайылык үлэтигэр көмө дьон биэрэбин–
Олуллан олорбуттара, чэпчэки баҕайытык быһаарыллан, кырдьаҕастар, эгди буола түстүлэр…
Санаатылар да сатаабаттара кэлиэ

дуо, ылыннылар да, ылсыбытынан бардылар.
Алааппыйа кыра уола Бойбооҕу сонургуу да, дьиктиргии да көрдө, бастаан курбуу курдук уҥуохтаах уол дии санаабыта.этиргээбит ат көнтөһүн төлө тардарын кытта өрүтэ ойуолаан истэҕинэ, ат үрдүгэр биирдэ баар буола түспүтэ, өйдөөн көрбөккө да хаалбыттара, баана сылдьар былаата кэтэҕэр түспүтүгэр, уп уһун хара баттаҕа ыһыллыбытыгар бары да соһуйбуттара. Наар Чэлгиэни батыһа сылдьара, чугас, ыраах айаҥҥа, оҕото диэҕи Чэлгиэн саҥа ойохтоммут курдук истибиттэрэ. Кыра уол Саргын кырдьык да кыыһы хараҕынан хайҕаабыта, сүрэҕинэн сөбүлээбитэ. Киэҥ ыйаастыгас соҕус хараҕа, сыыйа тарпыт хаастара, уп уһун хойуу тэрбэлдьийэр кыламаннара, тиэрэ дайбаан хаамара, атаах оҕо курдук боллойбут уоһа барыта күндү буолан көстүбүтэ…
,, Оһуохай,, дьонноох сири булан, аны өлөрүн толкуйдаабат, оһуохайдаан ойуһар, эһиэхэйдээн эккирэһэр. Кырдьык да,, Оһуохай,, диэн ааттаныан ааттаммыт, бу кылыһахтаах күөмэйэ киэҥин, куоҥун. Этэр тыла эриэкэһэ элбэҕин, оһуохайа атын атын аттарыылаах, туспа туспа тойуктаах.
— Былыр мин күөгэйэр күммэр, Аар Дархан этээччини көрсөн турабын. Ол кырдьаҕас кэпсээн турардаах,, Оһуохай,, ис дьиҥин, туохха анаан айыллыбытын, олох,, түҥ,, былыр кыргыс үйэтэ өрөгөйдүүр кэмигэр, хааннаах кыргыс илбистээх үҥкүүтэ үһү. Санааларын куттарын–сүрдэрин бөҕөргөтөн үөһэттэн илбис иҥэринэн түһэрэллэрэ, ону мэнээк киһи эппэт, айылҕалаах, айдарыылаах илбис күүһүн көрдөһөрө үһү, онно сиэтиһэн үҥкүүлээбит дьоҥҥо барыларыгар биир тыын илбиһэ иҥэрэ дииллэрэ.
Ол кэннэ аны Үрүҥ Айыы Тойонтон көрдөһөн сирдэрин дойдуларын арчылатар,, Оһуохай,,
Үрүҥ Илгэ, Үрүҥ Тунах, Түһүлгэ, Араас ыһыахтар алгыстаах,, Оһуохайдара,, бу барыта тус туспа өйдөбүллээх, анаан аһыллар күннээх–дьыллаах. Онтон ити оҕо оонньуур,, Оһуохайа,, күннээҕи, эдэр дьоннор истиҥ иэйиилэрэ, ыраас сырдык тапталлара, өйдөөн хаалар оҕо саастарын күннэрэ. Ханнык баҕарар кырдьаҕас, аан маҥнай сылаас тарбахха сиэтиһэн киирбит,, Оһуохайын,, умнубат.—
Оҕонньор уотун иннигэр, сото кэбиһэн олорон араас сэһэнэ дэлэйэ дьонун сэргэхситэр…

Ньургуһун Чэлгиэнин аҕыйахтык көрөр, хастыы хонукка сүтэ сүтэ көстөр. Билигин кэпсииринэн буоллаҕына, наар ,,Улахан Эбэҕэ,, үлэ. Саҥа ыаллар тэлгэһэлэрин тэрийии, кыстыыр отторо, мастара, хаһаа, кыбыы, аны кыстыыр отторун бэлэмэ. Чэлгиэн дьонун кытта олорор, хата Күннэй уһун күҥҥэ хараха буолан абырыыр. Омос көрдөххө күлэн, салан кыыс да кыыс. Ким билиэй иһигэр туох дэгиэ тыҥырахтаах ыдьырыйа сытарын. Сорох сороҕор олох саҥата суох барар, ыраах ханна эрэ тиийэр быһыылаах, оннук олорбохтуу түһэн баран күлэн кэлэр, дьикти киһи.
Биир күн Ньургуһуҥҥа олорон эмиэ буоларын курдук саҥата суох барда…
— Һы хайдах уоскуйбат баҕайыларый, эмиэ киирэллэрэ киирэн эрэр дуу,—
Үгэ, хоһоон курдук ботугураат тахсан барда. Ньургуһун хантан билиэй, бэйэлэрэ атын айдарыылаах дьон, икки атах кэлбэт сириттэн кэлэ сылдьаатахтара, киһи икки харахтаах буоллаҕына, кинилэргэ үһүс харах оройдоруттан аһыллара, кэтэнэн, мананан барытын көрөрө, истэрэ…
— Туох эрэ улахан көтөр булбута хас да хонно, бүгүн да хаппыт тиит куруҥаҕар олорор–
Чэлгиэннээх кэлбиттэригэр оттуу сылдьар уолаттар үҥсэргии тоһуйдулар.
— Түргэнник, Эдьиийи, Лэгэнтэйи, Күннэйи ыҥыртар–
Бойбоох Чэлгиэҥҥэ сибис гынна, илдьит уоллара айанныы да илигинэ, хата дьонноро бу тиийэн кэллилэр…
— Бу хааннаах айах кубулунан кэлэн олордоҕун, алааһын тыыннааҕын аччаппытын, инчэҕэй эттээҕин ичигэстээбитин астыммакка, ордубутун тобоҕолоору кэлэн олорор дьүһүнүн көрүҥ.—
Баар дьоннор бары куттанан балаҕан иһигэр түстүлэр. Күннэй анал таҥаһын кэтэн, алаас ортотугар кыыран илгиһиннэ, маска олорбут көтөр халыйан түстэ, үҥкүрүс, күөһэлис гынаат , кыаһааннаах, дүҥүрдээх киһи буола түстэ да эмиэ кыыран илгиһиннэ.биирдэ көрдөхтөрүнэ атыыр оҕустар харсаллар, хагдаҥ эһэлэр хадьырыйсаллар. Эмискэ өтөххө көрөн турбут Бойбоох, сүүнэ көтөр буолан, кыыра турар киһини кытаахтаабытынан,, кый,, халлааҥҥа көтөн таҕыста, сотору дьон харахтарыттан сүттэ…
— Эдьиийбин амырыын кыылын уһугуннардылар, эдьиийгэ былыыр былыргы өбүгэ кыыла бүгэ сытар–
Сарсыарда күн тахсыыта Бойбоохторо күлбүтүнэн киирэн кэллэ…

Арыылаах, С.
[11.11, 08:01] +7 914 102-02-03: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 41.
Хаһан да буолбатах, долгутуулаах, харах да уулаах, харах уута киһи биир тылынан кыайан эппэт үөрүүтүгэр, ис кутун сылааһа уйадыйар үөрүүтэ, ыраас санаа ымыыта буолара.
Өтөр наар буолбатах, кэпсээҥҥэ да киирбэтэх, сэһэҥҥэ да сэлэһэн, үһүйээҥҥэ да ахтыллан ааспатах, биир аҕа ууһугар, үс ситим салҕанар, уол оҕо күн сирин көрүүтэ, оҕо кутун үргүтүмээри, дорҕоонноохтук саҥарбатахтара, дьыбардаахха тыымматахтара, ахтар Айыы

Куттаах Айыыһыттара этэҥҥэ аттанан, сылаас Ийэ хоойугар үс уол оҕо Орто Дойдуга кэлбиттэрина биллэрэн, эһиэхэйдии сыппыттара…
Өбүгэттэн үгэс буолан хааллаҕа, үгүс сылы уҥуордаан, үтүмэн түгэҕиттэн, кылааннаах кыргыс кылдьыытыттан,, Кыыс оҕо омук анала, Уол оҕо аҕа ууһун ууһатар утума,,
Айыылар дуу, Айылҕа дуу анаан аҕалтаабыт, Хотой Айыы ыйыгар, Улуу Добдурҕаны куустаран, бу эмиэ биир кэрэ бэлиэ ,,билгэтэ,, этэ.
Чэлгиэн истибэтигэр, дьоно-сэргэтэ,,Холорук,, оҕото,, Сиккиэр,, диэн сүрэхтээбиттэрэ.
Ылгын уолун,, Чыҥый,, диэн эбэн биэрбиттэрэ.
Харачаас уолун,, Үрүҥ Үрүмэ,, диэн ханарыппыттара. Кэлин син дьонноро истэн, хата бэрт ааттар эбит диэн үөрбүттэрэ…
Улахан Эбэ чахчы да улуу дойду буоллаҕа, баһа атаҕа биллибэт, салҕана- салҕана, тумул—тумул, булуҥ- булуҥ буола буола бара турар. Ото, маһа хойуута, булда аһа дэлэйэ, ходуһата көнөтө, киһи–сүөһү таптаан олохсуйар өҥ сирэ этэ. Ону туох эрэ ,, хара кырыыс,, буулаан, элбэх аймаҕы эспитэ, ордубуттара тэскилиир аакка барбыттара.
Эбэ барахсан дьоно-сэргэтэ көһүөҕүттэн тулаайахсыйбыта, туоххаһыйбыта. Түптэ күөх буруота унаарара, оһуохай ойуулаах үҥкүү дьиэрэйэн, атыыр оҕус айаатааһына, ынах маҥырыыра, сылгы кистиирэ, хатыҥ чараҥар кыыстаах, уол сиэтиһэн хаамсалларын көрө көрө үөрэрэ. Ол бэйэтэ кэлин кэмҥэ уу чуумпу, кыһынын хаһан эмэ хара суор хааҕырҕаан ааһара. Сайынын күөрэгэйдиин,кэҕэлиин сүппүттэрэ…
,, Оһуохай,, оҕолору-уруулары, өбүгэтин сиригэр кэлбитин истэн, урут тэскилээбит аймахтар тыыннаахтара, сыдьааннара, төрүттэрэ төлкө кээспит түөрэҕэр төннүбүттэрэ. Эбэлэрин тула бур-бур буруо унаарбыта, саадьаҕай ынах маҥыраабыта, үнэр оҕо үөрбүтэ, бочоох оҕо чаҕаарбыта. Эбэлэрин иччитэ барахсан үөрүүтүгэр, көмүс хатырыктааҕыттан, куһуттан, куобаҕыттан куду анньан биэрбитэ…
Барыта төннүбүтэ алаастарыгар, үгүс сылларга бүгэн сыппыт аҕастара Аан Алахчын, үөрүүтүгэр ойуу-бичик уолаттарын, кыргыттарын батыһыннара сылдьан отун, маһын ойуулаабыта, оһуор гынан киэргэппитэ. Эбэ үрдүнэн өтөрүнэн, маннык торҕо буруо тарҕанан, тумарык буолан устубатаҕа…
Чэлгиэн ыал аҕата буолан, ыраатар кыаҕа кыайтарбакка, сыарҕа хаара түһэрин кытта куоракка киирдэ, манна киирэн биир дьикти да, соһумар да сонуну иһиттэ, Кэнчээри кини иннинэ эрдэ киирбитин, этин, арыытын халаабыттар үһү диэн. Чэлгиэн иһигэр кыһыйа санаата, туох буолбут акаарыный, ааспыт сырыытыгар кэһэй буолбакка, эбиитин эмэһэҕэ тэп диэбиттии, өссө өрө бара турдаҕын.
Аны Бойбоох,, ол уолу булан ыйыталаһыахха, туох буолтун,, Чэлгиэн утары тугу да саҥарбата, уолларын түһэр сириттэн буллулар, икки аргыстара эмиэ бааллар, туох буолтун кыайан тугу да быһааран кэпсээбэтилэр, бэйэлэрэ да өйдөөбөттөр туох буолтун, чуолкайын. Эттэрин, арыыларын биир дьахтар ылабын диэн кэпсэтэн, батыһыннаран олбуордаах дьиэҕэ илтэрбит, сүөкээбиттэрин кэннэ, дьахтардара ботуруу ботугуруу сырайдарын үөрэттээбит, биирдэ өйдөммүттэрэ кураанах сыарҕалаах иһэллэр үһү. Ол дьиэни начаас буллулар, Бойбоох бэйэтэ киирдэ, дьонун хааллартаан, сотору дьахтар өлөр саҥата таҕыста, арбайбыт баттахтаах дьахтар, Бойбоохтон аттыы сылдьан ааттаста,, Эдьиий билбэтэхпин, аны эн ыыргын быһа хаамыам суоҕа,, ытамньыйыы бөҕө буолла, дьиэттэн икки киһи тахсан, хоспоттон ылбыт эттэрин, арыыларын төттөрү тиэйэн биэрдилэр. Кэнчээри үөрэн сап салыбырас буолла…
— Ити туох да оннук улахан айылҕата суох дьоннор, ити дьахтар киһи өйүн,санаатын сүүйэр эрэ албастаах,, кэйээриннээри,, гынан баран аньыырҕаан тохтоотум,—
Бойбоох туох да буолбатаҕын курдук холкутук быһаарда…
— Хайдах бэйэҕин билиммэккэ, бас баттах сылдьаҕын, итинник буоллаҕына дууһаҕар да туруохтара–
Чэлгиэн куруук киэҥ холку бэйэтэ, бу сырыыга кэлэйэн быһыта орута саҥартаата…
— Аҕам итэҕэллээх киһитэ кэлсибитэ ээ Ымыйах, онтукабыт хаартылаан, бэйэбит батара сатыы сылдьабыт–
— Эрэйиин бииртэн биир кыһалҕа көстөн иһэр ээ, туох акаарыларый, хаһан ол куорат сүүлүктэрин кытта тулуһаары–
Чэлгиэн чахчы салынна, бу дьон өйө суохтарыттан.
Аны ол ампаалыктаһа сырыттахтарына, атыыр оҕуһу таҥнары туппут курдук эр бэртэрэ баһааргаь баар дьону тоҕута силэйэн киирдилэр. Дьоннор,, Кирис,, гына түстүлэр, куттаммыттыы бары туораан эрэ биэрэллэр. Чиэппэр күүстээх Кииринньэ уолаттара диэн сипсистилэр. Бу баҕайылар таптыы көрбүттэрин ыйыппакка эрэ улахан сүгэ сылдьар хааһахтарыгар уктан иһэллэр. Аны ,,өс тоҕоостоох, өлүү болдьохтоох,, диэбиттии Кэнчээрилээх биир буут эттэрин саҥата суох ылан, хааһахтарыгар угуннулар. Кэнчээри ,,төлөбүрэ,,диэн истэҕинэ биирдэстэрэ, ыт оҕотун быраҕар курдук илиитин таһыннан садьыйбыта, сону бырахпыт курдук лаапка үрдүнэн көттө.
Туох эрэ бэрди оҥорбут курдук, акаары баҕайытык күлэн алларастаата…
— Уур төттөрү–
Уолаттар үһүөн соһуйан Чэлгиэни атаҕыттан өрө көрөн таһаардылар…
— Хайа нокоо биһиэхэ өргөйөр киһи баар эбит дуу, кимҥиний?-
—,, Холорук,, диэн сүрэхтииллэр.—
Уолаттартан улаханнара быһыылаах, сырайдыын уларыйа түстэ.
— Хайа билбэтиҥ дуо? ,, Тайҕаҕа,, көрсөн ааспыппыт дии—
Чэлгиэн дьэ өйдөөтө, кырдьык, бу үллүбүт Хабах курдук киһини.
— Дьэ өйдөөтүм, киһиргиир кыдьыккын бырахпатаххын дуу?—
Хабах тугу да саҥарбата.Ылбыт эттэрин төттөрү уураат, тахса турдулар. Аны ол Ымыйахтарын көрдүү бардылар, Кэнчээри ханна түспүтүн билэр буолан дөбөҥнүк буллулар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ хаарты оройо буола турар, табах буруота, былыт курдук устан, сүгэни да ыйаатахха көстүө суох курдук. Киһилэрин булбуттара, муннукка баккылаах эрэ чөкөллөн олорор, сордоох таҥастары сүүйтэрбит, атаҕар кээнчэлээх эрэ. Хайдах баарынан таҥыннардылар, киһилэрэ аны ытаан ньолҕойдо…
— Кытта төрөөбөт кыдьыгым быһа кыйбыҥнаан, эрэйгэ, кыһалҕаҕа тэбэн эрдэҕин, —
Бэйэтэ эргитиэм диэбит этин, арыытын аттары, сыарҕалары барытын сүүйтэрбит. Умнаһыт киһи курдук дьоҥҥо тиэллэн оҕолоругар, ойоҕор тиийэргэ тиийбит. Кыһыл илиитин тоһуйбутунан. Эмиэ биир эрэй кыһалҕа диэтэҕиҥ, дьоно төһө эрэ кэтэһээхтииллэр, аҕабыт ас, таҥас аҕалан үөрүүлээх дьоро киэһэ буолар диэн. Оо төһө эрэ хомойон ытаан–соҥоон муҥнаналлар. Чэлгиэн бу муҥнааҕы төһө да кэлэйдэр, оҕолорун, ойоҕун аһына санаата…
— Күлүк хайдах этигиний,иэһин боруоһаан көмөлөһөҕүн дуо?—
Күлүк үөрэн ыртах гына түстэ, кини да дэҥ дэҥ, илиитин үөнэ кыйбаҥнаан ылааччы, хаартытын ырытарын суохтаан, киһи туох дьарыктааҕынан буоллаҕа, туох иэйии киирбитинэн, ойуун, олоҥхоһут, хаартыһыт бары даҕаны баартаах сиртэн баайыылаах, атын сиртэн айдарыылаах, туһунан сырдык, хараҥа сырыылаах, иччилээх илбис тыл иҥмит, айыылаахтарга эрэ арыллан, ис дьиҥин көрдөрөр, туһунан үөһэттэн түһэр араас,, Эйгэ,, эргийиитэ буоллаҕа…
Киһи, киһи айылҕаттан туох айдарыылаах түһэрин ким билиэ баарай, сорох, сорохтор ,,туохтааҕын,, бэйэтэ да билбэккэ, ол дойдуга, төрүт сиригэр төннөөхтүүрэ буолуо. Чэлгиэн бэйэлээх бэйэтин да өйдөөн ылбат курдук буолан ылыталыыр. Уһун айан суолун тухары араас санаа өйгө санааҕа эриллэн ааһар да барыта ол эн ыралаабытыҥ курдук биир эриэ дэхси ыллык суолунан баран испэт быһыылаах. Холобур ити Күлүк, хаарты хараҕын курдары көрөн олорор курдук таайарын, итиччэ халыҥ холуода хаартыны ааҕа суохтуу охсор, эмиэ биир айылҕаттан ылбыт анала буоллаҕа. Үнүр ити Ымыйах үөрбүтүн, барытын бары төннөрөн, өссө икки төгүл добуйуомнаан, атыы бөҕөтүн атыылаһан иһэр дьонугар, төһө эрэ үөрээхтииллэр. Ньургуһуна төһө эрэ кэтэстэ, кыра Сиккиэр тугу эрэ туһалаан дьонун үөрдэн эрдэҕэ, уолларын Дьол диэн ааттаабыттара да, Сиккиэртэн атыннык ааттаабаттар, хата истэргэ үчүгэй баҕайы…
Бойбооҕу ыал гыммыт киһи, кырдьыга кинитэ суох, муммут кус оҕотун курдук иннин, кэннин да быһаарыммат түбэлтэлэрэ буолуталыыр да, Бойбоох мүччү-хаччы аһаран иһэр, кинитэ суох сатаан хамсаммат буолуталыыр, хардыыны да. Кини баар суох, күрүөтэ–хаххата, көмүскэл күүһэ сырдыга.
Бойбоох уолламмыттарыгар наһаа үөрбүтэ, быыстанна да киирэ сытар, дьиктитэ кыра киһи Бойбоох киирдэҕинэ илиитин ууна ууна даллаҥныыр, хоһооно суох тугу эрэ балльыгырыыр, атын дьоҥҥо атыҥырас. Уһун айаҥҥа суолга араас моһол ханна бараахтыай, ордук быйыл, үчүгэйдик сирин тоҥорбокко, халыҥ хаар үллүктээн, ыарахан кыпчыттарыылаах, кыһалҕалаах кыһын кэллэҕэ. Биир да күөлү быһалаабатылар, үрэхтэр, өрүстэр тааҥнаан быччайа сыталлар.Чэлгиэннээх хонук сирдэрин саҥардыы булан үөһэ, аллара түһэ сырыттахтарына, биир муус кыаһаан буолбут киһи алдьархай буолла, көмөлөһүҥ, сыарҕалаах таһаҕаспыт тааҥҥа хаалла, аттарбытын бэрт нэһиилэ таһаартаатыбыт, ытамньыйа ытамньыйа көрдөстө. Оччону истэн олоруохтара дуо, кураанах сыарҕалаах атынан тиийдилэр. Уолаттар кутаа оттон куугунаттылар, кутаа сырдыгар көрдөхтөрүнэ үрэх ортотугар үс сыарҕа көстөр. Атахтарыгар анал тимир иҥэһэлэрин кэтэн киирдилэр, сыарҕалары биир биир соһон таһааран, түргэн үлүгэрдик аттары көлүйээт быһыта биэрдилэр. Бу дьон ыраах айаҥҥа үөрүйэхтэрэ суох эбит. Киһи, ат таба тирэммэт тааҥнаах үрэххэ киирэ да турбуттара баар.
Эмиэ дьэ хас да көһү суол хайытан, аара кутааҕа хонон , тааҥы тумнан улахан айан суолугар киирдилэр. Дьиэлэригэр,, ороһоосполорун,, баттаһа тиийдилэр…
Күн сиригэр дьахтар алыптаах хоойуттан ордук туох баарый? Тоҥон хатан, ыбылы титирээн, ахтылҕаннаах кэрэ бэйэлээх киһигин кууһарыҥ, сыттыын, сымардыын, өйгүн санааҕын үргүтэрэ. Сып сылаас мөтөйбүт түөһүнэн сыста сытан, уохтаахтык сыллыыра, уоскуттан обороро, кылбаа маҥан бууттаах сототунан кыпчыйа сытара, биир тылынан кэпсэммэт, атын тылынан ахтыллыбат этэ…
Бу икки тэбэр сүрэхтэр, бэйэ бэйэлэрин ахтыһан, иэйиилээх тапталга уйдарар кэпсэммэт кистэлэҥнэрэ буолара.
Ньургуһуннаах, Чэлгиэн Ахтар Айыыһыт айбытыттан туора турбакка, ахтыспыт таптал иэйиитигэр көппүттэрэ…

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 42.
Кыдааннаах кыһын кыйданан, Сандал саас эргийиитэ, саха киһитигэр саамай кэрэ бэлиэ күннэрэ этэ. Туллук, тураах кэлбитин, ким урут көрбүтүн, ол кэрэ кэпсээн, сэргэх сонун буолара. Үйэттэн үйэҕэ үгэс курдук ылланнаҕа Ньургуһун, күн уотугар тардыһан, тэтэрэ кыыһарын, өбүгэбит нарын сүппэт, өспөт, нарын кэрэ иэйиилээх ыраас сырдык таптал гынан ыралаатаҕа, ыра санаа оҥостон…
Маҥнайгы көҕөн кэлиитин көрбүт, олох остуоруйаҕа дуу, олоҥхоҕо дуу кэпсэнэр курдук , өлөрбут өссө ордор…
Ичигэс күннэргэ Сиккиэр тэлгэһэтигэр тахсан, үҥкүрүйдэ, күөлэһийдэ, хаамтараара атаҕар туруордахтарына, сүрэҕэлдьээн түөрт атах буолан либийэр, ол сылдьан тугу көрдө,, буу-буу,, дии–дии ылан айаҕар уга сатаан, ийэтин Ньургуһуну ыксатар.
Чэлгиэн хонор хоноһо курдук сылдьара, үлэ-хамнас үмүрүйбэккэ, күн-түүн күөс курдук үллэ турара.,, Оһуохай,, быйыл Улахан Эбэҕэ ыһыахтыан баҕараран Чэлгиэҥҥэ быктарбыта. Кырдьаҕас барахсан төрөөбүт түөлбэтигэр, дьол-үөрүү соргулаах, алгыс тыл аҥардаах, Үрүҥ Тунах ыһыаҕы аһан, Айыылартан арчыланан, түөрэх түспүт түөлбэлэригэр Айыы Куттаах Аҕастара түһүөхтэрин баҕарара…
Онно кинилэр кыахтара тиийбэтин, дьонун-сэргэтин түмэргэ, ыллыҥ да ыһыахтаан ыһыллан барбаккын билэрэ. Маны ылыннаҕына Чэлгиэн эрэ кыайарын кырдьаҕас бигэтик билэрэ, баҕар ытык тылбын,, оҕом,,кырдьар сааспар ылыныаҕа,, сыыска, буорга быраҕыа суоҕа диэн быктарбыта…
Чэлгиэн да бу ытык киһини хомотон, ис дууһатын ытатыан баҕарбатаҕа. Иннэ кылгаан, күннээҕи хонугун ааҕа сылдьар барахсан, тугу санаан ол сиргэ барыа биллибэт. Ыһыаҕы оҥорорун оҥоруохха сөп буолуо да, ол Эбэ иччитэ сөпсөһөн ылыныа дуо? Өр сылларга чуумпурбут, уу нуурал олоҕун, ыһыы–хаһыы буолан эккирээн киирэн бардахха, дойду отун маһын иччилэрэ, үргэн үлүгэргэ ыытыахтара…
Абаҕатыгар, Эдьиийигэр, Күннэйгэ сырытта, Бойбоох туох санаалааҕын ыйытта. Бары биир киһи курдук,, Алгыс тылын аһаммыт түөрэх кээһэн көрүөххэйиҥ,, урут дьоло тохтубут дойдуну чөлүгэр түһэрэн, отун–маһын ыллатар ыарахаттардаах буолуо диэтилэр. Ол да буоллар,, Дугдуруй да оҕус диэн баар,, санаатыбыт да сатаннын сатамматын үҥэн, сүктэн көрүөҕүҥ, Үрдүк Айыылар өйүөхтэрэ диэн ис санааларыгар күүтэллэр…
Үс киһи Улуу Эбэҕэ түөрэх кээһэн кыыраллара, этэрбэс сонуннарынан уоттааҕар түргэнник барда,Улахан Эбэҕэ хара сарсыардаттан киһи бөҕө тоҕуоруйда, аттаахтар, сатыылар,оҕус мииниилээхтэр. Күн ортото үс сиргэ Эбэ хордоҕуйар, кыра кутаа отуннулар, биир баайтаһын биэни кытта, кытарах ынаҕы, үөстэрин тардан, сүрэхтээх, быардарын Эбэтигэр алҕаан баран Көкөт ууга ыытта. Кыыс Хотун, Күннэй, Лэгэнтэй биирдии кутааны тула кыыран илгиһиннилэр. Кэлбит барыта туох тахсар диэн саҥата суох үрдүк өтөххө кэтэһэн олордулар. Түөртүүр ыам саҕана дьон көрөн олордоҕуна дьикти быһыы буолла. Халлааҥҥа күлэ үөрэ турбут күнтэн икки күн арахсан, биирэ Эбэ уутугар түһэн уумсаахтаата, биирэ хара тыаны үрдүнэн Эбэни, Алааһы үс төгүл эргийэн, халлааҥҥа тахсан күннэригэр киирдилэр. Аны онон бүппэтэ, киэҥ кырдалга, былыр ыһыахха турбут сэргэлэри тула, сахалыы сиэдэрэй таҥастаах дьон оһуохайдаан ойдулар. Маны көрөн олорор кырдьаҕастар харахтарын уута сүүрдэ, ити оһуохайдьыттар кинилэр төрүттэрэ, өбүгэлэрин удьуордара түһэннэр, көппүт куттара төрөөбүт түөлбэлэригэр кэлэн барбыттарын илэ харахтарынан көрдүлэр…
Уу чуумпу, ким да өрө тыыммат, айдаарбат, харахтарын муҥунан оһуохайдаан тэбэ сылдьар дьону көрө олордулар, биир сиккиэр тыал сүүрэлээбэт, көй салгыҥҥа дьүрүлүү турбут күөрэгэй кытары чуумпуран, ханна от быыһыгар бүктэ. Дьэ манна буолла,, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа,, түгэҕэ көстүбэт уйгу быйаҥ олохтоох ,,Эбэлэрэ,, бараммат баайдаах, күөх отунан, сибэккиннэн тэлгэммит, Айгыр силик куөх тыалаах, Алаас Хотун Эдьиийдэрэ ахтылҕаннаах сүрэҕин аһан, түөрэх кээһэн төлкөлөөн, кэнчээритин кэтирэтэн, ураа муостааҕын ууһатарга, сыспай сиэллээҕи сэтиилэнэн торҕо буруону унаардарга, үөрүү-көтүү ыллыктанан илиитин утары ууммута…
Баар дьону маанылааннар, чаан алгыйга буотарах миинэ бөҕө буспута, үгэһэ бөҕө үөлүллүбүтэ, кымыстаах иһиттэр тардыллыбыттара. Манна,, Оһуохай,, өбүгэлэрэ үҥкүүлээт тэппит кырдалларыгар, киирбит күн ойуор дылы оһуохай этэн чоргуйбута…
Дойду Сир оттуун мастыын бары үөрбүттэрэ, үөһээ Айыылар сырдык Куттарын түһэрэн, күн уотунан күндүлээбиттэрэ, анаан түһэн арчылаабыттара…
— Оҕом сиртэн, халлааҥҥа дылы Махтал, мин даҕыны үчүгэйи, куһаҕаны үтүрүйсэн, кырдьыгы сымыйаны кытта кыттыһан, бачча сааспар дылы тиийэн кэллэҕим дии. Сөпкө да бар дьонуҥ сырдык санаа ымыыта оҥостоллор эбит. Элбэх киһи эйэтэ, үгүс киһи үөрүүтэ, эйиэхэ,, эрэл,, буолан эҥэрдэстин. Оҕом кэнчээри ыччатыҥ,киһи буолар кэскилэ, көмүс ньээккэ биһиктэнэн, үөһээ Айыылар Эйгэ күүһүн иҥэрдиннэр,,
,, Оһуохай,, чахчы да сырайа хараҕа сырдаан,

Чэлгиэни кыра оҕолуу сүүһүттэн,, сык,, гына сыллаата, Аҕаһа Алааппыйа умса тардан оройуттан сыллаата…
Аны сонун сиргэ ,,Үрүҥ Тунах Ыһыаҕы,, тэрийээри сүүрүү-көтүү буоллулар. Былыргы ыһыах түһүлгэтигэр, төрүттэрэ кыыс, уол буолан оҕо саастара оонньоон ааспыт кырдалын, күөх чэчиринэн киэргэттилэр, ситимнээх саламаны, туос тордуйалаан аар хатыҥҥа ыйаатылар. Манна,, Оһуохай Дьол,, сэргэтин оһуор ойуу оҥотторон, алгыс тылы анатан туруортарда…
Анал көрдөөн булуллубут, баай тиитинэн оҥорбуттара.
Бу хаһан ханна да көрбөтөх сэргэлэрэ, аҕыс кырыылааҕа, оройугар үс атахтаах Чороон турара, бу сэргэ аҕыс кырыытыгар араас ойуулары хаһан оһуордаабыттара.,, Оһуохай,, дойду көхсүн эт атаҕынан эргийэ сылдьан көрбүтүн өйдөөн, ыйан кэрдэн биэрбитэ. Бу ыһыахха кимтэн да ордук Алааппыйа кыра уола Саргын ис иһиттэн кынаттанан көтүөх курдук атах оонньуутугар кыттыбыта, ол Бойбоох баарыттан сүрэҕэ өрүкүйэ үөрүүтэ этэ.Бойбооҕу бары да дьиктиргии көрбүттэрэ, аан бастаан кыыс оҕо таҥаһын кэппитэ, нарын кэрэ быһыытын, таһаатын барытын бу баардыы тупсаран көрдөрө, уп уһун өрүүлээх суһуоҕун кэннигэр быраҕан, хааман–сиимэн долгулдьуйбутугар, элбэх уол хараҕыҕан хайҕаабыта, иэйии кута уһуктубута.
Ыһыах урукку ыһыахтар курдук үс күн тохтоло суох Улахан Эбэҕэ оонньуута күлүүтэ дьиэрэйбитэ, уйгуурдубута уһун сылларга чуумпуран, чуҥкуйан турбутун.
Манна буоларын курдук, өбүлэр оонньуулара барыта оонньоммута, саамай тардыһыылаах, аат былдьаһыктаах ат сүүрүүтэ буолбута, элбэх сиртэн ааттаах аттарын аҕалбыттара, атахтаах дьолуота билиэ диэн билгэлээбиттэрэ. Сындыыс үөр атыыра буолан, аны сүүрүүгэ киирбэт, ону билэ истэ сылдьаллара. Бойбоох быйыл бэйэтэ кулунуттан оҕолоон ииппит соноҕоһун сүүрдэр баҕалаах, Эмиэ Сындыыс уола, сүүрүөн көтүөн ис иһиттэн баҕаран, уҥуоҕа кычыкаланар курдук, кутуруга хоройо хоройо ойооччу, маны таптыы көрөн Бойбоох бэйэтигэр ылбыта, хоҥор өҥнөөх…
Ким да көрбөтүгэр сүүрдэн көрөөччү, сылгы барахсан өйө санаата, саҥарбат эрэ, олох Бойбооҕун кыратыттан батыһа сылдьааччы…
Атах оонньуутугар Саргын мүһэ бөҕөтүн хомуйбута. Үс күннээх ыһыахха дьон кэлэ тураллара. Араас да дьон баар буолаллар эбит, урут муннуларын да быктарбакка, ханна эрэ бүк алааска, үрэх баһа дугуйдаммыттар, манна кэлэн күүстэрин көрдөрбүттэрэ, мас тардыһан мадьыктаспыттара…
Үһүс күн киэһэтигэр сүүрдэр аттаахтар сиэтэн киирбиттэрэ, манна аты сылыктааччылар күннээбиттэрэ, куолу бөҕө түһэрбиттэрэ, уолуктаһыы эрэ суоҕа, уксуу үгэннээн барбыта. Арай бүтэһик Бойбоох соноҕоһун сиэтэн киирбитигэр куолуһуттар саҥата суох барбыттара, көрүү истии бөҕө буолбуттара. Сындыыс уола буоларын истэ охсубуттара…
Кырдьык да киһи хараҕа халтырыйар көрүҥнээх этэ. Кэтит түөһэ, киэҥ агдата,кэтит таныыта, атахтарын олоруута, былчыҥнара үөһэ аллара сүүрэлээн, атаҕын төбөтүгэр үҥкүүлүү турара кэрэтик да көстөрө, субу субу хоҥоруутунан Бойбооҕун көхсүн сууралаан,, хаһан сүүрэбин,, диэн ыксатар быһыылаах. Бойбоох эмиэ идэтинэн уоллуу таҥныбыт…
,, Чээй,, диэн ыһыыны кытта аттар түһүнэн кэбистилэр, бастакы омуннарыгар олоро олоро ыстаннылар. Хара маҥнайгыттан Сындыыс уола аттар атан барда, бу ойоро ырааҕын чэпчикитин, сиэлэ кутуруга сыыйыллан, хатыҥ арыыны эргийэ көтөн бу уунаҥалаан кэллэ, барбытынааҕар өссө тэбиэриһэн ойоро түргэтээбит, атын аттар сир ортотугар хааллылар. Кырдьык да түөрт туйахтааҕы өтөр наар иннигэр түһэрбэт сылгы үөскээбитин, бука бары көрдүлэр, астыннылар. Бойбоох сиэтэн ааспытыгар аҕылаабыт да дьүһүнэ суоҕа. Сиккиэр кып кыйа ытыһын дьону үтүктэн,, тэс тэс,, охсо охсо күлэн чычыгыраата. Бойбоох атын баайаат, илиитин утары уунан дайаҥнаан иһэр Сиккиэри көтөҕөн ылан араастаан таптыы таптыы сыллаталаан ылла. Ийэтэ Ньургуһун күлэн мүчүйдэ.
Бу ыһыахха үгэс буоларын курдук, элбэх истиҥ иэйии аһыллыбыта, ыраас таптал ооньообута. Алааппыйа кыра уола Саргына, Бойбооҕу таптыы көрбүтүн, ийэ сүрэҕинэн таайбыта. Бойбоох эстэ, быста сылдьар киһи буолбатаҕын, Чэлгиэн ылгын кыыһа буоларын көрө, истэ сылдьара. Аны убайа Харачаас бэйэтэ атаҕар турбут, кэрэ мааны хотуннаах, бар дьоно ытыктаан,, Эдьиийинэн,, ыҥыраллар. Оҕото маннык дьоҥҥо сыстан уруурҕаһыан баҕарбыта, аймах–билэ буолаары…
Ол гынан Бойбоохтон толлор этэ, иһэ истээҕин, атын дойду оҕото буоларын истибитэ.

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 43.
Улахан Эбэҕэ үрдүк үөрүүлээх Дьол өрөгөйдүүр ыһыаҕа үөрүү–көтүү алгыстаах, сырдык ыра санаалаах кэлэн ааспытын Атыыһыт уонна Түмэрэй истэннэр кыыһыран кыбдьыгыраабыттара, кырыыс тылын анаабыттара. Хайдах да гынан Улахан Эбэни олохтоохтору, бэйэлэри түөрэхтэри түҥнэрэргэ, ыра санааларын ыһарга санаммыттара…
Уһун киэҥ көрдөбүл кэнниттэн, улаҕата көстүбэт улуу Эбэ түгэҕэр, суор курдук соҕотоҕун бүкпүт, аймахтарын аҕыйаппыт,урууларын урусхаллаабыт, толук туттан тонообут, хааннаах айах Хара Суор ойууну булбуттар. Бу иэгэйэр икки атахтаах эҥэрдэспэт киһитигэр, кэһии бөҕө көтөллөнөн, ат сиһэ уйарынан ындан тиийэн, хара санааларын хаппаҕыттан аспыттар, ыраахтан ыллык суолларын аартыгыттан, аттарыттан түһэн, тоҥхоҥнуу,тоҥхоҥнуу балаҕан айаҕар тиийбиттэрэ, эттэрэ тардан,, дьик,, гына түспүттэрэ, уһун айан суолун тухары халаахтаабыт хара суор, үс салаалаах арбаҕар бастаах сэргэҕэ, ортоку үрдүк салаатыгар олоро түһээт, утары хааҕыргыы тоһуйда. Атыыһыт, Түмэрэйдиин куттанан титирэстии турдахтарына, балаҕан аана,, хаахыр,, гына аһылынна, арбайбыт баттахтаах, кэп дьэбэр дьүһүннээх кырдьаҕас, уоттаах хараҕынан тобулу көрөн таҕыста…
— Уһуннук да айаннаатыгыт, үс төгүл саарбахтаан төннө сыһан баран, санааҕыт батарбакка кэлэллигит–
Бу дьон туох ис санаалаахтарын билэн олорор буолан Хара Суор ону маны иҥэн тоҥон ыйыталаспата, силигин ситэрэн күннээҕи сонуну ыйыталаспыта буолла…
Киэһэ күн киирэрин кытта , көмүлүөк уотун сырдыгар кыыран илгиһиннэ, Атыыһыттаах көрдөхтөрүнэ уот иннигэр хара суор далбаатана турара көстөн, балаҕан үрдүгэр субу субу хантайа хантайа сүр түгэхтээхтик хааҕыргыы түһэр, оччоҕо аппыт бэлэһигэр өһөх хаан түһэр, ыйыстан,, дьүккүс гынаат салгыы кутуран эккирээбитинэн барар, кынатынан сапсыннаҕын аайы балаҕан иһигэр уот кыымнара ыһыллар. Ол курдук ортолуу кыыран иһэн,, Сорбуун,, диэн кыланаат буор муостаҕа тиэрэ таһылла түстэ. Атыыһыттаах куттанан таһырдьа түстүлэр…
— Хара сордоохтор, ханна тарбачыһаргытын билбэккэ, миигин эрэйгэ тэбэн бардыгыт, итини эккититтэн, хааҥҥытыттан иэстэһиэм, Үөһээ дойду үөтүөлэрин ылгын уолларын, силлибэт ситимнээх,, Холорук,, суолун быһа хаамтараары, акаарыны албынныы кэлбиккитин, аргыар тыала буолан ааҥҥытын аһыам, үргүөр буола үргүйүөҕүм, ситэн сискит үөһүн быһа тардыам,Аанай туонай абабын–
Хара Суор хаһыыта кэннилэриттэн кымньыылаан хойукка дылы эккирэттэ…
Ити курдук биир хара санаалара туолбакка, толкуй бөҕөҕө түстүлэр. Аны ойууну, удаҕаны буолбакка, кыһыл тылынан кыырар, кырыыһынан кымньыыланар киһини көрдөөтүлэр. Син уот тылынан уһааран, умайыктанар урааҥхайдар бааллар да, улахан улаҕалаах, кэннэ кэтэхтээх киирсиигэ киириэхтэрин баҕарбаттар этэ, ордук,, Холоругу,, истээт тыас хомуналлара, кыргыс үйэтин, илбис күүһүн иҥэринэн илин сылдьыбыт боотурун кытта кыттыһан, аат былдьаһыахтарын баҕарбатахтара…
Дьэ Атыыһыттаах ыы муннукка ыктарбыттара, кэлэр сирдэрэ кэлии үүтэ, барар сирдэрэ баҕана үүтэ буолбута…
— Хайа бу ыт охсор киһи суох дуу?оо бу дойду ичитэхсийбитэ, өтөхсүйбүтэ ырааппыт даҕаны эбит, урут айан аартыга, сылдьыбыты сылааһынан көрсөллөрө, хоноһону да хоннороллоро, ыраах сиртэн ыран кэлбит ыалдьыттары итии астаах Сандалы мааныта, ас үтүөтэ көрсөр буолара.—
Син таныктаах көмүлүөгү оттон баран, бэйэтэ бэйэтин кытта уоту көрөн олорон ботугураан ылла. ,,Мин баарбын дии,, диэбиттии үс атахтаах, төгүрүк остуол уот иннигэр чуочаллан турда, бу остуол сырайыгар төһөлөөх киһи үөрэн– көтөн, аһаан–сиэн ааспыттара буолуой. Бу былыр баай Бааҕанай олоҕо этэ, кырдьаҕас кэлэн баран баахтыйан киһи бөҕөтө этэ, халыҥ халлаан сулуһун курдук хойуу аймахтааҕа. Бу дойдуга уутуйан олорбуттара, бары ханна көспүт баҕайыларай, оҕолоро, уруулара…
Бу кэлэн олорооччу былыр эдэр сааһыгар ийэтин, аҕатын кытта иирсэн атах балай барбыт Быралгы Былатыан этэ, билигин да саас ортолоох, этэ сиинэ толору, саҥа чанчыктарыгар маҥан баттахтара көстөн эрэллэр. Оҕо сааһыттан ордуос майгылааҕа, кыра сааһыттан кэтэх санаалааҕа, эдэр сааһыттан харсаах хааннааҕа. Дьоно баай ыалы кытта уруурҕаһар баҕаттан, уолларын ыал гына сатаан элэ была тыллара бараммыта, киһилэрэ өчөс торбуйахтыы иннинэн буолбатаҕа, бэйэтэ бииргэ оонньоон улааппыт кыыһыгар санаатын уурар этэ. Ол барахсанын ытааппытынан ыраах киһи санаата тиийбэт сиригэр кийиит гынан үүрбүттэрэ. Ол кэннэ айбыт аҕата, хаҕыс тылынан хаарыйбыта, кырыыс тылынан кыйдаабыта. Онтон ыла,, Быралгы,, аатыра сырыттаҕа.
Бу дойду дьоно атын сиргэ көстөхтөрө дии, кырдьаҕастар олохтоох сирдэригэр, кыстыы, сайылыы былыр бардахтара. Арай сарсын абаҕабар,, Оһуохайга,, бара сырыттахха сатаныыһы. Ол киһи эмиэ эдэр сааһыттан эрэйи эҥэрдэһэн, сору суол иис оҥостон сир көхсүн, иэннээх иҥиирин мээрэйдии барбыта, кэлбит буоллаҕын былыргы олоҕуттан сыҕарыйбата ини. Быралгы саныы

сытан саҥа нухарыйан эрдэҕинэ, салҕааһын хотон аана,, кыыкыр,, гына аһылынна. Ону кытта дьахтар күлэн үөһүн таттара таттара үөгүлээтэ,, Бу дойдуну буламмын, кураанаҕы куустарбытым, бастаахтарын бараабытым, суһуохтааҕы собулҕалыы соспутум,эр дьоннорун эспитим, адаар муостааҕынан аһаабытым, сыспай сиэллээхтэрин сиэтэлээбитим. Аам аһаабатаҕым адьас ыраатта, силиилээҕи сиэбэтэҕим сүр дьааһык буолла,, кыбыс кытаанах кытаҕас курдук илии атаҕыттан соһон ылла. Быралгы да бу сылдьар үйэтигэр баччаны көрөн кэллэҕэ, улаханнык уолуйбата, илиитин таһынан илгэн кэбиһээт ойон турда, хотоҥҥо хорҕойоору куотан иһэр дьахтары арбаҕар баттаҕыттан эрийэ тардан ылаат, умайа турар уокка элиттэ. Дьахтара сарылыы, сарылыы таһырдьа түстэ…
,,Оһуохай,,тугу да саҥарбакка бэрт уһуннук сөҥөн олордо, кэмниэ кэнэҕэс көхсүн этиттэ, Быралгыны утары көрдө, билигин да уота өһө илик хараҕынан тонолуппакка одуулаан олорбохтоон баран…
— Ити туох да үчүгэйэ суох, сонун да кэпсээн да буолбатах, эн тускар ыарахан соҕус ыар баттык, санаа хараастыылаах–
— Тугуй ол? Кимий дуу?—
— Эн Күөрэгэй муҥнааҕы өйдүүрүҥ буолуо, ол сордооҕу ытаппытынан ыраах үүрбүтэ эн аҕаҥ, кырдьаҕас киһиэхэ атыылаан. Ол эрэйдээх аараттан күрээн кэлбитэ, эйигин көрдөөн алаас ыалларын кэрийбитэ. Эн атах балай барбыккын истэн, баай Бааҕанайы кырыы кырыы ый ытааһынын ытаабыта. Түмүгэр бэйэтин быаланан, үөр буолан, илэ сүүрбүтэ, алаас олохторун айгыраппыта. Дьонун онно манна күрэппитэ. Хата бэйэҥ кэлбиккин, хайдах эрэ нарылаан, көмүс уҥуоҕун көтөҕүө этиҥ, эйигин баҕар ылыныа, атын дьоҥҥо, уҥуоҕун кырамтатын кистиир булларбат.—
Быралгы абатыгар хабырынан ылла, оо онно атах балай барбатах буоллуум ньии, доҕорум көмүс уҥуоҕун көтөҕүөм диэн өтөҕөр төнүннэ.
Балаҕаныгар эрдэ тиийэн иһин, таһын үөһэ тарта, бөҕүн сыыһын хомуйбута буолан баран уотун оттон эһэкээнин аһатта,ол олорон ааспыт оҕо сааһын санаата, дьоллоох да кэмнэрэ ааспыттар, ийэ, аҕа таптала, элбэх оҕо айдаана, сайын түптэ сыта, титииккэ ынах, ньирэй маҕырааһына, хаһан да төрөөбүт, төлкө түспүт уйатын хаһан да маннык курустук, иччитэх чуҥкуйан көрсүө дии санаабат этэ. Кэрийэрин тухары төһө эрэ төрөөн-ууһаан төлөһүйэн, чэлгийэн, чэчирээтилэр дии саныыра, ханна баарый, барыта түөрэхтэрэ түҥнэри эргийбит. Ааспыты санаан уйадыйан ылла, хараҕын уута таммалаабытын, харытынан туора сотунна. Өтөҕүн барытын кэрийдэ, уу баһаар далаһатын кытта көрөн таҕыста. Туулар, айалар, эргэ этэрбэстэр, араас да туттар тэриллэр, үчүгэй баҕайытык хараллар тураллар. Кыра сылдьан кини кэппит этэрбэһигэр тиийэ…
Ону маны саныы сытан утуйан хаалла, арай аттыгар чэпчэки атах тыаһа сурдурҕаан кэлбитигэр, өндөс гынан баран соһуйан хараҕын муҥунан көрдө…
Күөрэгэй бэйэтэ бэйэтинэн кэлэн турар, эдэркээн кур бэйэтэ кубулуйбатах,, Былатыан хайа билбэтиҥ дуо? Күөрэгэйбин дии,,
,, Күөрэгэй хайдах билиэм суоҕай, эйигин эрэ көрүөм дии санаабат этим,,
Күөрэгэй имин хаана тэтэрдэ, килбиктик умса көрөн ылла…
—Сир үрдүгэр бииргэ буолан, таптал уйатын туттан, оҕо төрөтөн, сылааһы кууһар дьолу дьылҕа хаан биэрээхтээбэтэх–
Күөрэгэй хараҕыттан сып сырдык таммахтар сүүрдүлэр.
Доҕорун кууһан ылла, хаһан эрэ ыра санаа оҥосторо, Күөрэгэйдиин көрсүһэрин, кэскил тэринэн кэнчээрибит кэлиэ дии санаахтыыра. Кылгас түүн куустуһа сыттылар, күн тахсыыта хотоҥҥо төттөрү киирээри туран,, күкүүр кэтэҕэр баар буолуом, сэгэрим эрэ буолларгын киһилии ийэ буорбун буллар. Үөр буолан үгүс сыл көппүт, аньыылаах куппун-сүрбүн сынньат–
Быралгы Күөрэгэй кырамтатын хааһахха хаалаан ийэ буоругар булларда, бу тухары этэ сиинэ тугу эрэ кэтэһэр курдук, ким эрэ кыраҕытык кэтиир-маныыр. Түүн түһээтэҕинэ түүлүгэр Күөрэгэй киирдэ, үөрбүт аҕай, чугаһаабат,,Доҕорум эрэ буолларгын ити балаҕаҥҥар хоно-өрүү сытыма, куһаҕан тыын буулаабыт дойдута, Холорукка тиий кини эрэ көмөлөһөр кыахтаах, түүлгэр киирэн тугу эрэ этиэм кэлин, билигин бара оҕус,,
Быралгы ойон тураат Улахан Эбэ диэкки түһэ турда, көхсүн хараҕын ким эрэ дьөлө көрөн хаалла.
Үөр буолан бу дойдуну буулаан, дьонун сэргэтин ыспыт, күрэппит Күөрэгэй буолбатаҕын сэрэйдэ, атын буулаабыт күтүрэ кубулуна сылдьарын биллэ…
,, Оһуохайтан,, Холорук кимин ыйытта, Чэлгиэни көрсөн кэпсэтэр санаалаах тиийдэ. Кырдьык да дьон–сэргэ тоҕуоруйбут сирэ эбит, сөҕө көрдө…
— Мин Күөрэгэй бэйэтигэр тиийиммитин итэҕэйбэппин, туох эрэ итиннэ атын баар. Күөрэгэй эйигин бул диэбитэ, ол иһин кэллим–
Туох баарын барытын уруккутун-хойуккутун барытын кэпсээбитэ. Чэлгиэн ити илэ сүүрэ сылдьар иччилээх алааһы истэр этэ. Дьоло-соргута тохтубут дойдуга ким да тохтоон, олохсуйуон баҕарбат этэ уонна киһи олохсуйдаҕына төрүт олохтоохторо кэлэн туорайдаһалларын сэрэйэллэрэ.
Күннэй, Бойбоох, Эдьиий,Лэгэнтэй буолан хаалбыт өтөххө тиийдилэр. Урут баай киһи олоро сылдьыбыта, алааска киирдиҥ да харахха тута быраҕыллара,алааһы тула суон баҕаналар турбуттара, ону кыйа дьулугурас сиэрдийэннэн үүт бүтэйи сүүрдүбүттэрэ,
Араас тутуу да элбэҕэ, хаһаалар, титииктэр, багдайбыт улахан хотоннор, салҕааһыннаах балаҕан. Барыта олох чөллөй турара, кэл да олор диэбиттии. Кэлбит дьон балаҕаҥҥа чугаһаан истэхтэринэ хатан хаһыы часкыйда, ону кытта бэлэһинэн күлэн лаһыгыратта. Таһырдьа кутаа отто оҕустулар, аны Оһуохай, Дьэллик эбии хас да киһи кэллилэр. Күннэй таҥаһын таҥнан, дүҥүрүн өрө тута сылдьан охсо охсо уотун тула кутуран эккирээтэ, өтөр буолбата хотон аана тэлэллэ түстэ да элиэ курдук тэлээрбитинэн хара күлүк көтөн таҕыста, Күннэй үрдүгэр хатана түһэрдии сарайбытын, Бойбоох тугу эрэ ботугураан баран уҥа ытыһын тоһуйа үрбүтүгэр, сарайбыт күтүр сарылаабытынан төттөрү көтөн хотон истиэнэтигэр саалынна. Хантан эрэ икки тойон кыыл түстүлэр да кытаахтаан ыллылар, аллараттан икки сур бөрө аһыыларынан икки атаҕар хатаннылар. Сарылаппытынан сиэн аһаан киирэн бардылар. Быһыта тарда тарда ыйыстан истилэр. Сотору хаана да хаалбата, ньылбы салаатылар. Бу былыргы хараллыбакка хаалбыт сиэмэх удаҕан үөрэ буулаан бу алаас олоҕун айгыраппыт, киһитин–сүөһүтүн бараабыт. Ол Күөрэгэй барахсаны өйүн баайан куһаҕаны оҥотторон, үөр гынан ытаппыт, үгүс сылга үөҕүллүүгэ ыыппыт. Бэйэтэ саһа сылдьан сата баһын сатарыппыт, үлүгэр быатын тоҕо тарпыт. Аны бу дьоло- соргута тостубут, иннэ-кэннэ бүөлэммит, бүтэй алааһы арчылаан, отун-маһын тириэрэн, дьол кустугун оонньоторго, күүстээх алгыс, Айыы сириттэн айдарыылаахтар, Күн сириттэн тэһииннээхтэр, алаастарын өр сылга сабыллыбыт салгынын, аанын аһан дьойдуларын иччититтэн үҥэн-сүктэн көрдөһөн кэлэр кэми кэнчээрилээн, ыһыах ыһаллара хаалбыта…

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 44.
Быралгы төһө да түөрэҕэ түһэн, төлкө кээспит алааһын арчылатан, ааспыт сырдык кэмнэри эргитиэн баҕарбытын да иһин, кини кыаҕын таһынан буоларын сэрэйбитэ, билэрэ даҕаны. Арай манна биир киһи ис санаатын ууран көмөлөстөҕүнэ эрэ, чуҥкуйбут алааһа чуопчаарарын, иһийбит хара чуумпу айманан, ыалдьыт, хоноһо ыллыктанан, ырыа, тойук дьиэрэйиэҕэ, ол Чэлгиэн этэ…
Хайыай баччаны хааман, сиимэн кэллэҕэ дии, Чэлгиэн түөлбэтигэр дьиэрэҥкэйдээн тиийдэ, аара оту, маһы одуулаан, сирин, уотун сибикилээн. Хата ол бу от үлэтэ үмүрүйэр былдьаһыктаах кэмигэр киһитэ баара дуу. Аара Оһуохайга хонон ааста, уһун түүн ону маны баллыгыраһан хоннулар. Оһуохай Быралгы санаатын биһирээтэ, хата итиннэ кыстык тэриттэрэн, олохтоохтук оҥоһун диэн сүбэлээтэ. Оһуохай Чэлгиэни уһун киэҥ өйдөөх, дьиҥнээх өбүгэ удьуора диэн сэмээр быһа хото эппэккэ хайгыыр. Билиҥҥи муҥ баайдар булбуттарын эрэ муннуларын анныгар мунньалларын курдук буолбатах, киэҥ далааһыннаах, кэлэр кэми бигэтик өйдөөн, бэйэтэ үптээн оҕолору үөрэттэрэрин кытары кэпсээтэ. Быралгы да элбэх сири төрдүттэн төбөтүгэр тиийэ кэрийдэ да дьон кыһалҕата диэн көмөлөһөр баай баарын көрбөккө, истибэккэ да сылдьар. Хата хараҥа батталлара элбэх буолара. Төһөлөөх киһини сор суоллаабыттарын, ыал устун ыыталаабыттарын ааҕан да сиппэккин. Тыҥ хатыыта туран салгыы айаннаата, Быралгы дьон көрөрүгэр эрэ наҕыл, сорохтор бытаан курдук саныыллар, бу албын көстүү буоларын хантан билиэхтэрэй, дьон көрбөт сиригэр киирдэҕинэ, кини обургу хааман сиимэн дьалкылдьыйан бардаҕына, орто ат атара сэлиитин курдук буолара. Үксүгэр сатыы сылдьарын ордороро. Күүһүн даҕаны дьонтон кистии саба тутара, арай Учур хайаларыгар, идэтинэн хаамаайы буола сылдьан биир түгэҥҥэ күүһүн, кыаҕын көрдөрөн турар, онно даҕаны тыын былдьаһыытын туһугар. Айанньыттары кытары табалаһан истэҕинэ түөкүттэр саба түспүттэрин, онно аттары, бэйэлэри уҥа хаҥас быраҕаттаан, бэйэтин да айанньыттарын да өлөр өлүүттэн быһаабыта. Атыыһыты кытта айанньыттар улаханнык да махтаммыттара. Ону маны сыҥалаабыттарын, ыт курдук сулумах киһи тугу ылыай, таҥнар таҥастаах, иһэ тот буолла да бүттэҕэ дии. Ол кэннэ күүһүмсүйэн көрдөрө илик, арай үлэҕэ–хамнаска, ону даҕаны дьон көрбөтүгэр сэмээр, үлэлээн үллэҥнэтэрэ. Киһи көрөрүгэр нэһиилэ салбаҥныыра, үөлээннээхтэрэ ону билэллэр кини албаһын,, мүчүк,, эрэ гыналлар. Хата киһиҥ кистии саба дьонун өтөҕөр, хас да кээһиилээх оту чөмчөттө, лэкээ да, охсуу да элбэх…
Хата киэһэлик тиийбитэ Чэлгиэнэ баар эбит. Үөрэ көрүстэ…
— Чэлгиэн мин көрдөһүүлээхпин, тугу онон, манан эргитэн көнөтүнэн эттэхпинэ, аны кыһын мин алааспар, балаҕаммар сүөһүтэ, сылгыта кыстат диэри кэллим.Уонна от үлэтэ үмүрүйдэҕинэ алгыс ыһыаҕа ыһыахха–
— Хайдах эбитэ буолла–
Чэлгиэн саарбахтаабытын, Быралгы атыннык быһаарда…
— Былыр өбүгэбит, кыстыкка киирэргэ туһунан малааһын тэрийэр буолара,, Кыдама сууйуута,, эмиэ биир туһугар бэлиэтээһиннээх этэ, ол умнуллубут үгэһи күөдьүтүөххэ, дэлэҕэ,, Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн,, диэхтэрэ дуо–
Ити курдук ымпыгар, чымпыгар тиийэ быһаарыстылар. Хоно сытан түүлүгэр Быралгыга Күннэйэ киирдэ, үөрэн мичилийбит аҕай, биир хаһан көрбөтөх Хотунун көрдөрөр,, Доҕорум эрэ буолларгын дьылҕаҕын сыыһа тутума, эн хаалбыт олоҕуҥ салгыыта кини,,
Уһуктан тугу түһээтим диэн дьиктиргии санаата.
— Маны ыйыталаһан баран биллэриэм, туох, ким диэн ааттаах буоларын–
Киһиэхэ кыра да кылах гынар үтүө санаа үчүгэй, Быралгы эгди буолан бараары тахсан иһэн ыы муннукка биир дьахтары кытта анньыһа түстэ, сүрдээҕин соһуйда, бөлүүн түһээбит Далбара илэ бэйэтинэн, киһитэ эмиэ соһуйан, хараҕын муҥунан көрдө, хойуу хааһа өрө иэҕиллэн таҕыста, хайалара да саҥа таһаарбакка утарыта көрсөн турдулар. Дьахтар иэдэһинэн хараҕын уута сүүрбүтүгэр Быралгы бууса соһуйан дьалты хааман, куотар аакка барда. Далбардаах дьиэҕэ киирбитигэр аны ытаабыт сырайын көрөн Ньургуһун соһуйда…
Далбардаах ытаан бөтүөхтүүрүн быыһыгар…
— Ити кини дии, тыыннаах эрээри тоҕо миэхэ кэлбэтэ–
Өссө бууса ытаата, аны куттанан Сиккиэр мэрбэҥнээтэ. Чэлгиэн истэн туран эмиэ соһуйда…
— Ити Быралгы Былатыан, атын киһи атыылыытын булкуйаҕын–
— Хайдах мин билиэм суоҕай, уҥа хааһын үрдүнэн мэҥэ да баар–
Далбардаах ытыырын тохтотон өрө сыҥсыйа олордо. Бутуур бөҕө буоллулар, аны манна Быралгыны билэр киһи суох, Улахан Эбэҕэ барарга тиийдилэр, чугастыы олорор дьон Алааппыйа, Оһуохай билэр буолуохтаахтар, чуолкайын.
Бу таайыллыбатах таабырыны таайарга эмиэ биир кыһалҕа үөскээтэ. Оһуохай олох билбэт эбит, эдэр сааһыттан тэйбит киһи хантан билиэй, Алааппыйа тугу эрэ кулгааҕын уһугунан истибит

да, үһүйээн курдук. Арай лип сыппыт оҕонньортон ыйытыаҕы, барахсан өйдүүрэ дуу, суоҕа дуу, Далбардаах сытар оҕонньортон сэрэнэн ыйытта…
— Оҕонньор эн хас уоллаах этигиний?—
— Тоойуом тоҕо ыйыттыҥ–
Тыынын былдьаһарын быыһыгар хахсайа хахсайа ыйытта, Далбардаах кими көрбүтүн, хайдаҕын, тугун кэпсээбитигэр, кырдьаҕас уолан хаалбыт көмүскэтиттэн харах уута ыгыллан, уҥуох тирии иэдэһинэн сүүрдэ. Икки игирэ уол төрөөбүтүттэн биирин иитэр кыахтара суох буолан баай киһиэхэ биэрбиттэрин кэпсээтэ. Ону даҕаны бэрт нэһиилэ, тыын былдьаһарын быыһыгар. Олоххо араас да баар буолар эбит,икки атах санаан да үөйбэтэх, түһээн да баттаппатах быһыылара…
Далбардаах олох Быралгыны көрүөҕүттэн утуйар уута да айманна, түүл, бит курдук сырытта. Киэҥ холку бэйэтэ, кэтит көхсө кыараата, тулуйарыттан ааһан, аттанан Быралгыга барда. Аара ыалларга хонон тиийбитэ Быралгы отуттан тахсан мунду минэ иһэ олорор эбит, Далбардаах киирэн кэлбитигэр наһаа соһуйда. Мух–мах барда, онтон арыый кэҥээн, дьэ олохтоохтук кэпсэтэн бардылар. Быралгы урут ааспыт олоҕун тугу да билбэт, сэрэйбэт да эбит. Дьоно эрдэ эппэтэхтэр, олоҕун кэпсээнин истэн, бэри диэн бэркиһээтэ, сөрү диэн сөхтө, оннук эрэ буолуо диэн, оҥорон да көрөн санаабатах, ыралаан да ылбатах эбит. Иккиэн күн сирин көрөн, табыллыбатах тапталларын санаан хараастан ылаахтаатылар. Билигин да олохторун ортолоон эрэр дьон, саас былдьаһа ыал буоларга сөбүлэһэн, истиҥ тылларынан иэйдилэр, сылаас эттэринэн сыһыннылар. Уһун түүн утуппакка ахтылҕаннаах имэҥ иэйиитэ, иччилэнэн иҥэрсийдэ, таптал уоттаах таҕыла таалалатта таарыйан. Далбардаах эдэр сааһын таптала илэ тиллэн кэлбитинии санаата, ис иһиттэн иэйэн туран, өр сылларга сүтэрбит тапталыгар сүрэҕинэн таттаран, сүһүөхтэрэ оонньоото, этэ сиинэ уһугунна. Быралгы бу бэйэлээх киһи аҥар кырыытыттан көрөр Далбар Хотуна тэҥнээҕим диэн эһэ тэллэххэ күөлэһийэ оонньообутугар, күн сиригэр киниттэн ордук дьоллоох киһи суоҕун курдук сананна…
Аҕыйах хонон баран Далбардаах төнүннэ, Быралгы отун ситэрэ уонна кыстыыр дьиэни хотону өрө тарда хаалла. Кэпсэтии быһыытынан манна кыстыыр буоллулар, оҕолорун кытта. Быралгы уруккута буолуо дуо, күүһүгэр күүс эбиллэн, уруккутунааҕар уон төгүл эрчимирэн, кыдьыгырбыт курдук этэ сиинэ кычыкыланан туран от бөҕөтүн оттоото. Ыспааһаптарга улаханнык халлаан тымныйа илигинэ, Чэлгиэннээх, Далбардааҕы оҕолорун кытта көһөрөн аҕаллылар, сүөһүлэри, сылгылары, хас да ыал эмиэ кыстыырдыы кэлистилэр. Саҥа сиргэ олохсуйарга, Дьөһөгөй Айыытыгар Эдьиийдэрэ алгыс тылы этэн тыынан үһээ Айыылартан көрдөһөн кыырда. Сирин дойдутун Көкөт Айылҕаттан арчылатан аал уотун аһатта. Ити курдук хоно өрүү сытаннар, сонун сири кэрийдилэр отун маһын аһаттылар. Хаан таһаарбатылар, сүөһүнү, сылгыны туттубатылар. Өр сылларга өтөхсүйэн турбут сир дойду, дьоно сэргэтэ кэлэн сэргэхсийэ түспүтэ. Торҕо буруолара унаарбыта, саҥа иҥэ дьиэрэйбитэ. Аны кыстык аһы хаһааныга, эбэлэрин күөх далайыттан, көмүс хатырыктааҕы туулаан, туос тыыннан бөлүөхпүт мундуну баһан, барча, сыма, лыыба бэлэмигэр түспүттэрэ…
Далбардаах, Быралгы ыал буолан баай Бааҕанай былыргы олоҕор олохтоммуттарын истэн,Атыыһыттаах, Түмэрэй өһөхтөрө буспута, хадаар хааннара оонньообута, хайаан да тугу туорайдаһан, хара санаа хаахайдаһан ылардыы сананнылар. Үгүс элбэх толкуйа суох,, тук,, курдук сылдьар сур бөрөлөрүгэр, ыар санаа ыллыгын ыктылар, куһаҕаҥҥа кучуйа тэптилэр. Утуйа сытар кэмнэригэр кээһиилээх отторун уоттатаары, икки кыра мэйиилээхтэри, үтүө санаа үөскээбэтэх, аах, маах акаары аҥардаах удьунаастары ыыттылар…
Чэлгиэн саҥардыы нухарыйан истэҕинэ, дьиэ ортотугар Бойбоох биирдэ баар буолан соһутта…
— Туора үрэх олохтоохторугар улахан хара санаа халыйан иһэр, кыһыл кытарар тутуурдаах, бардыбыт–
Тахсыбыттара үс, түөрт аттаах уолаттар бэлэм тураллар, Чэлгиэн тахсарын кытта, аттарын быһа кыпчыйан кэбистилэр. Аттар тыын харбаһыытынан түстүлэр.

Арыылаах, С.

[17.11, 13:03] +7 914 296-67-57: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 45.
Сир аҥарын да бара иликтэринэ Бойбоох атын тохтотон, көнтөһүн маска эрийэ тарта, аргыстара тугу да өйдөөбөккө эмиэ аттарын баайталаан кыыстарыгар кэллилэр.
— Түргэнник ити үрэх үрдүгэр улахан кулуһунна оттуҥ–
Истээт өр гыныахтара дуо, кулуһун оттон куугунатан кэбистилэр.
Бойбоох уотун иннигэр бэрт уһуннук тугу эрэ ботугураан саҥарар, сороҕун быстах-остох истэн ааһаллар.
Аал уотум антах хайыһыма
Бэттэх көрөн,, мичик,, аллай,
Ааттаһыыбын алы гын
Көрдөһүүбүн киэр анныма.
Үтүө санааҥ үөрүүтэ
Үгэс курдук үмүөрүстүн,
Сылаас куттаан иччилээн
Ииппит оҕоҥ буолабын.
Сүһүөхтүүн сүгүрүйэн
Сөһүргэстээн тураммын,
Ааттаһар күннэри анааммын
Көрдөһөр күннэрим үүннүлэр.
Хара санаа халыйарын
Хаппахчыгар хатааҥҥын,
Төлөн гынан төннөрөн
Итии чоххо хаарыйан,
Кытарбыккар сууһаран
Кыымнаах, күллэ ыһыахтаа.
Куһаҕаны куодарыһан
Алдьархайы аҕалаары,
Өлүү-сүтүү эҥэрдэһэр
Суту кытта суулаһаары.
Чэлгиэннээх тэйиччи турар буолан быһыта- орута иһиттилэр, биирдэ көрдөхтөрүнэ кыыстара өрүүлээх баттаҕын биир сүүмэҕин быһаҕынан быһа баттан ылла, үрэххэ төҥкөйөн туран тугу эрэ ботугуруу ботугуруу баттаҕын үрэх сүүрүгэр уурбута кыралаан үрэх уутугар эриллэн, улам улам улаатан кэнникиннэн холорук курдук тыаһаан ууһаан ууну өрө ытыйан таһаарда, уолаттар көрөн турдахтарына, хара былыт буолан, курбуу курдук чаҕылҕан быста быста кымньыылаата. Бойбоох икки илиитин өрө уунан туран соҕуруу ыйбытыгар, чаҕылҕаннаах холорук ол диэкки куугунуу турда. Чэлгиэннээх бу хаһыҥнаах тоҥоруу буола турдаҕына этиҥэ суох холоруктаах чаҕылҕан соҕуруу тыас уус буолан барбытын көрөн улаханнык саллыннылар.
Бойбооҕу батыһан аттарын миинэн сиэллэрэн сэгэтэн истилэр, саҥа суох.Быралгылаах алаастарын өҥөс гынаат үөстэрин таттара түстүлэр, дьэ доҕоор манна эбит өксүөннээх ардах ийэтэ, аҕата, курулаччы ыаҕастаах ууннан кута турар эбит. Бойбоох атын көнтөһүн биир уолга туттараат, тугу эрэ ботугуруу ботугуруу, икки илиитин өрө тутан алааска киирбитигэр, халлааҥҥа хараҥа былыты эрийэ турбут холорук аччаатар аччаан уунан турар илиитигэр, сиккиэт тыаллыы эриллэн, баттаҕын сүүмэҕэ ытыһыгар түстэ, уу чуумпу сатыылаата, сибилигин тыаллаах, куустаах ардыы турбут халлаан, хаһан да буолбатаҕын курдук мэлдьэһэн кэбистэ, мин оннук буола турбутум дуо, диэбит курдук, ып ыраас уоттаах күнүнэн мичилийэ түстэ. Бу айылҕа дьикти көстүүтүн тэлгэһэҕэ тахсан көрөн турбут дьон, бу Бойбоох Айыылартан анаммыт айылҕа оҕото буоларын, толору бэйэлэрэ уу харахтарынан көрөн итэҕэйдилэр. Чэлгиэн бу сыллар тухары, иэччэх курдук иннигэр, кэннигэр сылдьыбыт кып кыра бойбойбут кыысчаанын саҥа дьэ билэн эрэрдии дьиктиргии көрөн турда…
Быралгы да, бу түөлбэ дьонноро бука бары Бойбооххо хайдах да махтаныахтарын булбатахтара, оннук киһи сүрэҕэр курдары киирэр тыл үтүөтүн, биирдэ этэр сырдык күүс тиийбэтэҕэ. Бары да дьон хара санаатыттан, ыарахан тыыныттан дьулайбыттара, бэркиһээбиттэрэ. Өскөтүн кыстыыр отторун уоттаабыттара буоллар, бу алааска саҥа сырдык иэйии кута ырыа буолан киирбитэ, уруккутун курдук түөрэҕэ түҥнэстэн, төттөрү түҥкэлийэрин билэллэрэ уонна Бойбооххо саҥата суох харахтарын уутун туора соттубуттара, онтон ордук күүстээх махтал күн сиригэр этиллибэт буоллаҕа. Иэгэйэр икки атахтаах итэҕэйиэ суоҕун курдук түгэнэ этэ, бу улуу добдурҕа саҕана, этиҥэ суох чаҕылҕан аргыстаах, ыаҕастаах ууннан ардах түһэрэ диэн. Күөллэрин үрдэ тоҥон тыртыйбыт мууһа төттөрү сулан, өрүсүһэн ардьаах, туу уктулар, бөлүөҕэ сылдьар мундуну баһар үлүксэнигэр түстүлэр. Чэлгиэннээх манна хонон, өрүү сытан көмөлөстүлэр, манныгы этэн эрдэхтэрэ,, куһаҕан да үчүгэйдээх,, диэн.
Ойуурга сылы кистиирин истэн тахсыбыттара, икки ат бааллан тураллар, аны иччилэрин көрдүү алааһы эргийдилэр. Биир кээһиилээх боскуйа түгэҕэр тоҥон токулла сыталларын буллулар. Сордоохтор өксүөннээх ардахха таҥастара муус кыаһаан буолаахтаабыт, саҥарар да кыахтара суох, собо курдук айахтара эрэ аппаҥныыр, бу муҥнаахтары Чэлгиэн көрөөт биллэ, кини үөлээннээхтэрэ. Иккиэн биир алаас оҕолоро Кэскил, Ньургун. Дьонноро тыыннааҕар кэлэ бара кыра саастарыгар көрсөн ааһаллара, иккиэн сэниэ ыаллар оҕолоро, дьоннорун туох эрэ хара,, дьай,, утуу субуу ылаттаан барбыта. Оҕолор тулаайах хаалбыттарын ,, Мин иитиэх оҕр гынаттыыбын ,,диэн Атыыһыт сүөһүлэри, сылгылары, баайдары–дуоллары көһөрөн ылбыта. Иһигэр босхо хамначчыттар көстүбүттэригэр күлүгэр имнэммитэ. Ол кэннэ бу барахсаттар үрүҥ харахтарын өрө көрбөтөхтөрө, дьарыллыы, таһыллыы, кырбаныы күннээҕи дьарык курдук буолбута. Туох эмэ кыайтарбатаҕына дьиэлээхтэр быры кинилэри кырбаан, таһыйан тыыннарын таһаараллара. Таҥна сылдьар таҥастарын көрөн Чэлгиэн салынна сыгынньах эттэригэр, соролоон бүппүт, уоттуйан онон манан хайыта барбыт торбос тириитэ сордоохтор, тобуктаан,

өттүктэрэ көстө сылдьар хайыта барбыт өҥө дьүһүнэ биллибэт бэйбириэт ыстаан дуомнаахтар, этэрбэстэр түгэҕэ онон, манан көтүллэн түспүтүнэн сылгы кылын кытта сыгынньах атахтара быга сылдьар.
Балаҕаҥҥа киллэрэн сыгынньахтыы сытыаран дэлби ууллубут сылгы сыатынан Быралгы сууйда , сотто. Сылаас мунду миинин айахтарын атытан бэрт кыралаан хамыйаҕынан иһэрэ. Аны Чэлгиэннээҕи суохтаан Көкөттөөх кэллилэр Күлүктүүн. Бу уолаттар арыый буолалларын кэтэһэ таарыйа хара тыаҕа хаамтардылар, үрэхтэрин сыыйдылар. Икки атахтаах улаханнык үктэммэтэх, үргүппэтэх буолан хара тыа булда элбэх эбит, хас да сиргэ кыыс этин лаабыстаатылар, тула өттүгэр чэҥкээйи оҕустулар, сыарҕа хаара түстэҕинэ тиэйэн ылар гына, аны арҕахтааҕы булан бултаатылар, уойар да буолар эбит, иһин сыата киһи илиитигэр, хаарга ууллан хаалар. Тыатааҕыны ырдан киирдилэр, үлүйбүт уолаттарга туһалыаҕа диэн. Уолаттары Чэлгиэн манна кыстааҥ,куттанымаҥ атынын мин бэйэм Атыыһыттыын быһаарсыам диэн уоскутан Быралгылаахха хааллартаата…
Өтөх дьоно Чэлгиэннээҕи кыралыын, улаханныын атааран, далбаатыы хааллылар. Быралгы Чэлгиэни кырдьык дьиҥнээх өбүгэ сыдьаана буоларын, өссө көрөн итэҕэйдэ, тыла-өһө олохтооҕун, өйө-санаата сырдыгын, дьону үчүгэй эрэ өрүттэрин көрөн сыаналыырын, уруккуну-хойуккуну ахтан хойох хостоспотун, төһөлөөх уһун сылга Атыыһыт атахтыы сатыырын, атын да дьоннор, көр ону биир тылынан үөҕэн-ыһааран барбатын көрөн бэркиһээтэ. Ити буоллаҕа киһи ис күүһүгэр эрэллээҕэ, бэйэ бэйэҕэ эйэлээх эрэ буолары эрэнэрэ…
Аҕыйах хонон баран Чэлгиэн нэһилиэгин кинээһин көрүстэ, бу өйдөөх-төйдөөх, уһун киэҥ санаалаах, ыпсарыылаах тыллаах, аныгы киһи быһыытынан үөрэхтээх, иннин-кэннин,ыларын–биэрэрин быһаарсар киһи.
Чэлгиэн туох наадаҕа кэлбитин ырылыччы быһааран биэрдэ. Кэскил, Ньургун саастара сиппитинэн, дьонноруттан хаалбыт өлбүгэ сирдэрин, сүөһүлэри, сылгылары төннөрөргө көрдөстө, Атыыһыттан арааран. Киргиэлэй кинээс бу маны барытын билэр, өйдүүр эбит, өссө Кэскил ырааҕынан, ханан эрэ аймаҕа үһү. Суруксутун ыҥыран түөрт буолан Атыыһыкка айаннаатылар, хата киһилэрэ баар эбит, бастаан Чэлгиэни көрөн сырайа кубарыс гына түстэ, онтон туох наадаҕа кэлбиттэрин истэн олох,, сүөһү, сылгы,, кутуругун да биэрбэппин диэн тиэрэ түһэн кэбистэ. Суруксут урут төһө сылгыны, сүөһүнү, тугу-тугу ылбыта сурулла сылдьар дэбиэриннэһи көрдөрдө.,, Миэхэ итиччэ дьон буолуохтарыгар дылы, босхо аһаан таҥнан олордулар, аны мин бөлөнөхпөр бөлөнүйэн баран, очоҕосторо соноон,, бөө,, диэн бэйэлээх бэйэм баайбын, түөкүттэр курдук талаан-халаан бараллара итэҕэс эбит дуу,,
Бүтэһигэр киһилэрэ иирбит курдук, силэ бырдаҥхалыы- бырдаҥхалыы кэбилэннэ, кыраталаан да барда. Бойбоох утары көрөн туран,, Эн наһаа дьыбардаахха тыыныма, халлааны хантайан туран хаахтаама, бэбээрбитиҥ бэйэҕэр кэлээрэй, кыраабытыҥ кылыыгын кыаратаарай, уотунан оонньоомо, отунан–маһынан оонньоо,,
Атыыһыт Бойбоох сырайын, хараҕын көрөөт,, мах,, бэрдэрдэ, суруксут куду аспыт кумааҕытыгар илии баттаан эрэлитэн кэбистэ…
Аны бу сылгылары, сүөһүлэри хайдах дьыл таһаараллар, чэ баҕар сылгы буоллун, эппиккэ дылы халдьаайы хаһыыта билиэҕэ. Сүөһү баар, кыстыыр ото, хотоно. Бойбооҕунаан эмиэ Туора үрэххэ бардылар. Уолаттар барахсаттар аҕыйах хонукка аһаан-таҥнан атын дьон буолбуттар. Оҕо саастарыттан үлэҕэ сыстаҕас буоланнар, сатаабаттара диэн суох. Сүөһүлэрин, сылгыларын төттөрү ылалларын истэн сырайдыын, харахтыын сырдаатылар. Хата муучу буолбут санааларын Быралгы бэрт кэбэҕэстик быһаарда, быйыл наар ыанньыгы эрэ хаалларыахха, субайдары идэһэлээн, ордугун Чэлгиэҥҥэ биэрэн ыытарга быһаардылар. Кэскил, Ньургун барыстылар, аараттан сылгыһыт уолаттары ыллылар. Атыыһыт бэйэтэ олох чугаһаабата, Бойбооҕу көрө-көрө ырааҕынан сылдьар. Дьэ улаханнык кутун–сүрүн баттаппыт, бэрткэ–бэрт түбэстэҕэ…
Отучча ынах сүөһүнү, түөрт атыыр үөрүн ыллылар, сылгы сүнньэ көнө буолан аартыктарын буллулар да бастаан иһэр аттаах киһини батыһан, сиэлэн сэксэйэ турдулар, сүөһүлээхтэр икки хонугунан тиийдилэр. Саҥа сиргэ тиийбит сүөһүлэри, сылгылары алҕаан Көкөт аал уотун кытта, дойду сирин аһатта.
Өр өтөр буолбата, аны кыстык хаардара бэрт наҕыллык ыксаабакка тэллэҥнээн бэллэҥнээн тэлээрэн отун, маһын бүрүйэн, сир үрдүн маҥан суорҕанынан бүрүйдэ. Чэлгиэн быйыл хайа да дьыллааҕар элбэх эти, арыыны, түүлээҕи тиэнэн бараары тэриннилэр. Биирдиилээн ыалы таһынан үс улахан алаас этин, арыытын. Аны эт туттара кэлбит муҥнааҕы аккаастыан тыла тахсыбат. Чэлгиэн көнөтүн, дьон эппитин сыыска буорга түһэрбэтин иһин киниэхэ эрэнэн биэрэ сатыыллар. Урукку уолаттарын таһынан Алааппыйа кыра уолун Саргыны Улахан Эбэттэн.
Туора Үрэхтэн Кэскил, Ньургун буоллулар.
Саргын үөрүүнэн сөбүлэстэ Бойбооҕу кытта бииргэ сылдьаары. Кини оҕо санаатыгар айан диэн тугун улаханнык баардыылаабакка, хоҥоруутугар соччо хоҥноро барбата. Ким тугу төһөнү биэрбитин барытын Бойбоох бэлиэтэнэр.
Кулгааҕын уһунунан иһиттэҕинэ аны,, дьаамнар,, аһыллыбыттар үһү дии дии истибит көрбүт дьон кэпсээн үллэҥнэтэллэр. Төһөтө кырдьыга сымыйата биллибэт. Чэлгиэн таһаҕаһын үксүн куоракка хаалларан ааһар баҕалаах, дьон ычыах–бычыах арыытын, этин онно да атастаһан кыра- кыратык ону маны ылыахха сөп. Билигин куоракка барыта баар. Бээ бу кылгас күннэргэ куоракка да тиийэр чыычаах олоҥхото. Биир симиэбийэҕэ киирбиттэрэ бар түү бытыктаах, үскэл дьон сандалыны барытын киэптии үллэн олороллор эбит. Кытаанах сырай харах, субу сиэх аһыах курдук көрөллөр– истэллэр, модьу харыларын ууран киирбит дьону тымныытык көрүтэлииллэр. Остуол ортотугар сүрдээх улахан кынчаал батары сааллан турар. Аҕыйах саха баара муннукка–ханныкка бүгэн үссэнэ сатыы олороллор.,, Бу туох дьонуй?,, Чэлгиэн биир сахаттан ыйытта,, Ханна эрэ хаатырҕаҕа баран дуу, кэлэн дуу иһэр оруспуойдар үһү,,
— Хайдах көҥүл сылдьалларый?—
—Икки хаһаах баара таһаараа дьиэҕэ таҕыстылар, онно хоноллор быһыылаах–
— Ити дьон киирбит дьонтон таптыылларын халаан аһыыллар, ити биир эрэйдээх былдьаһан сордоммутун, буҕарҕана курдук илдьи тэпсэн кэбистилэр,— биир түүрүллэ сытар киһини ыйан көрдөрдө. Аны Бойбооҕу көрөөт үөрэн ырдьаҥнаһа түстүлэр. Тугу эрэ ыйа ыйа кэпсэтэллэр. Биир бэдик даадаҥнаах кэлэн Бойбооҕу кууһан ылла. Ырдьаҥныы– ырдьаҥныы ахтатын харбыы сатаата. Чэлгиэн кууһан турар илиититтэн ылаат ыраах киэр илгэр кэбиспитэ олорор дьонун үрдүнэн адаарыйда. Маатыра, куутара бөҕө оргуйа түстэ да бары сүгүллэн турдулар. Илиилэригэр кынчаал кылбаҥнаата. Ким да өйдөөн дьүүллээн көрбөккө хааллылар, биирдэ көртөрө, биэс киһи буор муостаҕа илиилэрэ атахтара адаарыйа сытара. Аны ,,эбиитин эмэһэҕэ тэп,, диэбиттии били кырбанан токулла сыппыт, ойон тураат саҥа үнүөхтүү сатыы сылдьар,, бэһиэччиктэри,, тэбиэлээн күллүргэттэ. Хааһахтаах үтэтин,малын хомунна, кини үтэтин былдьаан дэлбэрийэ олорбуттар эбит. Чэлгиэн уолаттара таһыттан хойутаан киирэн туох буолтун өйдөөбөккө эргим-ургум көрдүлэ. Туох быһылаан буолтун кырбаммыт киһиттэн истэн баран, өһөх хааннара өрүкүйдэ, хадаар хааннара хамсаата, Харачаас, Көкөт, Күлүк атын да уолаттар киэһээ аһыырдаах киһи киирэн биэрбэт ыччаттара, бырдьа бытык ороспуойдары муннук диэкки түҥкэлиттилэр. Аҥардастыы аах–маах сахалары атаҕастаан, баттаан аһыы сылдьыахпыт диэн акаары хара санааларыгар баһыйтаран, киһи килбиэнээҕэр, дьон дьорҕоотторугар киирэн биэрбиттэрин кэлин өйдөөн кириҥнэһэ олордулар, чахчы улаханнык салыннылар, туох алдьархайыгар киирэн биэртэрин бэйэлэрэ да өйдөөбөккө олордулар. Баччааҥҥа дылы аҥардастыы айаатаан, айан аартыгар ордооттообуттара хааллаҕа, мантан киэһэ киирэ тахса илиилээх, атахтаах тэбэн, охсон ааһар дьоно буоллулар. Олох ураа муостара тостон, муус чэҥнээх муннукка муннуларын анньан олордулар. Аны ыкса киэһэ Айанньыт диэн ааттанар, үйэтин үгүс айаҥҥа анаабыт кырдьаҕас дьоно кэллилэр. Айанньыт Чэлгиэни билэн күллэ, үөрдэ, олох ыраах икки атахтаах санаата да тиийбэт сиригэр таһаҕас ыла баран иһэллэр эбит…
— Хайа бу ,, Бэһиэччиктэри,, тоҕо муннукка симтигит, ити обургулары туох былас муостаах, туйахтарын туурда, муостарын тоһутта–
Били инники кырбаммыт киһи өрүсүһэ өрүсүһэ кэпсээн бурҕаҥнатта. Айанньыт дьэ ис иһиттэн иэйэн күлэн саһыгыратта…
— Элбэхтэригэр эрэнэн, ити түөкүттэр, уу оломун билбэккэ эрэ, иэгэйэр атахтаах иннин быһа хаампат,, Холоруктарыгар,, киирэн биэрээхтээбиттэр. Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ диэн ити буоллаҕа–
Айанньыт ити дьону халаан аһыыр адьынаттаах илэчиискэлэри олох аһыммата. Хата Чэлгиэни хайгыы санаата, дьонун сэргэтин, саха буоларын түһэн биэрбэт диэн…
Аны,, ороспуой бэһиэччиктэри,, тыа сиригэр мэнээк көҥүл босхо ыыталаан, олоро тыа ыалын халаан, талаан ааһаллар, тыыннарын да быһаллар. Онтон куттанан, дьаарханан, дьонноох сир таһыгар олохсуйа сатыыр буоллулар. Сарсыарда тыҥ хатыыта туран үллэҥнэһэ сылдьар дьон, алдьархайы көрөн соһуйуу бөҕөтүн соһуйдулар,, бэһиэччиктэр,, били Бойбооҕу убахтыы сатаабыт чиччиктэрэ, хабырҕатын хайа соппуттара өлөн чиккэйэ сытара. Уордаах атастара, ыар тыыннара атаҕастанары тулуйбакка, атастарын дьууктаабыттара, бэйэлэрэ билэллэринэн кыыллыы дьүүл таһаарбыттара. Хайдах гыныахтарай, өлбүт өлбүтүгэр, дьиэлээх киһини бэйэҥ харай диэн айанньыттар илин, арҕаа түһэ турдулар, хоту, соҕуруу бардылар. Чэлгиэн уһун айан суолун тухары арааһы саныы истэ, ити үөрэх бөҕөлөөх, мас көнө дьон кэлэн олохтоохтору үчүгэй өрүккэ үөрэтэллэрэ эмиэ да үчүгэйгэ дылы уонна ньүдьү балай халыыр өлөрөр эрэ адьынаттаах дьон кэлэллэрэ, олохтоох дьону үүрэллэрэ,үтүрүйэллэрэ хайдах эрэ киһи ойүгэр баппат быһыы. Билигин көмүстээх Тайҕа араас дьонунан туолан турар. Тайҕа быыһа киһи уҥуоҕунан даркыламмыта ыраатта. Көмүс туһа диэн харахтанаары, төһөлөөх элбэх киһи үйэ саас тухары хара тыа быыһыгар хааллылар…

Арыылаах, С.
[18.11, 11:29] +7 914 296-67-57: ХААННААХ

ЫЛЛЫК…
. 46.
Чэлгиэн Улахан Эбэлэри, Туора үрэхтэри туохха наадыйалларын барытын эттэригэр, арыыларыгар, биирдиилээн дьону киэнин кытта атастаһан, уолаттары төттөрү ыыталаата, бэйэлэрэ салгыы көмүстээх Тайҕаҕа айаннаатылар. Эмиэ күнү күннүктээн, халлаан сулуһун, ыйдаҥалаах түүннэри кытта аргыстаһан уһун киэҥ айаҥҥа туруннулар. Ардыгар дьүкээбил дьиримнээн, араас өҥнөөх кустугунан айанньыттары аргыс гынан аартыктарын сырдатар.
Айаҥҥа араас да түгэннэр элбэхтэрэ, киһи үөйбэтэх, ахтыбытах да быһылааннара буолан ылаттыыллара, киэһэрэн хаалан биир сиргэ хонорго күһэлиннилэр, сыарҕа халыйан ылаҕын чөҥөчөххө тоҕо тардан кэбиһэн. Хата улахан өтөх чугас буолан онно туораатылар, сэнэх балаҕаннаах, үргүлдьү хотонноох, багдайан хараҥаҕа сүрдээх түннүгэ үөлэһэ аҥайан киһи эрэ дьулайыах курдук, хаһааҥҥы эрэ хардаҕастар хаалбыттарынан көмүлүөгү күөдьүттүлэр. Араас таҥастарынан түннүктэри бүөлээтилэр. Алдьаммыт сыарҕаны балаҕаҥҥа соһон киллэрдилэр. Кэҥэс улахан балаҕан, өссө икки хаппахчылаах, салҕааһын хотонноро да кэҥэс, тутууларын, хабыыларын көрдөххө сэниэлээх дьон олоро сылдыбыттарын курдук. Бойбоох хайдах эрэ дьиэс-куос туттар, тугу эрэ кэтиир маныыр, саҥарбат. Харачаас бэлэм ылаҕы киллэрэн, уокка сылыта-сылыта өр гыммата, барытын дьып дьап оҥоро охсон үүйэн хайаан таһырдьа соһон таһаардылар. Чэлгиэн көрөн олорон уолаттарын сылыктыыр, бары даҕаны иҥин–араас айдарыылаах эр бэртэрэ. Харачаас туома маһынан киһини эрэ хаамтарбат уус. Көкөт устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, сахалыы саҥа талбыта барыта баар. Күлүк кырдьык да күлүк курдук киһи, аттыгар кэпсэтэ туран эргиллибитиҥ, киһиҥ суола сойбут буолар, кэлэрэ–барара биллибэт, кус быһый, хаарты хараҕын баҕас бэйэтэ таптыырынан хаамтарар, дьэ ол баҕас бэйэтин мааһа, биэскэтэ. Ылгын чахчы ыллаан, туойан баран кэлээр диэбит киһилэрэ, кини обургу олоҥхолоон бардаҕына кыыс дьахтары ойуулаатаҕына кычыкаланан ылаҕын, ити бэйэлээҕи кууһа сыппыт киһи диэн, айыы бухатыырын айан тутан таһаардаҕына, бэйэҕин быыппастар былчыҥнаах, күүстээх көрүҥнээх курдук көрүнэҕин ,аллараа дойдуну аад сирин астаҕына, кутаа уот сыралҕаныгар үтэһэҕэ үөлүллүбүт мунду курдук кыйбаҥалыы түһэҕин, этиҥ сииниҥ кутааҕа умайан эрэр курдук муунньаҥнаан ылаҕын. Ыйдаҥалаах ырай дойдутун этэн тыынан бардаҕына, туох кэлээхтиэй, ол дойду сырдык түбүгэ суох олоҕор ымсыыран хараҕыҥ ууланан ылар. Оннук иччилээх этиилээх, айар тыла аттарыылаах.
Бойбооҕо баар суох дурдата-хаххата, айыылартан анаммыт араҥаччыта, хараҕар субу баардыы көстөр, кып кыра кыыс оҕото киһи күлүөх бойбойон турара, ол көстөр дьүһүнүнэн Тугутчаана аата,, Бойбоох,, буола кубулуйбута. Чэлгиэн Бойбоох айылҕаттан анаммыт туох ис кистэлэҥнээҕин билбэт, кини ону билэр да кыаҕа суох, туох эрэ айылҕалыын атын киһи билбэт ситимнээҕин сэрэйэр эрэ. Билигин даҕаны тоҕо эрэ бу хоно киирбит сирдэрин тэһииркээбит курдук көрөр истэр.
Сүтүк эмиэ биир айылҕаттан атын көрүүлээх, истиилээх киһи. Байанайдыын игирэлэр курдуктар, уҥуохтара үрдүгэ,модьулара-таҕалара, атыыр оҕуһу таҥнары туппут курдук уолаттар. Тас хахтара көрдөххө хадаах, дохсун курдугун иһин, олох сытыары сымнаҕас, мас хайдыбытын курдук көнө дьоннор…
Тулууптарын киллэрэн көмүлүөк таһыгар тэлгэтэн кэккэлэһэ сыттылар, саҕынньахтарынан саптынан. Аттарын кыбыыга өртөөн кэбиспиттэрэ, кур от түгэҕин, элбэх сыл оттоммотох сэтиниэҕи хаһа хааллылар, кыратык нуктуу туһээт салгыы айаннаары сыттылар…
Арай Чэлгиэн уутун быыһыгар көрдөҕүнэ Бойбоох көмүлүөк сырдыгар кимниин эрэ кэпсэтэ турар, соһуйан уута көтөн хаалла, тугу кэпсэтэллэрин истэ сатаата да кыайан истибэтэ. Сотору ол кыыс турбут сиригэр сүтэн хаалла. Бойбоох тыаһа суох сыбдыйан кэлэн сытта…
Кыратык нуктуу түһээт, бары сүгүллэн турдулар. Халлаан билигин да хараҥа, кыратык быһах биитинии кылбайбыт. Уоттарын күөдьүтэн, солуурчахха чэй өрүннүлэр, аһыы олордохторуна Бойбоохторо…
— Бөөлүүн дьиэлээх кыыс,, буор кута киирэн,, ытаан соҥоон таҕыста.—
Уолаттар аһыы олорон харахтарын муҥунан көрө түстүлэр. Саҥата суох Бойбоох айаҕын кэтээтилэр.
— Сайын үүт уурар умуһахха уҥуоҕун кырамтата баарын,,Ийэ буорбар туттаран барыҥ,, диэн муҥатыйан муҥнанна–
Халлаан суһуктуйарын кытта, кыайар уолаттар өр гыныахтара дуо, тоҥ буору анал илдьэ сылдьар төбөлөөх баҕыырдарынан тоҕута сынньан хаһан тибийдилэр. Бу анал баҕыырдары, тоҥмот үрэхтэр кылдьыыларын, кыдьымахтары ыраастыырга тутталлара. Батыйаҕа майгынната оҕустараллара халыҥ гына, баҕыырдаталлара. Тутталларыгар төһө уһунунан көрөн мас уктана охсоллоро. Ким да ыйыппата, туох кыһалҕата кыһарыйан суорума суолламмытын. Түүн арай Чэлгиэн түүлүгэр кэриэхтэн кэрэ кыыс оҕо киирэ сырытта.
— Мин эмиэ эһиги курдук бу орто дойдуга оҕо буолар оҥоһуулаах түспүтүм. Ийэ, аҕа истиҥ тапталын билэн улааппытым, сырдык санаа ырабын, ыар тыыннаах, иҥсэ өлүү кээстэрбит хара дьайдара, кыыллыы кэбилээн быһан ааһыахтара диэн санаа да суоҕа–
Кыыһа кэпсии туран хараҕын уута таммалаат, күдэриккэ сүтэн хаалла…
Сарсыарда эппитин курдук, уҥуоҕун кырамтатын үүт умуһаҕыттан хомуйан, таҥаска суулаан буору буллардылар, үс суон долгучуоҕу ытаһалаан, уурдулар буорун үрдүгэр.
Эрдэ бүтэн айаннарын салҕаатылар, суолларын сабан сыа хаар аадьуо тэллэҥнээн барда…
Чэлгиэн куруук тохтоон ааһар дьоно мантан чугас, аара хонон баран тиийэллэр.
Сарсыарда бараары турдахтарына, Бойбоох уолаттары,, айанныы туруҥ, ыалга күүтээриҥ биһиги биир сиргэ бара сылдьыахпыт, тиийиэхпит,,
Чэлгиэнниин кураанах сыарҕаҕа олорон туора тахсар суолунан элээрдэ турдулар, Бойбоох аатырар сүүрүгүн Сындыыс уолун илдьэ сылдьар, таһаҕас тиэйбэт кураанах чэпчэки сыарҕалаан. Онтуката ахчайа ачхайа сиэллэҕинэ сыарҕа көтөн иһэр курдук, онно манна охсуллан ааһар. Күнүс биир улахан алааска киирдилэр, элбэх ыал буруота унааран көһүннэ.
Тойон сэргэтигэр аттара,, хорус,, гына түстэ. Бойбоох бөрө саҕынньаҕын устан дьиэҕэ киирбитин, Чэлгиэн эмиэ батыһан киирдэ.
Дьиэлээхтэр хаһан да көрбөтөх дьонноро киирбиттэрин көрөн, дьиктиргии санаатылар. Хаһан да айан дьоно туораан сылдьааччылара суох этэ. Бойбоох супту хааман тиийэн көмүлүөк таһыгар туран, уоттаах сытыы хараҕынан дьиэлээхтэри барыларын батарыта көрөттөөн ылла. Дьүккүйэр диэн хос ааттаммыт бу балаҕан муҥур тойоно, бастаан үгэргээн, даххаһыйа көрсүөх курдук туттубута, киирбит кыыс хараҕын көрөөт, өйө-санаата оройунан көтөргө дылы гынна, сүрэҕэ толугуруу мөҕүстэ, иннин-кэннин билбэт буола түстэ…
—Мин эһиэхэ ыалдьыт– хоноһо буолбатахпын, ыар ыалдьыт буолаары ыыспаҕытын өҥөйдүм, сэрэппэккэ сиэтэ диэйэххитий, иин курдук иҥнэрэ, аан курдук алдьата, үөлэскитин өҥөйдүм. Дьүккүйэр кимнээҕи тиийэн сырдык тыыннарын быспын, кими киһиттэн эрэ атыннык кэбилээн, үүт уҥкучаҕар үҥкүрүппүккүн, бэйэҕин суор, тураах собулҕата оҥоруом, хаамыы аайы хааҥҥын уулуом, чөмчөкөҥ уҥуоҕуҥ чиэрбэ үөнэ ыһыаҕа, хараххын хара суор тоҥсуйуо, ойҕоһуҥ уҥуохтара ойуур тухары күөх муохха кубулуйуо, сотоҥ уҥуохтарын күөрт ыт көмүллүөҕэ, мин эттим, эн иһиттиҥ–
Баттаҕыттан үс сүүмэҕи эрийэн ылан, умайа турар уокка бырахта, онтуката хараҥа буруо буолан дьиэ иһин илии эргийдэ.
Дьиэлээхтэр айахтарын атан хааллалар, Бойбоохтоох тахсан, сыарҕаҕа олоро түһээт аартык диэкки аттарын эрийэ тартылар. Сылгы барахсан махчайа махчайа кутуруга субулла турда…
Дьүккүйэр сүр түргэнник сиэмэҕинэн аатырбыт Арбаҕастаах кырдьаҕаһы ыҥыттаран аҕалла…
— Дьэ кырдьаҕас өйдөөбөтөх өттүбүттэн өҥөйдүлэр, аргыардаах тылынан дьааһыйан аастылар, ириэнэх суолларын ирдээн,илбиһи нэн ирбинньиктээн, хомуһунан хооруйан, тылларын тылбыйан, саҥаларын сарбыйан ылбаккын ээ–
Ойуун уот иннигэр аргынньахтаан олорон, дүҥүрүн кыра кыралаан охсон көрө көрө тугу эрэ иһиллиир курдук эргим ургум көрдө…
—Мин санаам тиийбэт үрдүк өһүөлээхтэр, ыраах ыырдаахтар, үөлэскин өҥөйбүттэр, холумтаҥҥын үрэйбиттэр. Кинилэри кытта күөнтэһэн күнтэн көтүөхпүн, күлбүн таптайыахтарын баҕарбаппын–
— Ол эн кыайбат туох үлүгэр дьонноруй дуу, туохтарый дуу?—
— Ээ мэнээх этээхтиигин, кыргыс кыыллаах Холорук киирэн ааспыт, аргыһа ааттаах, суоллаах аата Айыы киһитигэр ааттаммат, күн киһитигэр көҥүллэммэт, Аар айылҕабыт анаан түһэрбит, Айыылартан аттарыылаах, үөһээ дойду баар суох маанылара сылдьыһар эбит, кэбис арах арах, атын сиринэн аартыктанныннар, мин эһигини көрбөтөҕүм, ахтыбатаҕым буоллун–
Кырдьаҕас сүр түргэнник хомунан, таһырдьа дьөгдьөрүйдэ.
Дьүккүйэр хаана сиинэ өһөн түстэ, силлибэт сириттэн ылларбытын сэрэйдэ. Бу иҥсэ өлүү, харам санаа онно манна тэбэн тиэрпититтэн кэмсинэн да хайыай, оҕолорун, дьоннорун аһыммыт хараҕынан көрдө. Иҥсэтигэр барыларын дьылҕаларын түҥнэри ууран түөрэхтэрин ыстаҕа.

Арыылаах, С.
[19.11, 14:26] +7 914 826-75-53: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 47
Чэлгиэн Бойбоохтон хаһан даҕаны, ону гын, маны гын диэн хаахайдаспат, тугу да гынарын туоһуласпат этэ. Бойбооҕу кыра сааһыттан,, оҕотунуу,, таптаабыта, ис сүрэҕиттэн кыһаллан көрөрө, истэрэ, истиҥник сыһыаннаһара, кыра сылдьан хаамыытын кыайан сиппэтэҕинэ, санныгар олордон баран сүүрэрэ, оччоҕо Бойбоох икки илиитин көтөн иһэр курдук саратара, күлэн чачаарара, Бойбоох кини олоҕор сырдык санаа ырата, ыраас таптал ыллыга буолан киирбитин бигэтик эрэнэрэ, дьылҕатыгар махтанара…
Билигин даҕаны айаннаан иһэннэр, тоҕо Дьүккүйэргэ сылдьыбыттарын, туох сыаллаах соруктаах киирэн тахсыбыттарын туоһуласпата, кэпсээтэҕинэ бэйэтэ кэпсиэҕэ…
— Ити кыыс,, ийэ кута,, ытаан муҥнаммыта, оҕо гынан күн сирин көрдөрбүтүн, иҥсэ кээстэрбит хара санаалаах, быстах дьылҕалаан балаҕайга былдьаппытын, кэрэ бэйэтин кыылыы сэймэктээн сүтэрбиттэрин. Ийэлээх, Аҕатын эрдэ ииннээбиттэр. Сылгыларын сыһыыттан сиэппиттэр, хороҕор муостааҕын хонууттан хомуйбуттар, бэйэтин икки тайҕа түөкүттэрин манньалаан, киһи айаҕар да кыайан батаран

кэпсиир кыаҕыттан таһааран, кыылыы кэбилээн, үүт умуһаҕар түһэрбиттэр,, Кимнээх буолан кимим кэлэн иэстэһиэй, киһилии Ийэ буорбар кистиэҕэй, салгын куппун,, үөр,, гынан ытаппакка, сырдык ыллыкка салайыаҕай…
Ити ньүдьү балай быһыытын хайаан да хааннаах айах Дьүккүйэртэн, уон оччоннон иэстэһиэҕим, ити кыыс оҕо барахсан, хас тохтубут хаанын таммаҕын аайы, тыыннааҕыттан тонуоҕум, ситимиттэн сарбыйыаҕым–
Чэлгиэн туох санаалаах мунаара иһэрин курдары сэрэйэн, бэйэтэ хайдах баарынан быһаарда…
Чэлгиэн туох да диэбэтэ, үөһэ эрэ тыынан ылла, оҕолору, дьахталлары аһына санаата, биир хара ,,дьай,, хара быһыытыгар, толук буолан тононоохтуур буоллахтара, ыарахан дьылҕалаах ыаллары аһынна…
Чэлгиэннээх хонуктарыгар түһэр ыалларыгар тиийдилэр, уолаттара былыр үйэҕэ кэлэн, барыларын бары дьаһайан аттарын сойутан, кырыатаан далга ыыталаабыттар. Чэлгиэнээҕи көрсө дьиэлээх тойон бэйэтэ таҕыста. Бойбоох атын сыбыдахтаан, таныытын ыраастаан, бөрө саҕынньаҕын сиһигэр саба бырахта, дьиэлээҕи батыһан иһирдьэ киирдилэр. Айдарыылаах абаҕалара кэлэн олорор эбит…
— Ыар тииҥилэхтээх дьон иһэрэ ыраахтан иһиллэр буоллаҕа–
Күлэн маҥан бытыга сэпсэйдэ. Бары Бойбооҕу сонургуу, дьиктиргии көрдүлэр. Хаһан эрэ эргэ таба тыһа этэрбэстээх, үргүлдьү кэтиллэр сукуйдаах, кыра кыысчаан оннугар, иирэ талах курдук көбүс көнө уҥуохтаах, ыйаастыгастыҥы соҕус киэҥ харахтаах, томтоҕор түөстээх, такымыгар тиийэр субуллар суһуохтаах, сыллаа, уураа диэбиттии боллойбут уостаах, кыыс оҕо кылааннааҕа тэрбэччи көрөн тураахтыыр. Дойдулаах дьон кыыстара ситэн-хотон киһи киэнэ кэрэтэ, мааныта буолбутун көрөн сөҕө санаатылар. Хайа да саха Далбар Хотуна кини курдук киэргэллээх, кэрэ дьикти нарын оҥоһуулаах үрүҥ, кыһыл көмүс симэҕэ суоҕа буолуо, хара толбонурар кырымахтаах киис сэлиэнчиктээх, саарбаннан сиэдэрэйдик аттаран тигиллибит сыалыйалаах, ыас хара таба тыһа курумулаах. Дьиҥ чахчы Хотун Хаан көрүҥнэммит. Харачаастарын эмиэ кыра сааһыттан билэр буоланнар үөрэ–көтө кэпсэттилэр. Өссө аҕа ууһун түөлбэтин баар суох Айыыһыттаах аҕастарын кытта, кутун-сүрүн холбооннор, оҕо төрөтөн олороллорун истэннэр, сөрү диэн сөхтүлэр, Дьылҕа Хааннара ыйан сирдээн биэрдэҕэ, төлкөлөрүгэр түөрэх кээһэн, Чэлгиэн курдук киһи кэрэмэһин көрсөр ыйаахтарын ыйдаҕа…
Уолаттартан ханна хоммуттарын, Чэлгиэннээх ханна халыйбыттарын эрдэ истибит буолан, туох быһыы майгы буолтун сэрэйэн олороллоро. Бөрүкүтэ суох кырыыстаах аньыыга ырааҕынан да буоллар, аймахтара дьахтар, оҕолору, бэйэлэри сохсо кылыытыгар киирэн биэртэрин, аһына да, мунчаара да санаатылар. Абаҕалара Бойбооҕу көрөн баран, эппитин энчирэппэт, ытырбытын ыыппат, толкуйдаабытын төлөрүппэт улуу дьаалы буоларын, үһүс хараҕынан үтүрүйэн көрдө…
Манна хонон, өрөөн сынньанардыы сананнылар, билигин мантан тиийэр сирдэрэ соччо ырааҕа суох, туох да моһол моһуоктаабатаҕына аҕыйах хонугунан эргийэр сирдэрэ. Хата өрөөбүт уоскун өһүлэн, ылыстыбыт сыҥааххын ыпсаран, өһүллүбүт өйгүн тупсаран,, олоҥхолоо,, диэн Ылгыны олус диэн олуйдулар, кэпсээ диэн кэҕийдилэр…
Ылгын сөп да, сөтөгөй да диэбэккэ, дьон тылын быһа гынымаары кыратык этэ түһүөм диэн сөбүлэстэ…
Дьэ олоҥхо диэни истээт да манна,, Тайҕаҕа,, киһи сүөһү суох сирэ дии санаабыттара, киһи бөҕө кутуланна ээ, таба муоһа дьиэ таһыгар адаарыҥнас буолла…
Балаҕан иһигэр тыынар да салгын суох курдук буолла, аны кыра балаҕантан олоҥхоһут киирэрин күүтэн олордулар, арай көрдөхтөхтөрүнэ эдэр уолаттар киирэн кэллилэр. Улуу ,, олоҥхоһут,, аарыма кырдьаҕас, айыы тыла айдарыылаах, хойуу тумарык тыыннаах буолуо дии санаабыттара, саҥа туран эрэр оҕо киһи, уот иннигэр талах олоппоско олоннуу олорбутун көрөн, силии санаатылар, сорох бара сатаан саҥа аллайан күлэн күһүгүрэттэ…
Дьэ доҕоор сэнээбиттэрэ сэтэлээхтик саҥартаата,
Уус тылынан уһаартаата. өҥүргэһинэн көрө көрө, өтөн кэҕэлии өтүөхтээтэ. Бу саҥарар саҥата саталааҕын, туойар тойуга тобуллаҕаһын, кэпсиирэ кэрэтин, ойуулуура олуһун…
Хара маҥнайгыттан хайдах эрэ халы мааргы туттубуттар, үргүбүттүү өрө таҥнары көрүөлээтилэр. Икки атахтаах этэр да буолар эбит. Хантан эрэ хааһахтан хостоон эрэрдии, ситимнээх тыллара хотоҕостуу субуллар. Оҕо диэтэххэ олус даҕаны иэйии тылын иҥэриммит, айыы тыла аһыллыбыт эбит. Орто Дойдутун отун-маһын, үгүс үтүө үрэхтэрин, балкыырдаах Байҕалларын, улуу үөстээх Өрүстэрин, ирбэт хаардаах Хайаларын, сиккиэр тыала сипсийэн ыллыыр Хатыҥ чараҥнарын, одуу гынан ойуулабыта, оһуор ойуу түһэрбитэ. Айыы куттаах бухатыырын орулуос кустуу былыты быыһынан көтүппүтэ. Саха Далбар Хотунун сир симэҕинии ситэрбитэ, сибэккиннэн хаамтарбыта. Ардай аһыылаахтары антах аспыта, дэгиэ тыҥырахтаахтары тиэритэ көппүтэ…
Олоҥхону олус диэн астымммыттара, оҕо диэн омнуолуу санаабыттара уурайбыта, өссө этэ түстэр диэн истэр кулгаах иһийбитэ, көрөр харах күүркэйбитэ.
Чахчы даҕаны ,,Холорук,,холоонноохторо, айанын аргыстара диэх курдук, атын сиртэн аналлаахтара, күн сириттэн көҕүллээхтэрэ…
Бастаан сэнии көрбүт оҕочоосторуттан, тото үөрбүттэрэ, алыс диэн астыммыттара…
Нөҥүө күнүгэр Чэлгиэннээх барыларын бары өрө тардына сырыттахтарына, дьиэҕэ ыҥыран ыллылар. Киирбитэ дьиэлээхтэр бары бааллар эбит, абаҕаларын кытта уонна биир билбэт сааһыра барбыт эмээхсин, бары хайдах эрэ санааҕа баттатан олорордуу кирик-хорук тутталлар. Саҥата суох син балачча олордулар…
— Чэлгиэн эйигин баҕар ытык тылбытын ылынаарай дуу диэммит ыҥырдыбыт. Бу мин кыра балтым, эһиги сылдьан ааспыт Дьүккүйэргит ойоҕо, икки турбут уоллаах, кыыс оҕолоох, хас да сиэннээх. Биһиги ол балаҕайга былдьаппыт муҥнаахтары истэн, Тайҕа хаан үктэллээх түөкүттэригэр түһэрэ санаабыппыт, иҥэн-хаһан биһиги киһибит киибэҕэһэ киирэн, иһин үөнэ кыйбаҥнаан, итинник хараҥа,, дьайы,, оҥорбута буулуо диэн санаа да суоҕа. Кыыһы дьоно суох буолтарын кэннэ атах балай барбыт диэн сурах тарҕаммыта. Кыыллыы кэбилээн үүт умуһаҕар кистээбиттэрин хантан билиэхпитий. Оҕолорбутун эрэ тыытыма, ол хараҥа санаалаах оҥорбутугар эппиэттээтин. Айыы таҥара иннигэр бэйэтэ тиийэн туруоҕа, таҥара дьүүлүгэр. Ити кыыс Тугутчаана эн этэргин ылынаарай диэн көрдөһөбүт. Биһиги эттэхпитинэ быһымахтык быһыыланыа, олох даҕаны унаарар буруоларын барытын таҥнары дапсыйыа,—
— Этэрин этээхтээтигит да, бу сыллар-хонуктар тухары биир ыллыгынан ыйдаҥардан, айан аартыгынан аргыстаһан кэллибит, ол тухары кини баҕа санаатын, айыы куттаах айылҕатын, күөмчүлээн, хаарчахтаан кэлбэтим, кини көҥүл чыычаах оҕото. Атын сиртэн айылҕалаах, туора сиртэн тоһуурдаах, эһиги бэйэҕит этэн, тыынан көрүөххүтүн–
Аан аһылла түстэ да Бойбоохторо барыларын уоттаах хараҕынан батарыта көрбүтүнэн киирэн кэллэ…
— Эһиги туох өйтөн санааттан Чэлгиэни үүйэ–хаайа тутаҕыт. Ити оҕону кыыллыы сэймэктээбиттэрэ, иэстэбилэ суох хаалыа дии санаабыккыт дуо? Бу кэлэн олордоххутуна үс сохсо эһиннэ, буруйдаахтары аньыылаах дууһаларын ытаппытынан ылан бардылар. Кэлин да кэтэһиэм, манаһыам, сыыһа үктээн биэрдэххитинэ, күлгүтүн таптайыам, күөнэххитин тимирдиэм–
Эргиллэ түстэ да тахсан барда.
Чэлгиэн кэнниттэн батыста, дьиэлээхтэр үөһэ тыыннылар.

Арыылаах, С.
[19.11, 21:04] +7 914 296-67-57: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 48.
Дьиэлээхтэр ити Бойбоох ыарахан этиитин кыайан ырыҥалаан өйдүү охсубатахтара, арай абаҕалара эрэ айылҕалаах буолан ыйдаҥардан ылбыта…
— Хотуой оҕонньоруҥ төрүт сиригэр төннүбүт уонна кини икки охсор илиилэрэ, тэбэр атахтара,, тук,, диэтэ да ытырыык ыт курдук куомуннаахтара, Тугутчаана эппитэ этириэс, ытырбытын ыйыһыннаҕа, эһиги даҕаны биир эмэ түгэҥҥэ мэник-тэник санааҕытыгар сыыһа үктээн биэрдигит да тыҥкырай төлүтэ ыстанан, сырдык тыыҥҥытын күдэҥҥэ көтүтэлиэ.—
— Оччоҕо хайдах буолабыт, үйэлэр тухары дьик–дьах тутта сылдьарбытыгар, олохпут олох да буолбат ини–
Балта хайдах да гыныан булбакка ытамньыйан ылла, хараҕар оҕолоро- сиэннэрэ көһүннүлэр,көмүс чыычаахтара, саҥа күн сирин көрөн чыып–чаап диэбиттэрин, өлөр өлүү аһыллыбыт айаҕа, аһыммакка үрүҥ тыыннарын, сылаас куттарын ыйыстыах муҥа буоллаҕа, эригэр Дьүккүйэргэ аба–сата уота умайда, бэйэтэ оҥорбут хараҥа дьайыытыгар, аад да айаҕар түстүн, кинини аһыйан ытыы–соҥуу сылдьар биллибэт.
— Хайдах гыныаххыный, уолаттаргын ыытаҥҥын ол кыыс олорбут балаҕанын отуннар, сылыйбытын кэннэ оҕолоргун, сиэттэргин илдьэ баран хонон–өрөөн көрдөһүҥ.баайтын ынаҕы сиэтэн илдьэн, онно хаанна таһааран, сирин–уотун аһатыҥ, кыыс барахсан уҥуоҕар бэлэхтэ– туһахта ууруҥ.,, Туһах,, диэн салама курлук, аһаҕас туос тордуйалары тиһиҥ ситимҥэ, кыыс сытар сиригэр, аарыма тииккэ бэлэҕи–туһаҕы ыйаарыҥ уонна эриҥ оҥорбут хараҥа аньыытын, кэлэр кэнчээригэр, үүнэр үнүгэскэр тиэрдибэттии көрдөс, ааттас ыал ийэтэ бэйэҕинэн. Ылынар да, ылыммат да буоллаҕына көстөн ааһыа. Ылымматаҕына ол туһа туһунан, көһөргө тиийэҕит–
Дьүккүйэри икки хос моонньохторун кытта, улахан аһыыта, харах уутун тохпокко, буордарын буллардылар, кими да буруйдаан, ыыс бурут тылынан үөҕүү, кырыыс гымматылар, оҥорбут аньыыларыгыр хара санаалаах тыыннара көттөҕө, туох барыта иэстэбиллээх, ирдэбиллээх. Аҕыйах хонугунан быр курдук оттуллубут балаҕаҥҥа тиийдилэр. Иһирдьэ киллэрэн баайтаһыннарын түҥнэрдилэр, кыралар барахсаттар оҥой–соҥой көрөннөр тугу өйдүөхтэрэй, дьоро киэһэ курдук санаан мас үтэһэ оҥостон, сүөһү быарыттан уокка сырайан дьонноруттан дьарыллар түбүккэ түстүлэр…
Эмээхсин төһө да билигин тоҥхойо кырыйдар, былыргы кыыс кэрэ сэбэрэтин ыһыкта илик. Эдэригэр элбэх даҕаны уол оҕо хараҕа хатанар этэ, дэлэҕэ даҕаны дьон сэргэ таптаан Арылы Кустук диэн ааттыахтара дуо. Халлаан хараҥарда диэбэккэ суон мас төрдүгэр, өлүүлээн сүөһү иһиттэн, этиттэн уурдулар, аҕалбыт ситимнэрин тиити тулатын, күн тахсарын хоту эрийдилэр.
Арылы Кустук кыыс уоҥуоҕар тобуктаан олорон, икки илиитинэн кыыс маһыттан тайанна…
— Оҕом эрэ буолларгын мин

көрдөһөр тылларбын тэһииркээбэккэ иһит, эн иннигэр оҕолордуун бэйэлиин хара мэҥ саҕа аньыыбыт харабыт суох. Мин даҕаны кыыс оҕо төрөөммүн кырдалга кылбайа көтөрүм, истиҥ иэйиилээх, ыраас тапталы күүтэрим, ол мин ыра санаабын айбыт аҕам ыспыта, иитиэхтээбит ийэм үрэйбитэ. Сүөһү курдук сөһүргэстэтэн, хараҕым уутунан сууннаран, үүрүллэн барбытым, Дьүккүйэр баайга от хаата сүөһүгэ, сиик буолар сылгыга атастаспыттара. Сорум дуу, дьылҕам дуу оннук түстээтэҕэ.
Буруйдааҕы бэйэтин таҥара иннигэр ыар дьүүлгэ туруортар. Иннинэн буолан мин элэ-была тылбын истибэт этэ.онон оҕолорум сырдык дууһаларын былдьатыма, көмүстэрбин күн сириттэн сүтэримэ. Ааттаһыыбын алы гын…
Көрдөһүүбэр күн сардаҥатыныы күлүм аллай–
Арылы Кустук көрдөһө олорон хараҕын уута таммалаата, бу уһун сылларга эрэйдээх, кыһалҕалаах олоҕун санаан. Бу мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр тугу туһанна, айылҕа анаабыт кэрэ дьүһүнүнэн Арылы Кустук ааттанан.
Түүн түһээтэҕинэ былыр оҕо сылдьан оонньообут кырдалыгар турар эбит.,, Арылы,, диэн сиккиэр дуу, киһи дуу ыҥырбытыгар, эргиллэ түспүтэ, ып ыраас, мап маҥан таҥастаах кыыс оҕо кэлэн күлэ турар эбит,, —Хайа эдьиий билбэтиҥ дуо? Саргыбын дии, мин эйиэхэ, оҕолоргор да туох да хом санаам суох. Билэбин эн бу олоххор, баай Хотуна аатыраҥҥын да биир хамыйаҕы бас билбэккин, эн саҥа таһааран утарыы,, чыып,, да диир кыаҕыҥ суох. Айылҕаттан айыллыбыт кэрэ дьүһүнүҥ эйигин эрэйгэ–кыһалҕаҕа эрэ тэптэ. Оҕолорум эрэ туһа диэн олороохтуугун. Миигин кыыллааҕар сидьиҥник кэбилээн кыл тыыммын быспыттарыгар, элбэх да сыл сир–халлаан икки ардыгар үөр буолан ытааммын, кыһыннары–сайыннары кэлбиккэ, барбыкка көмүс уҥуохпун көтөхтөрөөрү муҥу–сору да көрө сырыттым, хата мин сырдык куппун көтөҕөр, ыраас ыллыкпын ыйар, айылҕаттан айдарыылаах, өбүгэттэн өйөнүүлээх, кыыс оҕо кылааннааҕа, кырамтам да буоллар киһилии дьаһаттаран, ийэ буорбун иҥэринним, салгын кутум ырай ыраас ыллыктанан, көмүс дорҕоон кутуллар, үүт үрүмэтэ үрэхтээх, кыынньа турар кымыстаах сиргэ баарбын. Күн сирин көрдөрбүт дьонум барахсаттар, самаан сайын Айыыһытым аттанан, төлкөм түөрэх түспүтүн, соргу дьоло салалыннын диэн, Саргы диэн салайбыттара.
Эн эриҥ Дьүккүйэр, икки хос моонньоҕунаан, хас хараҥа аньыыларын, бэскигэ ыйаатылар, тиэрбэскэ тистилэр.
Дьылҕа Тойон дьүүлүнэн, аллараа дойдуга атаардылар…
Эдьиий эн Дьоло Соргута тохтубут дойдутугар олохсуйумаҥ, кэнэҕэһин да кэрбии туруоҕа, бу биһиги төрүт түөлбэбитин уйа гынан олохсуйуҥ. Манна Харысхал хаххалаах, Көмүскэл күрүөлээх, ити айылҕаттан айдарыылаан, үөһэттэн үүннээн, тэһииннээн үрүҥ Айыы кустугун түһэрбитэ.
Аны сайын кэлэн Үрүҥ Тунах ыһыаҕын ыстаххытана, мин түһэн тэҥҥэ үөрүөм– көтүһүөм–
Арылы Кустук наһаа чэпчээн, сүгэ сылдьыбыт ыар баттык сүгэһэртэн төлөрүйэн уһуктубута. Кыыс уҥуоҕар тахсан барҕа махтал эппиттэрэ, аны сайын көһөн кэлэрдии санаммыттара…
Чэлгиэннээх,, Тайҕаҕа,, уһаабатылар, ылсан, бэрсэн төттөрү дойдулаатылар, аны истэллэрэ да түргэнэ бэрт, кинилэр ханна хонуктуур сирдэригэр киһи бөҕө тоҕуоруйар буолла. Ылгыны аны Ырыа диэн уһатан биэрдилэр,, Ырыа Ылгын,, буолла. Эмиэ да сөп ээ, киһи айанньыт дьон ыарахан кыһалҕаларын өйдүүр, тымныы дьыбары кытта хатыһан, силлиэлээх, буурҕаҕа эриллэн, халыҥ хаары хайытан, адаар хайалары,үгүс тоҥмот тарыҥнаах үрэхтэри, бу манна барытыгар хатыллыбыт, удьурхайдыы уһаарыллыбыт,дьон дьорҕоотторо, этэр тыл илбиһинэн, санаа күүһэ иччилэнэн, аартыктарын аһаллара, айаннарын салгыыллара. Олоҥхону ыра санаа оҥостон, көмүскэллээх курдуктара.
Чэлгиэннээх түһэн ааһар сирдэрэ былдьаһык буолбута, хата кинилэргэ айан эрэйэ чэпчээбитэ, олоҥхону истэ охсоору, баар дьон бары саба түһэн көмөлөһө сатыыллара. Бу олоҥхо эбит, киһи өйүн санаатын сырдыга, төһө да айантан өлө сылайан кэлбит киһи, этэр тыл эриэкэһин, аптаах тыл эйээрэрин иһиттэ да, бэйэтэ олоҥхону кытта тэҥҥэ сылдьыһара,сылайбыта ааһара, санаата күүһүрэрэ. Үгүс айанньыттар Чэлгиэннээҕи кытта аргыстаһа сатыыллара. Өбүгэ барахсан тылын–өһүн күүһэ күдэҕэ ,, олоҥхо,, уус уран тылыгар, иччилээх илбиһигэр сыттаҕа. Сороҕор улахан буркуннар, тоҥмот тарыҥнар уулара үллэн хастыы да хонукка хаайара, оччоҕо,, Олоҥхо,, күнү дьылы кылгатара, өйү санааны сынньатара. Айан күнүн дьылын Бойбоох сылыктыыра.сарсыарда, киэһэ кини айаҕын кэтэһэллэрэ.
Куоракка кэлэн эбии кыһыл көмүскэ мал сал ыла сылдьан, билэр дьонноруттан соччо бэрикитэ суох сонуну иһиттилэр. Мантан төннүөхтээх дьону биир илэчиискэ атахтаан, угунньалара тахсыар дылы хаартыга сүүйтэрэн барбыттар. Оо кэтэһэн олорор дьонноро төһө эрэ хомойдулар. Алааппыйа кыра уола Саргын барсаары гыммытын, мантан төннүҥ диэн дьаһайбыта. Төһө эрэ дьоно сэргэтэ хомойдулар, кэлэйдилэр. Манна кыһыл көмүс биэс төгүл ыарахан сыанаҕа турар, Тайҕатааҕар. Чэлгиэн өссө иһиттэҕинэ Тайҕа аатырар хаартыһыттара кэлэннэр, көмүһүнэн киэптээннэр, хаардыы хаампыттар,сииктии сиэлбиттэр. Дьэ уола хааннар, анал дьарык оҥостон хотуннан, соҕурууннан суолланаллар. Салайааччылара Көмүс Тарбах, бу киһи сыгынньах илиитинэн туппат, салыҥнаах балык курдук, кини обургу билсиитэ, көрсүүтэ киэҥэ– куоҥа, киэҥ ыырдаах киһи, үгүс үптээх, хаһыытыыр харчылаах. Хаһан эрэ Чэлгиэнниин суол тоҕойугар, айан аартыгар көрсөн ааспыттаах, өйдүүрэ дуу, суоҕа дуу биллибэт…
Чэлгиэннээх киирэн кэлбиттэригэр, көрөөт да сырайа кубарыс гына түстэ. Өйдүүр эбит дии санаата Чэлгиэн…
— Оксиэ ааттаах суоллаах Холорук илэ бэйэтинэн, дьэ үллэр үптээхтэр, хамсаабат хармааннаахтар күөн көрсөр күннэрэ буолбут–
Аҕала сатаан күлэн ырдьайда,,Холорук,, сураҕын–садьыгын истибит дьон, бэйэтэ маннык киһи эбит дуу диэн сылыктыы, билгэлии көрдүлэр. Аны бары харахтара Бойбоохтон халтарыйда, туох мааны, сиэдэрэй ылла да кыыс, дьахтар таҥныбат таҥастаах, уран тарбахтаах уус киһи кутан оҥорбут, кыһыл көмүс симэхтээх, эчи көнөкөтө, кэрэтэ олоҥхоҕо ойууланар кэрэ куо курдук…
Дьэ кырдьык даҕаны харчылаах дьон диэх курдук, кыра киһи киирэн быстыбат үлүгэрэ. Үс остуол толору түөртүү киһилээх, ойоҕостон көрөөччү, куустааччы, таайааччы да элбэх. Ыла биэрэ үптээхтэр үллэҥнэтии. Күлүк кыраҕы хараҕынан ким хайдах оонньуурун кэрийэн көрө сырытта. Биир остуол баана үллэн таҕыста, бааннаах киһи күлэ–күлэ,, хайа ойоҕостон ким таайарый,көҥүллүүьүн харчы хаалбат, сыта суох,, уонна күлэн күһүгүрэттэ. Имигэс тарбахтарынан хаартытын ырытан тырылатта. Күүстээх сыана буолбата, кыахтара кыра быһыылаах, ойоҕоһуттан да биир оннук, сыана мөлтөх. Күлүк хаатытын сэрэбэйдээн баран, чиэрбэ дьахтарынан,, Быһа баан,, диэбитигэр бааннаах киһи үөһүн таттара түстэ. Атын икки остуол оонньооччулара туран кэллилэр, бары туох тахсарын кэтээн турдулар, олордулар.
Бааннаах хаартытын тиэрэ тутта, сэрэнэн–сэрэнэн суонньугун тардыбыта, чиэрбэ дьахтара дьэлтэс гына түстэ. Бука бары өрө уһуутуу түстүоэр. Күлүк бааны эһэн ылла.
— Мин бу харчыны бааҥҥа уурабын таайаҕыт дуо?—
Күлүк эппитигэр аҕыйах киһи буолунна, харчы ымсыылаах. Көмүс тарбахтар киирбэтилэр, көрөн турдулар, бу Күлүк идэмэрдээх оонньоччутун истибитэ, Күлү хаартытытын ырытан сырылатта. Кыра–кыралаан сыаналаатылар, сорох куустаста, Көмүс Тарбах биир киһитэ тулуйбата быһыылаах, син балаччаны куустаста. Күлүк хаартытын таһааран сыыбырҕатта. Хаартыта игирэлии тахсан истэ, кҕрөөччүлэр да, оонньооччулар да чахчы салыннылар, үс бааҥҥа биир да киһи ылбата. Оонньуон баҕалаах уурайда. Чэлгиэннээх хомунан тахсан бардылар. Нөҥүө күнүгэр эбии сыарҕалаах аттары атыылаһан, Бойбоох ким тугу үлэспитин ордук атыылаһан дойдулаатылар. Этэҥҥэ тиийэн үлэспит дьоҥҥо сыарҕалаах аттарын таһаҕастары биэрдилэр. Оо хомойон, хоргутан ытыы олорбут дьоҥҥо, хайдах да кыайан этиллибэт үөрүү үлүгэрэ буолла.
Чэлгиэн дьиэтигэр киирбитигэр,, Аҕаа,, диэбитинэн Сиккиэр сүүрэн кэлэн атаҕын кууһа түстэ, оҕотун көтөҕөн ылла, ахтылҕаннаах ымыыта Ньургуһуна хараҕа ууланан турарын холбуу кууһан ылла. Сыттыын да кэрэ дьоннор буоллаҕа.

Арыылаах, С.

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 49.
Хайа да дьыллааҕар саастара быйыл эрдэлээтэ. Ыам ыйыгар аны этиҥ этэн лүҥсүйдэ, айылҕаларын күнүн, дьылын хаамыытын ааҕан көрөр кырдьаҕастар тус туһунан сайыҥҥы күннэрин анаардылар, сорох уулаах дьылы түүйдэ, сорох уот курааны сатыылатта. Үргэл сулус кытары ахтылынна, Чолбон да куоппата. Эр дьон онно эрэ наадыйбаттар, куһу-хааһы сырсартан ордубаттар. Отуу уотун тула олорон, уот суоһугар хойуу үүттээх чэйи иһэ–иһэ ким төһө куһу суһарбыта, үөрүнэн андыны үргэҥнэппитэ, хас хааһы халбыйбыта, барыта туустаан- туманнаан, эбэн–сабан көргө күлүүгэ кубулуйан кэпсэнэрэ, хайдах эрэ истэргэ кэрэтэ, кэпсииргэ күндүтэ…
Дьыбардаах халлааҥҥа тары сиэбит ыт курдук титирии олордоххуна, чөккөөкү кэлэн,, сарк,, гына түһээт устан ньолбойдоҕуна, тоҥмутуҥ ааһан тиритэн киирэн бараҕын. Булт саха киһитин кута–сүрэ, өбүгэ саҕаттан айылҕалыын алтыһан, күн тахсыытын көрсүһэн, көтөр-сүүрэр саҥатыгар уйдаран сибэккилээх сыһыыга уйдаран көтүүтэ, бу туохха да тэҥнэммэт, хайдах да этиллибэт кэрэ көстүү хатыламмат түгэнэ этэ…
Чэлгиэн саас үлэтэ өссө элбиллэн, утуйан ылар да кэмнэрэ аччыыр, хас да сиргэ сылгы төрүүр хааччахтарын кэрийэр, сылгыһыттарын кытта бииргэ сылдьан тэҥҥэ кэлэр барар. Инньэ гынан хаар куһун улаханнык эккирэтиһэн ылар күнэ-дьыла суох. Сааскы төрүөҕү манаһыы, ону киллэрии-таһаарыы, дьиэтигэр барарыгар биир эмэ түүн кустуур, айанныы сылдьан үөмэн ытан өлөрбүтүн хомуйан дьонугар илдьэр. Сиккиэр куһу көрдөҕүнэ, кус саҥатын үтүктэн, маатырҕааһын бөҕө буолар. Ньургуһун күлэн мичилийэр, кинилэр эмиэ эбиллээри сылдьаллар. Чэлгиэн бу дьолун-соргутун уһун да сылларга күүппүтэ, билигин кини бөҕөх, өйүүр, өйдөһөр киһилээх, охтор түгэнигэр өйүүр, сууллар кэмигэр сиэтиһэн ситимин ситэрэр, олоҕун тупсарар.
Андыга кыралаан олорсор, быйыл да ол идэтинэн Көкөттөөххө тиийдэ, эрдэ болдьоспут буолан,, Тойон тумуһаҕар,, баалларын билэр.
Бу кырдьык да күн туллар улахан Эбэтигэр, бэрдьигэс, ньиирээйи аҥардаах үөскэ дьылы үтэн киирбит, кыыкыр кумах аҥардаах улуу остуоруйалаах тумуһах. Тумуһах ортотугар, оһон эрэр өтөх оннулаах, киһи олорон ааспыт бэлиэтэ, улахан модьу маһы баллырдаан оҥоһуллубут сэргэ соҕотохсуйан турар, уһун сылларга күн уота кубарыччы сиэн, хайыта хаппыт…
Былыр, хайа да үйэтэ биллибэт,, Кырбый,, диэн киһи кылааннааҕы, өргөс уһуктааҕа, дуолан дохсуна олорон ааспыта үһү. Бу киһи туох сыдьааннара, кэнчээри дуу, кии дуу буолан хаалтара биллибэт, арай ол,, Кырбый,, кылгас үйэтигэр кэпсээҥҥэ киирэн, үгүс киэҥ үһүйээҥҥэ үлүннэрэн хаалларбыттара үһү. Былыр киэҥ сыһыыга киирэн чардыргыы-чардыргыы сүүрдэҕинэ,, кырбый,, халыйан иһэрин курдук буолара үһү…
Чэлгиэн уолаттарын булт саатынан уонна саа сэбинэн куруук толору хааччыйа сылдьар үгэстээх. Сылгыттарга, булчуттарга хара тыаны харахтанар дьоҥҥо, араас киһи үөйбэтэх, ахтыбатах түгэннэрэ баар буолааччылар.
Анды араастаан айанныыр үгэстээх, сорох дьыл тыа күөллэринэн ааһан, дьон ыппахтыы түһээччилэр, ардыгар уулаах сири батыһан өрүһүнэн аастаҕына кураанах ууну манаан килэччи көрөөччү элбиир. Киһи хараҕа кыайан ылбат сириттэн, силлиэ тыаһын курдук куугунуу-кугунуу, сылгы сааҕыныы бытарыйан түһэллэрэ, тыыммакка да дурда иһигэр кирийэн хаптайа сытаҕын, сотору чаҥыргыы–чаҥыргыы үрдүгүнэн хаста да эргийээт, уугу түһэр тыастара барылыыр, түспүт омуннарыгар ууга умсан тахсаллар, бастаан төбөлөрө эрэ ууттан быган чолоҥнуур, сотору өрө дыгдайан утаппыттыы тумсуларын ууга ууган ылаллар, өрө хантайа-хантайа ыймахтыыллар. Охсуһуулаах үөр буоллаҕына өр буолбакка атыырдар туһунан үөдүһэн охсуһан ууну ыһыахтыыллар. Тыһылар биир чөмөх буола түһэллэр, дьэ ол кэмҥэ сааһыттар күннээн ылаллар. Тыһыларын ытыалаан хаалаллар, атыырдар тыһылара көппөтөҕүнэ көтө-көтө төттөрү түһэллэрэ.онно дьэ үчүгэй сааһыттар туппахтаан хаалаллара. Омуннаах өттө өрүкүнэйэн, ууга тимирэ сылдьар андылары ытыалаан, маһы салаан хаалаллара…
Чэлгиэн кэлбитигэр уолаттара үөрэ көрүстүлэр,, андыны көрө иликпит, умсаах хата син балачча киирдэ,, диэн үөрсэллэр. Көкөт тобуктаан туран Эһэкээнин алҕыыр…
— Аал уотум иччитэ
Тойон Эһэбит,
Хахай саҕынньах
Хатан Тэмиэрийэ.
Арыылаах алаадьыннан
Айах тутан тураммын
Алҕаатаҕым буоллун.
Күл–көмөр сыттыктаах
Уоттаах чох үллүктээх,
Көтөр кыым көтөллөөх
Көҕөччөр бытыктаах,
Аал Уотум иччитэ Эһэкээн
Бэттэх көрөн,, мичик,, аллай.
Халлаан кырсынан халыйар
,,Анды,,диэн хара көтөргүттэн,
Биһиэхэ,, дук,, гынан
Өлүүбүтүн кээстэр.
Ол быыһыгар Көкөт Байанайтан эмиэ көрдөһөн ылар.
Барылы тутул Баай Байанай
Халыҥ хаар ханыылаах,
Үүнэр от үктэллээх
Буур таба миҥэлээх,
Үөрүнньэҥ майгылаах
Үчүгэй хараххынан,
Бэттэх диэкки хайыһан
Мичик аллай биһиэхэ.
Бэрсэ түһүҥ кыралаан
Дурдабытын тумнарыма.
Чэлгиэннээх Көкөт ханна да сырыттын, сирин, дойдутун алгыы аһата сылдьар майгылааҕын

бэрткэ билэр буоланнар онон, манан одоҥ, додоҥ истэллэр. Куруук туох эрэ быстан ойдой Чэлгиэни кыратык да олорор турар, кэм биэрээччилэрэ суох. Бу да сырыыга туох эрэ тэһэ кэйбитинии, Бойбоох иһэрин ыраахтан көрөн сүрэҕин ыттарда, кини билэр Бойбоох мээнэҕэ кэлбэтэҕин. Санаабытын курдук Бойбоох илдьиккэ кэлбит. Кунньалгы диэн быстар дьадаҥы киһи көмүскэл көрдөһө кэлбит. Хайыай төннөрүгэр тиийдэ.
— Мин барар сирим баранан, ыы муннукка ыктаран, эһиэхэ көмө көрдөһө кэллим, баар суох оһоҕоһум төрдүн, кыра кыыспын муннубут бүөтүн Куоҕас ойуун күүһүнэн, одьулуун ойох оҥостоору туттаран ылан, буолумматаҕын иһин, ампаарга хаайтара сытар. Туох эрэ көмөлөөх буолаайаллар диэн кэллим–
Куоҕас ойуун кэб– дьэбэр түктэри быһыылааҕын, Чэлгиэн кулгааҕын уһугунан истэн турар. Ол гынан баран баардыылаабат этэ, улаханнык. Куоҕас ойуун дьикти кэмэлдьилээх киһи. Олорор эбэтин куоҕастыы хахаараат, уҥуор маҥаар умсара. Кыһынын ый баһыгар, атаҕар чардаат аллаттарара, онно хахаара–хахаара умсаахтаан ылара,, Эппин, хааммын чэбдигирдэр, илбис иҥэрэрбэр,, диирэ эбитэ үһү…
Чэлгиэн, Бойбоохтуун Куоҕас ойуун олоҕор айаннаатылар. Тэйиччи сир да хайыахтарай, киһи көрдөһүүтүн. Алааска киирэн истэхтэринэ, иннилэрин-кэннилэрин көрдөрбөт гына ала холорук түстэ, ону кытта куоҕас хахаарар, күлүүтэ иһиллэн ааста…
Чэлгиэннээҕи эрийиэх курдук эрэйдээтэ,..
Чэлгиэннээх иһиттэхтэринэ өссө улахан Холорук маһы, оту сыгынахтары түөрэн, тыаһаан ууһаан эрийэ турбут холоругу, бэйэтигэр үлтү сөрөөн, халлаан диэкки көтүтэ турда. Ханна да биир сиккиэр тыал оонньообот хара чуумпута буолла.
Чэлгиэннээх дьиэҕэ киирбиттэрэ, сааһырбыт дьахтар олорор, Куоҕас ойуун бэйэтэ өҥүргэһинэн көрөн иҥиир ситиитин таттара сытар, айаҕыттан үрүҥ күүгэн тахса тахса хардырҕаата…
— Хара сордоох, бу буолар быабар, сырайым, хараҕым бүөлэнэн өбүгэ кыргыс кылааннааҕын Холоругу кытта бэрт былдьаһан быһыннахпын көр–
Ол сытан кыл тыына быһынна, ийэ кыыла көттө.
Бу Куоҕас ойуун син сөбүгэр аһыыр астаах, таҥнар таҥастаах, бэйэтин иннин көрүнэн сүөһүлэнэн, астанан байар суолга киирбит киһи этэ, хамначчыт бөҕөнү тутан. Арай биир айылҕаттан куһаҕан кэмэлдьилээҕэ, түктэри быһыылааҕа. Сөбүлүү көрбүт кыыһын, дьахтарын түҥнэри көтөн, таҕылын тарҕатара, санаатын көнньүөрдэрэ. Абыттан, хомуһунуттан куттанан кыргыттар, дьахталлар сытан биэрэллэрэ, эрдэрэ билэн да хайыахтарай, куттанан истэригэр эрэ буугунууллара. Аны Кунньалгы бу сиргэ хаалбаппын, ойуун оҕолоро сүгүн олордуохтара суоҕа диэн, көһөр аакка бардылар.
Чэлгиэннээх хайдах уу ньаҕай кыра оҕолоох дьону сир–халлаан икки ардыгар хаалларыахтарай. Бэйэлэрэ сатыылаан аттарыгар кыралары олордон хас да күн айаннаатылар, ат оҕустарын сыарҕатыгар, олбу араас хахырдарын тиэннилэр, үгүс элбэх маллара да суох. Чугастыы Алааппыйалаахха хааллардылар, Саргын Бойбооҕу көрөн соһуйуу бөҕөтүн соһуйда, үөрүүтүн кистии да барбата. Кунньалгылар бэйэлэрэ уончалар, улахан уолаттар турбут дьон, ыаллар оҕолоохтор. Кыралара Сыгыйа Куоҕас ойох гына сатаабыт кыыһа…
Элбэх киһи алаастарыгар олохсуйа хаалара улахан баҕа этэ, үөрүүннэн ылыммыттара Кунньалгыны олордорго…
Чэлгиэннээх бартарын кэннэ сэмээр оҕолор эбээлэриттэн Сыкыйа Бойбоохтоох, Чэлгиэни ыйытта…
— Эбээ ити кимнээхтэрий? Кыыһа наһаа да мааны, уһун да уһун суһуохтаах, убайа дуу, наар күлэ сылдьар–
— Тоойуом ити эн биһикки өйбүт санаабыт тиийбэт үрдүк өһүөлээх дьоно, ыраас ыллыктаах, сырдык санаалаах барахсаттар. Биһиги дьолбутугар бу дойдуга түспүттэр–
Сыкыйа тугу да анааран өйдөөбөтө, арай үчүгэй дьоннор эбит диэн санаа эрэ үөскээтэ. Ойууҥҥа, удаҕаҥҥа майгыннара суох.
Биир күн Чэлгиэҥҥэ анаан, сахалар Ньукулай диэн ааттыыр,, бэһиэччиктэрэ,, кэлэ сырытта, хата киһиҥ уу сахалыы тыбыыран олорор эбит. Эмиэ сыылынай оҕолору үөрэтиэн баҕарар уонна уонна уруккуттан төрүт олохтоохтор олохторун дьаһахтарын үөрэтэр, кумааҕыга бэлиэтэнэр. Урут олорон, оҕолору үөрэтэн барбыт сыылынайы билэр, ол киһи Чэлгиэни көрүс , көмөлөһүөҕэ диэн сүбэлээбит, аны бэйэтэ сылдьыан, суолун ииһин да билбэт, дьон да атыҥырыы көрсөн кэпсэппэттэр үһү. Аны биир эмэ ойуун, удаҕан кыырарыгар сылдьыан, туох эмэ хомуһунун, көрдөрүөхтэрин, көрүөн баҕарар. Чэлгиэннээх, Бойбоох барыстылар.

Арыылаах, С.

[26.11, 13:07] +7 914 307-97-48: ..ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 50.
Хайалара эрэ нуучча Ньукулайга, аргыстаһан иһэр икки киһитэ, айылҕаттан атын айдарыылаахтарын, туора суоллаахтарын, кэпсээн аһарбыттаах этэ да, соччо итэҕэйэ санаабат. Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбитэ уонтан тахса сыл буолла, биир сиргэ уһуннук олордубакка, сиртэн сиргэ көһөрөн иһэллэр, саатар хараҥа дьыаланы оҥорбут ороспуойдары, түөкүттэри барытын манна хоту утаараллара, олохтоох дьоҥҥо куһаҕан сабыдыаллааҕа, онон нуучча буолла да барыларын абааһы көрөллөрө. Аны тыа сиригэр, онно манна таҥара дьиэлэрэ тутуллан, онно аҕабыыттар ананан кэлбиттэрэ, бу дьиҥнээх таҥара үлэһиттэрэ буолбакка, дойдуларыттан хараҥа дьыаланы оҥорон, манастыыртан үүрүллэн кэлбит манаахтар этилэр, олор содур быһыыларынан, олохтоохтору бэйэлэриттэн эмиэ тэйитэллэрэ. Билигин Ньукулай биир санаалаах, дьонтон араас үһүйээннэри, ойууттаар, удаҕаттар туһунан уонна бэйэлэрэ кыыралларын көрүөн баҕарара. Дьон тылыттан иһиттэҕинэ бу айаннаһан иһэр кыыһын сүрдээн киэптээн кэпсииллэр. Көрдөҕүнэ саха биир кэрэ бэйэлээх сибэккитэ, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Кини санаатын таайбыт курдук Бойбоох ымах гынна, кини сытыы уоттаах хараҕын көрөөт Ньукулай кута барыта көтөн таҕыста, сиһинэн тымныы сүүрээн сиһин устун сүүрдэ. Аны ойуур устун истэхтэринэ оттуун-мастыын барыта тыыннаах курдук хамсаан кэллэ, биир баай тиит хойуу лабаалаах мутугунан Ньукулайы саҕатыттан өрө көтөҕөн таһаарда. Ньукулай кутталыттан икки илиитинэн даллахтыы–даллахтыы хаһыытаата. Арай ким эрэ күлэрин кытта өйдөммүтэ, ыҥыырыгар олорон эрэн даллаахтыыр эбит, кыбыстан сырайа кытарда. Аны утары тыатааҕы бэлэһин аппытынан ойуолаан кэлэн кини үрдүгэр ыстанна, сарылаабытынан ыҥыырыттан ыстанан, сиргэ үҥкүрүс гына түстэ. Хараҕын аспыта туох да суох. Биир алааска аттаах дьон күн уотугар куйахтара күлүмнээбитинэн көтүтэн иһэллэрэ көһүннэ. Сырайдара, харахтара киһи үчүгэйи күүппэт дьүһүннээхтэр, биир киһи батыйаннан Ньукулай баһын быһа охсордуу саайбытыгар, куттанан,, ньыкыс,, гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Аттаах дьон тумарык буолан сүттүлэр.
Дьэ били ,,оонньообутуҥ оҕус буолуо,, диэбиттии ойуун, удаҕан көрөр баҕата олох түгэҕиттэн сүттэ, маннык салгыы бардаҕына өйүнэн да хамсыыһы, кини санаатын таайбыттыы…
— Хайа ойуун, удаҕан көрөр баҕаҥ баар дуу?—
Бойбоох күлэн мүчүҥнээтэ, Чэлгиэн тугу да саҥарбата. ,, Оһуохайга,, сырыттылар, ол киһи көрүүтэ-истиитэ киэҥэ Ньукулайы улаханнык салытыннарда, сахаларга да баар эбит харса суох сырыылаах, сир-дойду көхсүн көҥүл кэрийэр, кимтэн да тутула суох, көҥүл боотурдар, ол иһин дэлэҕэ, бүтүн Сибиир тухары тэнийиэхтэрэ дуо.
Чэлгиэннээҕи кытта сылдьан элбэх сири дойдуну көрдө иһиттэ, олоҥхону, оһуохайы дьиктиргээтэ,, Олоҥхо,, бу сахалар сүдү талааннарын, өбүгэттэн хаалбыт биир төрүт былыргы айымньы буоларын итэҕэйдэ, соҕуруу дойду театрдарыгар элбэх киһи оонньоон көрдөрөрүн, манна биир киһи, араас куолаһынан ылаан кэпсээн толороро диэн бу хайа да омукка үөдүйбэтэх көрүҥ.
Аны хас да сир ыһыахтарыгар сырытта, урут да сылдьар этэ, манна анал алгыс тыл күүһүн көрдө иһиттэ. Сахалар чахчы да айылҕаны кытта быһа ситимнээх, айылҕа оҕолоро буолалларын итэҕэйдэ. Ол гынан баран манна ньуучча итэҕэлэ күүс өттүнэн киирэн, кэлин өттүгэр бу айылҕа оҕолоругар охсуулаах буоларын сүрэҕинэн сэрэйэр, кини таҥара дьиэтин, араас дьону хам баттыыр итэҕэллэри итэҕэйбэт, ол иһин үүрүллэн, үтүрүллэн бу тоҥ муустаах сири буллаҕа. Кэнники кини бу кылгас да буоллар, дьикти кэрэ хатыламмат сайыннаах дойдуну ис сүрэҕиттэн сөбүлээтэ. Ньукулай сыылкатын күнэ-дьыла бүттэр да бу иккис төрөөбүт дойду оҥостубут сириттэн барыан баҕарбатаҕа, ол иһин кэргэнин оҕолору манна саха сиригэр ыҥырбыта. Олохсуйар сири көрдөөбүтэ, оҕолору үөрэтэргэ көҥүл ылбыта.
Дьонтон даҕаны истибитэ, бэйэтэ да көрбүтэ, бу Чэлгиэн олорор түөлбэтигэр олохсуйардыы санаммыта. Бу киэҥ көрүүлээх, инникитин ыйдаҥардар киһини улаханнык ытыктыы санаабыта. Элбэх сиргэ көһөрө сылдьан үүрэн, түрүйэн сири дойдуну кэриттилэр, ол тухары баай, дьадьаҥы диэни көрөн кэллэ, син ханна да буоларын курдук баай баттала ханна барыай. Арай бу Чэлгиэн дьонугар- сэргэтигэр атын сыһыаннаах. Киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьар айанньыт. Ньукулай кинини кытта сылдьан айаннаһан киэҥ сирдэри көрүөн-истиэн баҕарбыта. Бойбоох диэкки куттаммыттыы көрбүтэ, бу кэрэ кыыс иһигэр, биллибэт айылҕа кистэлэҥ күүһэ саһа сытарын чахчы көрөн итэҕэйбитэ. Кэбис маннык айдарыылаах дьону үтэн-анньан көрдөҕүнэ, сиик буола симэрийэрин, тумарык буола көтөрүн өйдөөбүтэ. Алааппыйаҕа хонуктарыгар тиийбиттэрэ, Саргын Бойбооҕу көрөн, олордуон да, туруоруон да билбэккэ тула көтө сырытта. Сарсын сайылыкка тахсалларыгар кыра ыһыах курдук оҥороору

сылдьаллар эбит. Ыалдьыттаан баралларыгар көрдөстүлэр. Чэлгиэн, Бойбоохтуун көрөн турбатылар, түүннэри түбүгүрдүлэр, үтэһэ үөлүүтүгэр, бутугас миинин буһарыыга. Бастаан,, бэһиэччиги,, атыҥырыы көрөн баран, киһилэрэ уу сахалыы кутарын-симэрин истэн сэргээтилэр уонна Чэлгиэн, Бойбоох куһаҕан таныктаах киһини аргыс гымматтарын билэллэрэ.
Уолаттар быйыл Эбэлэригэр көтөр арааһын бултаабыттар, чөккөөкүттэн хаас арааһыгар тиийэ, харыал анды кытары, собо бөҕө үөлэн кэчигирэттилэр. Сарсыарда күн тахсыыта Бойбоох Эбэ хордоҕойугар киирдэ, ким да батыспата, бары көрөн олордулар, туох буоларын. Тобуктаан туран кытыйаттан, кымыһы хомуоһунан баһа баһа тула ыһыахтаата, саҥарара, туойара, алгыыра иһиллибэт…
Көрөн олорор дьон чахчы соһуйдулар, Күн уотун толбонугар күлүмүрдүү оонньообутунан Бойбоох тула Кыталыктар түһэн, кынаттарынан сиэтиһэн, дьикти кэрэтик лыҥкыныы туойан оһуохай тэбэн дьиэрэҥкэйдээн бардылар, Бойбоох эмиэ сиэтиһэн оһуохайдаан ойдо…
Ким да саҥарбат, мэктиэтигэр биир сиккиэр тыал оонньообот, күөрэгэй да күөрэйбэт, күөх дуолга чыычаах да ыллаабат. Арай алаас тухары кыталыктар үҥкүүлээн дьиэрэҥкэйдиир эрэ саҥалара иһиллэр. Ньукулай дьэ чахчы кута көтө сыста, бу туох дьикти дьонноох сирий, айылҕа көтөрө, сүүрэрэ, киһилиин, тыынар тыыннаахтыын биир ситимнээхтэрин көрөн итэҕэйдэ…
Кыталыктар сиэтиспитинэн биир-биир күннэрин диэкки көтөн таҕыстылар. Бойбоох сайыспыттыы батыһа көрөн хаалла, бу кини айылҕаттан анаммыт аҕастара, балыстара ыҥыраллан киирэн алаастарын алҕаан, айбыт айылҕаларын, бар дьоннорун арчылаан барбыттара…
Бу кэрэ көстүүттэн, сүрэхтэрэ өрүкүйэ үөрбүт түһүлгэ олохтоохторо, сайылыктарын ыһыаҕын салҕаан барбыттара. Чэлгиэннээх манна хонон өрөөн, таарыйа хаһан эрэ көһөрөн аҕалбыт Кунньалгыларын көрүстүлэр, киһилэрэ уҥуохтуун көммүт, дьүһүннүүн сырдаабыт. Чэлгиэннээх, Бойбооххо махтал бөҕөнү эттэ. Аны салгыы Быралгылаахха бардылар, ол дьоннор Чэлгиэннээх кэлэллэрин күүппэтэх буолан, тото үөрдүлэр. Аны кырдьар сааһыгар кылыыһыт буолбуттуу, Далбардаах Айыыһыта аһыллан, саҥа киһи кэлэр кэскилин күүтэр эбит. Чэлгиэннээх, Бойбоох дэлби үөрдүлэр, Быралгы бэйэтэ отуччалаах уолтан итэҕэһэ суох хамсана-имсэнэ сылдьара…
Анараа алаастар сайылык ыһыаҕын оҥорбуттарын истэн, Быралгылаах эмиэ оҥороору тэриннилэр. Элбэх киһи өр гыныахтара дуо, кытарах баайтаһыны түҥнэри көттүлэр, били хаһан эрэ Атыыһыт илиитэ, атаҕа буола сылдьыбыт уолаттар, манна кэлэн сүргэлэрэ көтөҕүллэн, кэлэн-баран элэстэнэ сылдьаллар эбит. Бойбооҕу батыһан кэлбит Саргын кутурук курдук буола сылдьар. Дьоннор сэрэйдэллэр да саҥарбаттар. Манна да кыайалларын мөҕүстүлэр,..
Саргын кинилэр алаастарыгар, кыталыктар түһэн Бойбооҕу кытта оһуохайдаан ааспыттарын кэпсээтэ. Далбардаах, Быралгы наһаа ымсыырдылар, кинилэр эмиэ үөһээ Дойду маанылаах көтөрдөрүнэн алгыстанан, арчыланан ылыахтарын баҕардылар. Сарсыарда бары Бойбоох илиитин-атаҕын кэтэстилэр. Бойбоох маҥан сылгы кылын сүүмэҕин икки илиитигэр тутан, дьиэ аннынааҕы уу баһар көрдүгэннэригэр киирдэ, далаһаҕа туран тугу эрэ ботугураан баран эр-биир ууга ыыталаата. Сотору көрөн олордохторуна, ууга ыытыллыбыт кыллар, өрө хоройон таҕыстылар, аны кынаттанан, уһун моонньулара күөгэйэн икки мааны Куба буола уһуннулар. Хантан эрэ истиҥ да истиҥ хомус тыаһа дьүрүһүйдэ, Кубалар уу үрдүгэр дайа–дайа нарын-нарыннык хамсанан үҥкүүлээн бардылар, син балачча үҥкүүлээн баран көтөн таҕыстылар, саҥара-саҥара алаастарын, дьон олорор түөлбэтин үрдүнэн үстэ эргийдилэр. Тиити эрэ үрдүнэн эргийэн кэлэн Далбардаах үрдүгэр биир Кубата тугу эрэ ытыран иһэрин ыһыгынна. Далбардаах ылбыта наһаа дьикти, хаһан да ким да көрбөтөх сибэккитэ эбит, өссө хамсаттахха хобо тыаһыныы лыҥкыныыр. Бу оҕо кутун харысхала буоларын сэрэйдилэр.
Далбардаах хараҕын уута кэллэн, эдьиий киһи Бойбооҕу махтанан сыллаан ылла. Хата Ньукулай күннээтэ, икки күнү быһа Быралгыттан ханна-ханна сылдьыбытын, тугу көрбүтүн ыйыталаһан таҕыста. Бойбоохтон улаханнык салынна, бу маннык көстүүлэри киһи аймах туох диэн быһаарара буолла. Бойбооҕу ис дьиҥин ким да билбэт, удаҕан диэҕи хаһан да дүҥүрдэнэн, кыыран илгистэ турарын ким да билбэт, көрбөт даҕаны. Илэ хаама сылдьар икки атахтаахха көстүбэт күүһү, Айылҕаттан дуу, Айыылартан дуу иҥэриммит иччилэрэ дуу, иичээннэрэ дуу, биллибэт.
Аны өрт уотуттан уот туран, сири дойдуну, оту- маһы барытын салаан ааһаары куттаата, халлааҥҥа хара буруо буолан уһуурда, сүөһүлүүн, сылгылыын, дьон да ыксаан бардылар. Араас ойууттар сорунан көрөн баран, акаастаннылар, бэйэтэ туһунан иччилээх уот эбит диэн буолла. Нэһилиэк дьонноро ыксааннар Чэлгиэҥҥэ илдьит ыыттылар. Хайыахтарай барарга тиийдилэр…
Чэлгиэн, Бойбоох уот барбыт сирин сирийэн көрдүлэр, түҥ ойуур иһигэр сытар, чөҥөрө чүөмпэлээх, үрдүк өтөх саҕатыттан барбыт, бу мэнээк уот буолбатах, киһи да ыыппатах. Уот силлиэлээх холоругун көрдүлэр. Уот сирдьигинии– сирдьигинии сүүрэрин, өрө ыстана–ыстана ойорун, бопсо сатаабакка Көкөтүнэн кымыс ыһа–ыһа алҕатталар, Күөрэгэй хомус оонньоон дьүрүһүттэ. Хомус тыаһын иһиллиирдии чуумпуран хаалар. Оннук гынан бүтэһигэр сөҕүрүйдэр-сөҕүрүйэн утуйбут киһилии хаптайан хаалла.

Арыылаах, С.
[26.11, 13:07] +7 914 307-97-48: ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 51.
— Хара сор да баар эбит, маннык буолар быабар куһаҕан битим тартаҕа–
Хара тыа ыллыгар, хаан билик буолбут киһи суолу туора сытан ынчыктаан ылла, санаатыгар кыах баарынан тыыннаах хаалар туһугар иннин диэкки үнүөхтээн көрдө. Ол да гынан дуоннаах сири өппөтө. Бу көмүстээх Тайҕаҕа, эдэр сааһын бараабыт Уһуктаах Ураанай этэ. Билэр дьоно кылгатан ,, Уһуктаах,, диэн сүрэхтииллэр. Тайҕаҕа мас кэрдиитигэр сылдьан иһэн, мантан ас таҥас тахсыа суох диэн, өргөс сырыылаах, хадаар хааннаах, олохторун, өлөллөрүн утуйарга уурбут урдустары кытта куодарыспыта, уоран көмүһү сууйааччылары бултаһар буолбуттара, ол үксүлэрэ кытайдар буолаллара. Бу байар туһугар тугу да харыстаабат, быһахтаах өлөрөөрү да туран, күлэн ырбаҥныы -ырбаҥныы тоҥхолдьуйа турааччылар. Билбэт дьон манна киирэн биэрэллэрэ. Бу кими да харыстаабат, бэйэлэрин да омуга буоллун, хараҥа тыыннаах, халыҥ омуктар Тайҕа иһэ толору этилэр, кинилэр көмүһү уоран сууйаллара, күһүн сир тоҥуута дойдулуурга, хайаан да сорох дьоннорун көҕүрэтэн бараллара. Өлөрбүт дьоннорун харайбакка үрэххэ быраҕаллара. Куоска курдук сымсалара, саалара сэптэрэ толору буолара. Балары булт гынан бултаһарга, бэйэлэриттэн да киһи өлүүтэ тахсара. Аны хас да ыттаахтара, олор түүн киһини чугаһаппакка үрэн мэһэйдииллэрэ. Биир итэҕэстэрэ бараллара чугаһаатаҕына ыттарын идэһэ гыналлара, сэниэ–күүс киллэринэр быһыылара. Суолга ыраах-ыраах субуһан иһэр буоллахтарына, үрэх эниэтигэр, эбэтэр хайа кыараҕас хапчааныгар тоһуйаллара…
Уһуктаах кырдьык да, аатын курдук өргөс уһуктааҕа, кылаан чыпчаала этэ. Бииргэ сылдьар орохтоохторо, тумус туттан, илин сылдьар, күөн туттар киһилэрэ. Уһуктаах киһиттэн эрэ ураты биир дьарыктааҕа, чаачардыы иэҕэн ох саа оҥосторо, онтукайын тимир төбөлөөн ырба оноҕостуура, төһө эмэ ыраахтан, киһини сүнньүгэ эбэтэр хабарҕаҕа түһэрэрэ, киһи,, мыык,, да диэбэккэ сууллара. Бииргэ сылдьыбыт андаҕардаах атастарыттан эйэ дэмнээхтик арахсыбыта,, Сааһырдым сөп буолуо, төрөөбүт өтөхпөр төннөбүн, кэннибэр хаалар кэнчээрини төрөтөн, ааппын ааттатыахпын баҕарабын,, атастара төһө да хара хааны халытар, хараҥа харахтаммытарын иһин, бэйэлэрэ эмиэ туһугар, сиэрдээх–майгылаах дьон этилэр. Бары даҕаны тэхтиргэ тэбиллэн, очурҕа оҕустаран, кылгас санаа ыгыллыбыт, үтүө санаа үмүөрүспэтэх урдустара этилэр. Уһуктааҕы ис сүрэтэриттэн,, уруйдааннар,, атаарбыттара. Суолун төрдүгэр киллэрэн, айанньыттарга олордон ыыппыттара. Ол бэйэтэ дойдутун буоругар үктэнэн, кэлбит саҕа сананан истэҕинэ, хара тыа хаһаайына, ардай аһыытын килэппитинэн уоран кэнниттэн саба түһэн, кыл тыынын былдьыы сыста, киһитэ кини буолан кыынтан быһаҕын ороон, кыл тыынын көмүскэннэ, саннын хаптаҕайын хадьырыбыта, хаана баран түҥ–таҥ буолла. Сүтүөн иннинэ, иһинэн курдана сылдьар, хабахтаах көмүһүн, суон тиит анныгар көмтө. Тыыннаах хааллаҕына туһаныа, өллөҕүнэ хара буор хараннын, аньыылаах, харалаах харах уутун…
Чэлгиэн, Бойбоохтуун ыллыгы туора киһи сытарын көрөн чинэрис гына түстүлэр. Тыыннааҕын билэн, биэс тымыр оту бааһыгар ууран, өрбөҕүнэн саба баайдылар, чугас иһин хайа тардыллан өлө сытар аарыма эһэни көрдүлэр. Өлөрдүү бааһыран, ойуурга түһэн иһэн охтубут. Күһүн туох буолан киһиэхэ түстэҕэй. Мантан чугас Оһуохайдаах олороллор, онно илдьэн биэрдилэр. Оһуохай көрөөт да биллэ Ураанайы, бу алаас төрүт төрдө, оҕо сааһыттан улдьаа мэник, кыра сааһыттан кытыгырас, уҥуоҕунан сахаҕа салаҥ улахан, ырааҕынан аймахтыылар. Дьол көрдөһө атах балай барбыт, ханан-ханан эргийэн кэлтин айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Күһүн туох буолан киһиэхэ саба түспүтүн дьиктиргии санаатылар. Саргыннаах баран астаан кэллилэр, эмис кыыл эбит, дойдутугар наһаа уһаан кэлбитин, дойду иччитэ сөбүлээбэккэ, бэйэтин кыылын күөн көрсүһэ ыыттаҕа, хайалара хааларын дьылҕаларын оонньуута быһаардын диэн…
Алааппыйа оҕото Саргын Бойбооҕу сөбүлүүрүн, ийэ киһи сүрэҕинэн сэрэйэрэ. Бойбооҕу да барыга бары сыстаҕас бүгүрү кыыһы кийиит гыныан баҕараахтыыра да, хантан кинилэр билиэхтэрэй. Үөһээ Айыылар үтүрүйэн, атын сиртэн Айылҕалаан, туора сиртэн төҥүргэстээн, кыргыс кыыллаах Холорук өлбөт-сүппэт сыдьааныгар хахха буолар Харысхалы, көмө буолар Көмүскэли, анал гынан анаабыттарын, көҥүл биэрэн күрүөлэрин астахтарына, ыал буолары ылыныахтаах, кэлэр кэнчээритин тэнитиэхтээх. Бойбоох да ону билбэт бэйэлээх буолуо дуо, Холоруктуун биир кут тыыннаахтарын.
Уһуктааҕы эһэ сыатынан бааһын үүтүн оһорбуттара, үөһүнэн иһин-үөһүн эмтээбиттэрэ. Өйдөнөөт ким быыһаабытын ыйыталаста,, Холоругун,, истэн улаханнык соһуйбута. Үөһээ Тайҕаҕа сылдьан ити ааты элбэхтик истибитэ да бу бэйэтин

түөлбэтин киһитэ буолуо диэн түүлүгэр да суоҕа, ырааҕынан да ыырданар, чиэски да сиринэн тэлэһийэр, үтүө эрэттэр тыа сириттэн, төрөөн үөскээн тахсаллар эбит дии санаата, дьулайда да. Уу харахтаах утары көрбөтөх урдустара,, Холоругу ырааҕынан тумна сылдьыҥ,, диэн сэрэтэллэрэ. Уһуктаах Чэлгиэни көрсөөрү биир күн, кини олорор түһүлгэтигэр барда. Холоругу бэйэтин да көрөөрү, тылын өһүн истээри…
Чэлгиэннэр эбиллэн, Ньургуһуна кыыстанан кылбайа сытара,
,, Уһуктааҕы,, ыалдьыт курдук көрсүбүтэ, Бойбоох киирэн Уһуктааҕы сытыы уоттаах хараҕынан батары көрөн киирбитэ. Ити көрүүгэ тымныы сүүрээн этигэр-сиинигэр тилийэ сүүрэн, титирээн ылбыта.,, Таах кэлэммин,, кэмсинэ санаата, Бойбоох Уһуктаах сырайын көрөөт,, мүчүк,, гынна. Уһаабата ону-маны кэпсэппитэ буолаат, таһырдьа куотта. Чэлгиэн өйдөөбөтөх курдук Бойбооҕу көрбүтүн…
— Ити хараҥа тыыннаах, харах уулаах көмүһүн охтубут маһын төрдүгэр кистээбитин ылан, эйигин онон мончууктаан айаҥҥар кыттыһаары гынар. Билигин Атыыһыкка барыа, ол киһи үөрүүннэн ылыныаҕа, эйиэхэ харгыс буолар киһини булан–
Чэлгиэн тугу да саҥарбата, Уһуктааҕы кытта хайдах биир тылга кииринэн, туох да дьонун-сэргэтин олоҕор охсуута суох буолуон баҕарара…
—Ити Уһуктаахха кыыл саба түһүүтэ торҕоннооһуттан да, кыыллыйыыттан да буолбатах, ити сэрэтии, хараҥа күннэр кэлэллэрин–
Чэлгиэн саҥата суох олорбохтоон баран аҕабатыгар барарга сананна. Абаҕалара үөрэ-көтө көрүстэ, Чэлгиэн кэпсээнин истэн баран, Ураанайы көрсөр санааланна…
— Ити уол кыратыгар куһаҕана суох оҕо этэ, соҕотох ийэҕэ иитиллэн улааппыта, аймахтара бааллар, тулаайах киһи үчүгэйи, куһаҕаны ыйдаҥардан улааттаҕа. Дьол көрдөһө айанньыттары кытта барбыта, ол айыта онон, хайдах, ханна-ханна тиийэ түгэнэ сылдьыбыта биллибэт. Этин, хаанын ыраастаан, илбис иччитэ иҥмитин күрэттэххэ, муос көнө уол. Олох олороору, кэнчээритин тэнитээри төрөөбүт түөлбэтин буллаҕа. Көмөлөһүөххэ барахсаҥҥа–
Кырдьык үчүгэйи санаан кэлбит киһини, бүдүрүйбүтүн умса анньар курдук. Сахаларга былыр былыргыттан үчүгэй өйдөбүл буолан хаалбыт үгэс баар,, Бүдүрүйбүт да көнөр,, диэн…
Алааппыйалаах кырдьаҕас абаҕалара кэлбитин дьиктиргии көрдүлэр. Билигин кини уруккута буолбатах сыарҕатын сыҥааҕа бытааран, дьиэ бөҕө буолан сытыахтаах этэ. Туох улахан,, кыһалҕа,, кыһарыйан кэллэҕэй. Кимтэн да Саргын үөрэн өрө көттө. Бойбооҕу илдьэ Эбэлэригэр ардьаах көрө киирдилэр. Тымтай ортотунан мунду былаастаах быччыкылары сүгэн таҕыстылар. Үтэһэҕэ үөлэн кэчигирэттилэр, бөдөҕүттэн убургу солуурчахха мииннээтилэр.
Абаҕаларынаан дьиэ таһынааҕы сонуннары, ону маны кэпсэттилэр. Уһуктааҕы ыйыталаспытын,, үөскэ атын тута киирдэ Атыыһыкка бараары,, дэстилэр. Чэлгиэннээх чуут баттаспыппыт диэн үөрэ санаатылар. Аны сорун оҥорон аартыгынан аттаах дьоннор көһүннүлэр. Атыыһыт инникилээн хаамыылаах атынан ходьоҥолотон иһэр. Бойбоох тиэргэҥҥэ турарын көрөөт, сырайа кубарыйа түстэ, мэктиэтигэр хаанньары барарга дылы гынна.
Кини туох санааҕа кэлбитин билбэт буолуо дуо, Суор ойуун кутуруктаах.
Суор улахан хомуһуннаах ойуунунан аатырар, кэлин кэмҥэ биирдэ эмэтэ, кыырар түгэнэ киирдэҕинэ, тумарык быыһынан бу кыыһы көрөр идэлэннэ. Куруук Ийэ кыылын миинэн ыраас халлаантан түһэн иһэр буолар, оччоҕо кини кута-сүрэ, хомуһуна барыта ыһыллара. Бу ойуун, удаҕан буолбатах, кини өйө санаата тиийбэт үрдүк өһүөлээх, атын сиртэн анаммыт оҕону, ыырын кыайан ыйдаҥардан көрбөтөҕө, сырдык суолун аартыга кини тиийбэт үрдүк чыпчаалыгар, куйаар түгэҕэр баара.
Ол иһин кини суолун быһа хаампат туруктааҕа.
Атыыһыт Лэгэнтэйи, Чэлгиэни көрөн ыртайыар дылы үөрдэ,
— Абаҕам манна баар эбиккин дуу, чэ бэрт, Чэлгиэҥҥэ эмиэ наадалаах этим, Ураанайы көрсөөрү хата барыгытын көрсөр буоллум–
Уһуктаах атын тутан таҕыста, киһи бөҕө кэлбитин көрөн дьиктиргии санаата.
Дьиэлээхтэр саха киһитин сиэринэн баардарын, суохтарын хаппартан хостоон, ыалдьыттарга мааны Сандалы тартылар. Аһаан бүтэн наҕылыччы тэлгэһэ күөх кырыһыгар олорон, кэпсэтиилэрин салҕаатылар…
— Мин сааһырдым, мантан инньэ сырыы да сылдьар кыаҕым суох, онон Чэлгиэнтэн үҥэн сүктэн көрдөһүүлээх кэллим, урукку сылларбытын умнуохха. Тайҕаҕа тахсар буоллаххына, табалаһан барыахха, миэхэ киһилии киһим да суох, эн дьонуҥ бары сылдьа үөрүйэхтэр.
Мин уолаттарбын бу Уһуктааҕы, көрөн истэн бар диэри гынабын–
Уһуктаах Тайҕа туһунан истээт, сырайа кубарыс гына түстэ. Кини амырыын атастарыттан саллар этэ, кэлээри сырыттаҕына биир аллар хаан олбохтоох атаһа,, Эргиллэр күннээх буоллаххына, бэйэҕиттэн бэйэҥ кэмсинээр, киэҥ Тайҕа кулгааҕа чуор, син биир иһиллиэҕэ, чэ этэҥҥэ сырыт, биһиги ырыабыт ылламмыт дьоммут, кии буолабыт дуу, киһи буолабыт дуу. Эппиппин энчи умнаайаҕын–
Биир алдьархайдаах, амырыын тыыннаах Сүгэһэрдээх сэрэтэн турар. Сүгэһэрдээх киһиттэн эрэ ураты көрүҥнээҕэ, үрдүк төрөл уҥуохтаах эрээри, көхсө сүгэһэрдээх этэ, умса тутта ,сылдьара, икки модьу таҕа илиитэ тобугунан охсуллар курдуга, көрдөххө мөдөөн бэйэтэ, ыксал ыган кэллэҕинэ, кимнээҕэр сылбырҕатык хамсанара, уһун кытаҕас курдук илиилэрин онно үчүгэйдик туһанара. Бардаҕына эн бэркэ гынныҥ диэхтэрэ суоҕа, ол дойдуга уҥуоҕун ханна эрэ чэҥкээйи гынан хаалларыахтара. Ону харыстыахтара суоҕа, хааннара да хамсаабакка оҥоруохтара.
Бойбоох кэпсэтэр кэмнэригэр чугаһаабата, киниэхэ сыһыана суоҕун курдук аһаҕас халлаан аннын өрө мыҥаан олордо. Суордаах билбэт бэйэлээх буолуо дуо, киһи үс күлүктээх буоллаҕына,бу оҕо тоҕус күлүктээҕин. Ол икки атахтаахха көстүбэт күлүктэр, анал айдарыылаах көрүөн сөп, ону даҕаны бары буолбатах. Билигин кини аматыгар түһэн олорор, билэр билигин тугу эрэ билээри көрөөрү аһылыннаҕына, ити олорор оҕо, кутун-сүрүн көтүтэрин, ымыы чыычаах оҕотунуу ыстаабакка ыйыстарын. Чэлгиэн бэйэтэ даҕаны биллибэт сиртэн,, Билгэлээх,, көстүбэт сиртэн,, Күрүөлээх,, ханыылаһар буолаллар да эбит, икки айылҕаттан анаммыттар, бэйэ бэйэлэрин булустахтара.
Суордаах кэтэҕэр салгын үрбүтүгэр,, дьик,, гына түстэ, көстүбэт киһи кэлэн турарын сэрэйдэ. Бойбооҕу көрбүтэ, халлааны хантайан олороро тэйиччи, тугу да биллибэт курдук туттан. Оо сэрэйбэт буолуо дуо ити кинини сэрэппиттэрин, баарбыт диэн…
Атыыһыт кэпсэтэ олорон субу–субу Суордааҕын диэкки көрөр, ойууну күлүктэнэн, куттарын-сүрдэрин баттыам дии санаабыта, киһитэ бэйэтэ кута тостон олорорун көрбүтэ уонна бу алдьархай кини киһи, итиччэ буолуор дылы хайаларыттан куттанан, хам баттаппыт буоллаҕай дии санаата. Бойбооҕу олох баар киһиннэн ахсааҥҥа аанньа ахтыбатаҕа. Кэпсэтэн бүппүттэрэ, Атыыһыттаах төттөрү айанныы турбуттара, Уһуктаах буолумматаҕа, куораттан салгыы барбаппын диэн, мас–таас курдук эппитэ. Атыыһыт ыраатан баран Суордааҕы ,,тоҕо тугу да саҥарбатыҥ,, диэбитигэр…
— Сордоох өйө суоххар ыттыы өлүүһүккүн, ити алдьархайдаах айахха киирэн тахсыбыккын өйдөөбөккүн–
— Кими этэҕин, ол алдьархай?—
Атыыһыт соһуйан чинэс гына түстэ.
— Бу тухары хатыспыт киһиҥ кими кытта сылдьарын билбэт, туос акаары киһигин, эйигин быт, былахы курдук саныыр, өһөөбүтэ буоллар өһөхтөөх хааҥҥын олорбут сиргэр тоҕо тардан, куккун көтүтүө этэ. Миигин сэрэтэн ыллылар.—
Атыыһыт тугу да өйдөөбөккө килэччи көрдө.
— Оо муҥнаах дууһаҕын, итиннэ Чэлгиэни кытта сылдьар кыыс оҕо баар, ону этэбин. Билигин да кэннигэр баар акаары–
Атыыһыт баттаҕа турарга дылы гынна, кэннин хайыһан көрбүтэ, сүүрдээх улахан аһыыларын килэппитинэн икки бөрө иһэллэр эбит. Ону көрөөт атын быһа кыпчыйан кэбистэ…

Арыылаах, С

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 51.
— Хара сор да баар эбит, маннык буолар быабар куһаҕан битим тартаҕа–
Хара тыа ыллыгар, хаан билик буолбут киһи суолу туора сытан ынчыктаан ылла, санаатыгар кыах баарынан тыыннаах хаалар туһугар иннин диэкки үнүөхтээн көрдө. Ол да гынан дуоннаах сири өппөтө. Бу көмүстээх Тайҕаҕа, эдэр сааһын бараабыт Уһуктаах Ураанай этэ. Билэр дьоно кылгатан ,, Уһуктаах,, диэн сүрэхтииллэр. Тайҕаҕа мас кэрдиитигэр сылдьан иһэн, мантан ас таҥас тахсыа суох диэн, өргөс сырыылаах, хадаар хааннаах, олохторун, өлөллөрүн утуйарга уурбут урдустары кытта куодарыспыта, уоран көмүһү сууйааччылары бултаһар буолбуттара, ол үксүлэрэ кытайдар буолаллара. Бу байар туһугар тугу да харыстаабат, быһахтаах өлөрөөрү да туран, күлэн ырбаҥныы -ырбаҥныы тоҥхолдьуйа турааччылар. Билбэт дьон манна киирэн биэрэллэрэ. Бу кими да харыстаабат, бэйэлэрин да омуга буоллун, хараҥа тыыннаах, халыҥ омуктар Тайҕа иһэ толору этилэр, кинилэр көмүһү уоран сууйаллара, күһүн сир тоҥуута дойдулуурга, хайаан да сорох дьоннорун көҕүрэтэн бараллара. Өлөрбүт дьоннорун харайбакка үрэххэ быраҕаллара. Куоска курдук сымсалара, саалара сэптэрэ толору буолара. Балары булт гынан бултаһарга, бэйэлэриттэн да киһи өлүүтэ тахсара. Аны хас да ыттаахтара, олор түүн киһини чугаһаппакка үрэн мэһэйдииллэрэ. Биир итэҕэстэрэ бараллара чугаһаатаҕына ыттарын идэһэ гыналлара, сэниэ–күүс киллэринэр быһыылара. Суолга ыраах-ыраах субуһан иһэр буоллахтарына, үрэх эниэтигэр, эбэтэр хайа кыараҕас хапчааныгар тоһуйаллара…
Уһуктаах кырдьык да, аатын курдук өргөс уһуктааҕа, кылаан чыпчаала этэ. Бииргэ сылдьар орохтоохторо, тумус туттан, илин сылдьар, күөн туттар киһилэрэ. Уһуктаах киһиттэн эрэ ураты биир дьарыктааҕа, чаачардыы иэҕэн ох саа оҥосторо, онтукайын тимир төбөлөөн ырба оноҕостуура, төһө эмэ ыраахтан, киһини сүнньүгэ эбэтэр хабарҕаҕа түһэрэрэ, киһи,, мыык,, да диэбэккэ сууллара. Бииргэ сылдьыбыт андаҕардаах атастарыттан эйэ дэмнээхтик арахсыбыта,, Сааһырдым сөп буолуо, төрөөбүт өтөхпөр төннөбүн, кэннибэр хаалар кэнчээрини төрөтөн, ааппын ааттатыахпын баҕарабын,, атастара төһө да хара хааны халытар, хараҥа харахтаммытарын иһин, бэйэлэрэ эмиэ туһугар, сиэрдээх–майгылаах дьон этилэр. Бары даҕаны тэхтиргэ тэбиллэн, очурҕа оҕустаран, кылгас санаа ыгыллыбыт, үтүө санаа үмүөрүспэтэх урдустара этилэр. Уһуктааҕы ис сүрэтэриттэн,, уруйдааннар,, атаарбыттара. Суолун төрдүгэр киллэрэн, айанньыттарга олордон ыыппыттара. Ол бэйэтэ дойдутун буоругар үктэнэн, кэлбит саҕа сананан истэҕинэ, хара тыа хаһаайына, ардай аһыытын килэппитинэн уоран кэнниттэн саба түһэн, кыл тыынын былдьыы сыста, киһитэ кини буолан кыынтан быһаҕын ороон, кыл тыынын көмүскэннэ, саннын хаптаҕайын хадьырыбыта, хаана баран түҥ–таҥ буолла. Сүтүөн иннинэ, иһинэн курдана сылдьар, хабахтаах көмүһүн, суон тиит анныгар көмтө. Тыыннаах хааллаҕына туһаныа, өллөҕүнэ хара буор хараннын, аньыылаах, харалаах харах уутун…
Чэлгиэн, Бойбоохтуун ыллыгы туора киһи сытарын көрөн чинэрис гына түстүлэр. Тыыннааҕын билэн, биэс тымыр оту бааһыгар ууран, өрбөҕүнэн саба баайдылар, чугас иһин хайа тардыллан өлө сытар аарыма эһэни көрдүлэр. Өлөрдүү бааһыран, ойуурга түһэн иһэн охтубут. Күһүн туох буолан киһиэхэ түстэҕэй. Мантан чугас Оһуохайдаах олороллор, онно илдьэн биэрдилэр. Оһуохай көрөөт да биллэ Ураанайы, бу алаас төрүт төрдө, оҕо сааһыттан улдьаа мэник, кыра сааһыттан кытыгырас, уҥуоҕунан сахаҕа салаҥ улахан, ырааҕынан аймахтыылар. Дьол көрдөһө атах балай барбыт, ханан-ханан эргийэн кэлтин айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Күһүн туох буолан киһиэхэ саба түспүтүн дьиктиргии санаатылар. Саргыннаах баран астаан кэллилэр, эмис кыыл эбит, дойдутугар наһаа уһаан кэлбитин, дойду иччитэ сөбүлээбэккэ, бэйэтин кыылын күөн көрсүһэ ыыттаҕа, хайалара хааларын дьылҕаларын оонньуута быһаардын диэн…
Алааппыйа оҕото Саргын Бойбооҕу сөбүлүүрүн, ийэ киһи сүрэҕинэн сэрэйэрэ. Бойбооҕу да барыга бары сыстаҕас бүгүрү кыыһы кийиит гыныан баҕараахтыыра да, хантан кинилэр билиэхтэрэй. Үөһээ Айыылар үтүрүйэн, атын сиртэн Айылҕалаан, туора сиртэн төҥүргэстээн, кыргыс кыыллаах Холорук өлбөт-сүппэт сыдьааныгар хахха буолар Харысхалы, көмө буолар Көмүскэли, анал гынан анаабыттарын, көҥүл биэрэн күрүөлэрин астахтарына, ыал буолары ылыныахтаах, кэлэр кэнчээритин тэнитиэхтээх. Бойбоох да ону билбэт бэйэлээх буолуо дуо, Холоруктуун биир кут тыыннаахтарын.
Уһуктааҕы эһэ сыатынан бааһын үүтүн оһорбуттара, үөһүнэн иһин-үөһүн эмтээбиттэрэ. Өйдөнөөт ким быыһаабытын ыйыталаста,, Холоругун,, истэн улаханнык соһуйбута. Үөһээ Тайҕаҕа сылдьан ити ааты элбэхтик истибитэ да бу бэйэтин түөлбэтин киһитэ буолуо диэн түүлүгэр да суоҕа, ырааҕынан да ыырданар, чиэски да сиринэн тэлэһийэр, үтүө эрэттэр тыа сириттэн, төрөөн үөскээн тахсаллар эбит дии санаата, дьулайда да. Уу

харахтаах утары көрбөтөх урдустара,, Холоругу ырааҕынан тумна сылдьыҥ,, диэн сэрэтэллэрэ. Уһуктаах Чэлгиэни көрсөөрү биир күн, кини олорор түһүлгэтигэр барда. Холоругу бэйэтин да көрөөрү, тылын өһүн истээри…
Чэлгиэннэр эбиллэн, Ньургуһуна кыыстанан кылбайа сытара,
,, Уһуктааҕы,, ыалдьыт курдук көрсүбүтэ, Бойбоох киирэн Уһуктааҕы сытыы уоттаах хараҕынан батары көрөн киирбитэ. Ити көрүүгэ тымныы сүүрээн этигэр-сиинигэр тилийэ сүүрэн, титирээн ылбыта.,, Таах кэлэммин,, кэмсинэ санаата, Бойбоох Уһуктаах сырайын көрөөт,, мүчүк,, гынна. Уһаабата ону-маны кэпсэппитэ буолаат, таһырдьа куотта. Чэлгиэн өйдөөбөтөх курдук Бойбооҕу көрбүтүн…
— Ити хараҥа тыыннаах, харах уулаах көмүһүн охтубут маһын төрдүгэр кистээбитин ылан, эйигин онон мончууктаан айаҥҥар кыттыһаары гынар. Билигин Атыыһыкка барыа, ол киһи үөрүүннэн ылыныаҕа, эйиэхэ харгыс буолар киһини булан–
Чэлгиэн тугу да саҥарбата, Уһуктааҕы кытта хайдах биир тылга кииринэн, туох да дьонун-сэргэтин олоҕор охсуута суох буолуон баҕарара…
—Ити Уһуктаахха кыыл саба түһүүтэ торҕоннооһуттан да, кыыллыйыыттан да буолбатах, ити сэрэтии, хараҥа күннэр кэлэллэрин–
Чэлгиэн саҥата суох олорбохтоон баран аҕабатыгар барарга сананна. Абаҕалара үөрэ-көтө көрүстэ, Чэлгиэн кэпсээнин истэн баран, Ураанайы көрсөр санааланна…
— Ити уол кыратыгар куһаҕана суох оҕо этэ, соҕотох ийэҕэ иитиллэн улааппыта, аймахтара бааллар, тулаайах киһи үчүгэйи, куһаҕаны ыйдаҥардан улааттаҕа. Дьол көрдөһө айанньыттары кытта барбыта, ол айыта онон, хайдах, ханна-ханна тиийэ түгэнэ сылдьыбыта биллибэт. Этин, хаанын ыраастаан, илбис иччитэ иҥмитин күрэттэххэ, муос көнө уол. Олох олороору, кэнчээритин тэнитээри төрөөбүт түөлбэтин буллаҕа. Көмөлөһүөххэ барахсаҥҥа–
Кырдьык үчүгэйи санаан кэлбит киһини, бүдүрүйбүтүн умса анньар курдук. Сахаларга былыр былыргыттан үчүгэй өйдөбүл буолан хаалбыт үгэс баар,, Бүдүрүйбүт да көнөр,, диэн…
Алааппыйалаах кырдьаҕас абаҕалара кэлбитин дьиктиргии көрдүлэр. Билигин кини уруккута буолбатах сыарҕатын сыҥааҕа бытааран, дьиэ бөҕө буолан сытыахтаах этэ. Туох улахан,, кыһалҕа,, кыһарыйан кэллэҕэй. Кимтэн да Саргын үөрэн өрө көттө. Бойбооҕу илдьэ Эбэлэригэр ардьаах көрө киирдилэр. Тымтай ортотунан мунду былаастаах быччыкылары сүгэн таҕыстылар. Үтэһэҕэ үөлэн кэчигирэттилэр, бөдөҕүттэн убургу солуурчахха мииннээтилэр.
Абаҕаларынаан дьиэ таһынааҕы сонуннары, ону маны кэпсэттилэр. Уһуктааҕы ыйыталаспытын,, үөскэ атын тута киирдэ Атыыһыкка бараары,, дэстилэр. Чэлгиэннээх чуут баттаспыппыт диэн үөрэ санаатылар. Аны сорун оҥорон аартыгынан аттаах дьоннор көһүннүлэр. Атыыһыт инникилээн хаамыылаах атынан ходьоҥолотон иһэр. Бойбоох тиэргэҥҥэ турарын көрөөт, сырайа кубарыйа түстэ, мэктиэтигэр хаанньары барарга дылы гынна.
Кини туох санааҕа кэлбитин билбэт буолуо дуо, Суор ойуун кутуруктаах.
Суор улахан хомуһуннаах ойуунунан аатырар, кэлин кэмҥэ биирдэ эмэтэ, кыырар түгэнэ киирдэҕинэ, тумарык быыһынан бу кыыһы көрөр идэлэннэ. Куруук Ийэ кыылын миинэн ыраас халлаантан түһэн иһэр буолар, оччоҕо кини кута-сүрэ, хомуһуна барыта ыһыллара. Бу ойуун, удаҕан буолбатах, кини өйө санаата тиийбэт үрдүк өһүөлээх, атын сиртэн анаммыт оҕону, ыырын кыайан ыйдаҥардан көрбөтөҕө, сырдык суолун аартыга кини тиийбэт үрдүк чыпчаалыгар, куйаар түгэҕэр баара.
Ол иһин кини суолун быһа хаампат туруктааҕа.
Атыыһыт Лэгэнтэйи, Чэлгиэни көрөн ыртайыар дылы үөрдэ,
— Абаҕам манна баар эбиккин дуу, чэ бэрт, Чэлгиэҥҥэ эмиэ наадалаах этим, Ураанайы көрсөөрү хата барыгытын көрсөр буоллум–
Уһуктаах атын тутан таҕыста, киһи бөҕө кэлбитин көрөн дьиктиргии санаата.
Дьиэлээхтэр саха киһитин сиэринэн баардарын, суохтарын хаппартан хостоон, ыалдьыттарга мааны Сандалы тартылар. Аһаан бүтэн наҕылыччы тэлгэһэ күөх кырыһыгар олорон, кэпсэтиилэрин салҕаатылар…
— Мин сааһырдым, мантан инньэ сырыы да сылдьар кыаҕым суох, онон Чэлгиэнтэн үҥэн сүктэн көрдөһүүлээх кэллим, урукку сылларбытын умнуохха. Тайҕаҕа тахсар буоллаххына, табалаһан барыахха, миэхэ киһилии киһим да суох, эн дьонуҥ бары сылдьа үөрүйэхтэр.
Мин уолаттарбын бу Уһуктааҕы, көрөн истэн бар диэри гынабын–
Уһуктаах Тайҕа туһунан истээт, сырайа кубарыс гына түстэ. Кини амырыын атастарыттан саллар этэ, кэлээри сырыттаҕына биир аллар хаан олбохтоох атаһа,, Эргиллэр күннээх буоллаххына, бэйэҕиттэн бэйэҥ кэмсинээр, киэҥ Тайҕа кулгааҕа чуор, син биир иһиллиэҕэ, чэ этэҥҥэ сырыт, биһиги ырыабыт ылламмыт дьоммут, кии буолабыт дуу, киһи буолабыт дуу. Эппиппин энчи умнаайаҕын–
Биир алдьархайдаах, амырыын тыыннаах Сүгэһэрдээх сэрэтэн турар. Сүгэһэрдээх киһиттэн эрэ ураты көрүҥнээҕэ, үрдүк төрөл уҥуохтаах эрээри, көхсө сүгэһэрдээх этэ, умса тутта ,сылдьара, икки модьу таҕа илиитэ тобугунан охсуллар курдуга, көрдөххө мөдөөн бэйэтэ, ыксал ыган кэллэҕинэ, кимнээҕэр сылбырҕатык хамсанара, уһун кытаҕас курдук илиилэрин онно үчүгэйдик туһанара. Бардаҕына эн бэркэ гынныҥ диэхтэрэ суоҕа, ол дойдуга уҥуоҕун ханна эрэ чэҥкээйи гынан хаалларыахтара. Ону харыстыахтара суоҕа, хааннара да хамсаабакка оҥоруохтара.
Бойбоох кэпсэтэр кэмнэригэр чугаһаабата, киниэхэ сыһыана суоҕун курдук аһаҕас халлаан аннын өрө мыҥаан олордо. Суордаах билбэт бэйэлээх буолуо дуо, киһи үс күлүктээх буоллаҕына,бу оҕо тоҕус күлүктээҕин. Ол икки атахтаахха көстүбэт күлүктэр, анал айдарыылаах көрүөн сөп, ону даҕаны бары буолбатах. Билигин кини аматыгар түһэн олорор, билэр билигин тугу эрэ билээри көрөөрү аһылыннаҕына, ити олорор оҕо, кутун-сүрүн көтүтэрин, ымыы чыычаах оҕотунуу ыстаабакка ыйыстарын. Чэлгиэн бэйэтэ даҕаны биллибэт сиртэн,, Билгэлээх,, көстүбэт сиртэн,, Күрүөлээх,, ханыылаһар буолаллар да эбит, икки айылҕаттан анаммыттар, бэйэ бэйэлэрин булустахтара.
Суордаах кэтэҕэр салгын үрбүтүгэр,, дьик,, гына түстэ, көстүбэт киһи кэлэн турарын сэрэйдэ. Бойбооҕу көрбүтэ, халлааны хантайан олороро тэйиччи, тугу да биллибэт курдук туттан. Оо сэрэйбэт буолуо дуо ити кинини сэрэппиттэрин, баарбыт диэн…
Атыыһыт кэпсэтэ олорон субу–субу Суордааҕын диэкки көрөр, ойууну күлүктэнэн, куттарын-сүрдэрин баттыам дии санаабыта, киһитэ бэйэтэ кута тостон олорорун көрбүтэ уонна бу алдьархай кини киһи, итиччэ буолуор дылы хайаларыттан куттанан, хам баттаппыт буоллаҕай дии санаата. Бойбооҕу олох баар киһиннэн ахсааҥҥа аанньа ахтыбатаҕа. Кэпсэтэн бүппүттэрэ, Атыыһыттаах төттөрү айанныы турбуттара, Уһуктаах буолумматаҕа, куораттан салгыы барбаппын диэн, мас–таас курдук эппитэ. Атыыһыт ыраатан баран Суордааҕы ,,тоҕо тугу да саҥарбатыҥ,, диэбитигэр…
— Сордоох өйө суоххар ыттыы өлүүһүккүн, ити алдьархайдаах айахха киирэн тахсыбыккын өйдөөбөккүн–
— Кими этэҕин, ол алдьархай?—
Атыыһыт соһуйан чинэс гына түстэ.
— Бу тухары хатыспыт киһиҥ кими кытта сылдьарын билбэт, туос акаары киһигин, эйигин быт, былахы курдук саныыр, өһөөбүтэ буоллар өһөхтөөх хааҥҥын олорбут сиргэр тоҕо тардан, куккун көтүтүө этэ. Миигин сэрэтэн ыллылар.—
Атыыһыт тугу да өйдөөбөккө килэччи көрдө.
— Оо муҥнаах дууһаҕын, итиннэ Чэлгиэни кытта сылдьар кыыс оҕо баар, ону этэбин. Билигин да кэннигэр баар акаары–
Атыыһыт баттаҕа турарга дылы гынна, кэннин хайыһан көрбүтэ, сүүрдээх улахан аһыыларын килэппитинэн икки бөрө иһэллэр эбит. Ону көрөөт атын быһа кыпчыйан кэбистэ…

Арыылаах, С

ХААННААХ ЫЛЛЫК…
. 52.
Атыыһыт улаханнык санааҕа ылларан олордо, бу тухары син иирсэн-этиһэн баччаҕа дылы кэллэҕэ. Чэлгиэнтэн улаханнык саллар, кини үөнүн күрдьэҕэтин барытын билэр, көр эрэ эн оннуккун-манныккын диэн биир саҥаны утары истэ илик, бэйэтин кыаҕын оччо билинэрэ дуу. Үнүр даҕаны Алааппыйалаахха Уһуктааҕы көрсөөрү тиийбитигэр үөрэ-көтө көрүстэҕэ үһү. Ити аан бастаан көрдөҕө Суордаах итиччэ кута-сүрэ тостубутун, уйулҕата көппүтүн. Киһи сэнээн киирэн сиэтииһи, билбэккэ эрэ былдьатыыһы, оҕо диэн ороһуйбутуҥ, оройгунан тахсыыһы, сүрдээх да буолар эбит, бу тугу да билбэккэ түҥ хааһах курдук түҥкэлийэн олорор. Мантан ыла бэйэ бодотун тардынан, илини-арҕааны көрө сылдьыллыыһы. Быстахха киирэн былдьатан бастары быстыыһы, Атыыһыт үйэтигэр үбүнэн харчыннан күөн тутта сылдьыбыта, мантан инньэ тохтууһу, тугу эрэ тобуллахха сатаныыһы, уһун киэҥ толкуйга түстэ. Уһуктааҕы улаханнык да эрэнэ санаабыта, олох кыккыраччы аккаастаата, туох ити алдьархай Тайҕаттан сүрэҕэ хайдан кэлбитэй, бээ тохтуу түһэн баран Чэлгиэҥҥэ бэйэтигэр бара сырыттахха сатаныыһы, кини уолаттара да чахчы, киһи дьонноохпун диир дьоно. Олох эркин курдук эрэллээхтэр. Атыыһыт арааһынайы эргитэ сытта. Киниэхэ да кыһалҕа күннэр үүннүлэр. Биир таныктаах киһи суох, уолаттара да, икки күтүөтэ эмиэ, муна сылдьар дьон…
Чэлгиэн эмиэ улаханнык соһуйда, Уһуктаах Атыыһыкка аккаастаабытыгар. Кини киһи туох хааннаах кириэһин туруоран кэлбитэй Тайҕаттан, ити алдьархай буолуор дылы, дьэ улаханнык ол дойдуга үктэнэртэн куттанар. Бойбоох Чэлгиэн санаатын таайбыттыы…
— Ити Уһуктаах сототугар дылы хаан ыллыктаах киһи, ыарахан тыыннаах көмүһү сүгэ көтөҕө сылдьар. Эйигинэн ол көмүһүн эргиттэрэн ылаары гынар, Тайҕаҕа төннүбэт, урукку урдустара үктэннэҕинэ үгүс кэпсэтиитэ суох, тыыныгар Кириэс туруораллар. Ыраастаныан сөп, хаан халыйбыт кутун–сүрүн.—
Чэлгиэн хаһан дьоҥҥо куһаҕаны санаабытай,Уһуктааҕы да иһигэр киһи быһыытынан аһыммыта, син өйө санаата төрөөбүт түөлбэтигэр, ситим тарпыт силиһигэр, дьойдулаах дьонноох-сэргэлээх этим диэн тардыһан эрдэҕэ. Кини да хайдаҕын оҕо эрдэҕиттэн билэр, үөлээннээҕэ буоллаҕа. Мас көнө сытыары сымнаҕас майгылааҕа, атаҕастанарын абааһы көрөрө, үөнү күрдьэҕэни өлөрдүү абааһы көрөрө. Кыыһырдаҕына харсаах хааннааҕа, өргөс уһуктааҕа буола түһэрэ. Дэлэҕэ кыра сааһыттан,, Уһуктааҕынан,, аатырыа дуо. Туохтан да иҥнэн толлон турбат хадаар хааннааҕа. Көнөтүгэр сытар ынаҕы туруорбат киһи. Ол гынан баран Тайҕаттан туох ааттаах кыйдаайбытай, муустаах ураҕаһынан үүрбүтэй…
Уһуктаах бу сааһыгар дылы, син үчүгэйи куһаҕаны ырыҥалатан, иннин-кэннин ыйдаҥардан кэллэҕэ. Үнүр Суор ойуун Атыыһыттыын кэлэ сылдьыбыттарын, туох иннигэр сылдьалларын сэрэйбитэ, ити гынан баран улаханнык дьиктиргээбитэ, Суор сүөм түһэн олорорун көрөн, аҥардастыы айаатаабыт, атыыр буолан кистээбит киһи диэтэххэ, кэтэххэ бүк түһэн, күлүк буола олорбута дьикти этэ. Кимтэн итиччэ кутун-сүрүн баттатан, миигин эрэ тыыппатыннар диэбиттии кирийбитэй. Чэлгиэни уруккуттан билэр истэр даҕаны, биир түөлбэ оҕолоро буоллахтара, ити Бойбоох диэн ааттыыр кыыстарын киһи соччо иһин таһын өйдөөбөт киһитэ быһыылаах, Чэлгиэн Тайҕаттан кыра кыыһы илдьэ кэлэн оҕолообутун, киһиттэн эрэ үчүгэй сыһыаннааҕын истибитэ. Аны итинтикэтэ кутурук үүммүтүн курдук арахсыспат аргыс буолан кыра сааһыттан батыһа сылдьар дииллэр. Убайын Харачааһы тайҕаҕа сылдьан истибитэ, эмиэ биир идэмэрдээх сырыылаах, үс кырыылаах киһи уһуктааҕы дииллэрэ. Ол бэйэтэ манна кэлэн торҕо буруо унаардыбыт, киһи киэнэ кэрэмэһэ буолбут. Буолаары буолан аҕа ууһун аата ааттаммат Эдьиийдэрин ылбыт, бүдүрүйбүт да көнөр диэн ити буоллаҕа. Ама ити кыра кыыстан куттанан итиччэ айгыраан айанныа дуо, үнүр абаҕатыттан,, Оһуохайтан,, ыйыппытын, хата дэлби мөҕөн биэрбитэ,, Айаҕа суох айдаарыма, бэлэскинэн мээнэ бэбээримэ,, бүттэҕэ ол. Оҕонньор ким эрэ истиэ диэбиттии, сэрэнэн тулатын көрүммүтэ. Дьикти ким да ити кыыс туһунан ахтыан олох баҕарбат, арай көрдөххө Саргын иилиҥкэйдэһэр.
Самаан сайын күрэнэн, хаһыҥнаах хонуктар хаамтылар, өксүөннээх ардах быыраайылаах. Айылҕа эбит дьикти оһуор ойуутун түһэрээччи, киһи ааҕан сиппэт арааһа,, Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн,, диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ, адаҕа саҕа эмис соболор, омуннаатахха арыыта, сыата чаалыйа сылдьар хоргуннаах кус миинэ, хас да илии тастаах тайах этин эмсэхтээһин, саха барахсан өбүгэ саҕаттан санаата көнньүөрэр кэмэ…
Арай былыргы дьыллар, быданан ааспыт кэмнэригэр, улаҕата көстүбэт улуу кыргыс сылларыгар, Улуу Добдурҕа улахан кутталы үөскэтэрэ, кыраларга-кыамматтарга, улуу уустар умсулҕаннаах сырыытыттан саһанннар, кырыы диэкки кыйданаллара, окко-маска бөрөнөллөрө. Билигин ол дьыллар күдэҥҥэ күрэнэннэр, алаас аайы атыыр оҕус айаатыыр, сыһыы тухары сиэллээхтэр сырсаллар. Аны киһи барыта байар-тайар

туһугар күнүн- дьылын былдьаһар, манна эмиэ биир ноолоох,, ойуурдаах куобах охтубат,, дииллэринии, халыҥ аймахтар, киэҥ далааһыннаахтар сири-уоту киэптииллэрэ, оҕуруктаах да өйдөөхтөр бааллара. Соҕотох сордооҕу собулҕалыы соһоллор, хамначчыттаан икки хараҥаны ыпсарара, үрүҥ харахтарын өрө көрбөккө, эдэр саастарыттан эмэх буолан эһиллиэхтэригэр дылы хотоҥҥо хонуктууллара, ходуһаҕа охтоллоро,, сордоохторго сото баһа да баҕалаах,, диэбиттии, өлүнньүктэрин ханна эрэ ханаабаҕа харайаллара, киһи буолан күн сирин көрөн ааспыт олоҕо онон бүтэр…
От үлэтэ үмүрүйүүтэ Чэлгиэни ааттаан Уһуктаах кэлэ сырытта. Туох да үгүс элбэх эргитиитэ суох, туохха кэлбитин малтаччы кэпсэттэ…
— Чэлгиэн эн сотору куоракка киирэн, тахсаргын истэн аргыстаһан баран кэлээри гынабын, тугу кистиэхпиний, кыра көмүстээхпин туттаары, туттараары. Мин соҕотоҕун сылдьан көмүстээхпин биллэхтэринэ, хонук да хоннорбокко, хоннохпор быһаҕы хатыыллар, ол иһин эйигин кытта элээннэһээри, харах уулаах көмүс хайдах көстөрүн бэйэҥ да сэрэйэриҥ буолуо, бииргэ үөскээбит киһим диэн уонна биир аҕа ууһа буоларбынан аһаҕастык кэпсэтэбин, үнүр Атыыһыкка кыккыраччы аккаастаабытым, билэр күөлүм балыга буоллаҕа дии, көмүстээхпин биллэҕинэ, күнүнэн күлбүн көтүтэр ини, Тайҕаҕа да аны төннүбэппин, амырыын атастарым сэрэтэн ыыппыттара. Төнүннэххинэ төлөбүрбүтүн ылыахпыт диэн, мин аайы илиилэрэ,, ибир,, да гыныа суоҕа.—
Кэпсэтэ олордохторуна Бойбоох киирэн кэллэ, бу кыыһы көрөөт Уһуктаах кэлэҕэйдии түстэ, хараҕын олоҕо дириҥэ, киһини чөҥөрө чүөмпэ курдук курдары тардар, ону көрө олорон мэйии эргийэр, кутуҥ тахсан куотуох курдук…
—Уһуктаах Ураанай эйигиттэн хаалбыт биэс киһиҥ дьылҕаларын билиэххин баҕараҕын дуо? Таарыйа эйиэхэ илдьит баар–
Бойбоох Уһуктааҕы батары көрөн олорон ыйытта. Уһуктаах тугу да саҥарбакка иҥиэттэн кэбистэ…
— Эйигиттэн хаалан баран кыайан сылдьыа суохтарын билэн, бэттэх сыҕарыйбыттар, ол сири эн билэҕин, үргүлдьү эйигин үтүктэн дойдуларын булар баҕалаахтара. Кинилэргэ ол баҕа санааларын ыллыга, ыраас ый буолан тыкпатах, хараҥа хаанынан хотуолаабыт. Бэйэлэрин курдук урдустары ыы муннукка көрсөн, ый ыһыаҕын ыспыттар, илбис ырыатын ыллаппыттар. Олуктаах санаалаах ордубатах, кыл тыыннарын уһуктааҕыннан үөлбүттэр, биилээххэ биэрбиттэр. Эн сүгэһэрдээх киһини билэҕин, ол хаалан, эйиэхэ илдьит ыытта, урут эппит тылларбын төннөрөбүн. Бу сиргэ үктэнэр күннээх буоллаххына, манна баар кылбайары ылаҥҥын дьоммутугар тиэрдээр.—
Уһуктаах олох тыыммакка да олордо, бу кыыс ол сир түгэҕэр туох буолтун хантан билэрий дии санаата…
— Итини билэргэ улахан ап хомуһун иҥэриитэ суох, ол дьоҥҥун кытта дьылҕаҥ биир ситимҥэ сылдьыбыта бэйэҕэр ыйылла сылдьар, онно көстөр. Эн абаҕаҕар баран ыраастат, инньэ гымматаххына ситэн сиэхтэрэ, булан ылыахтара–
Уһуктаах күтүр улаханнык көрөн бара, сүр түргэнник таһырдьа түстэ, батыһан тахсан көрөн турдулар, киһилэрэ абаҕатын аартыгын диэкки эрийэ тутта. Ити кэнниттэн туох да түрүлүөн- тарылыан буолбата. Чэлгиэн буоларын курдук от үлэтин кэнниттэн Харачааһы көрдөһөн, көмө дьону биэрэн наар ат сэбэ сэбиргэлэ бэлэмнэттэ, сыл аайы ыраах айаҥҥа сылдьыбыт сыарҕалар иккис сылын тулуйбаттар, саҥаттан оҥостор ордуга. Харачаас халыҥ кырыылаах таһаҕаска аналлаах сыарҕаны кыраҕытык, кичэллээхтик оҥороро.
Халыҥ кырыылаан иэҕиллибит сыҥааҕын табан оҥороро, Балтыгар Бойбооххо анаан чэпчэки сыарҕатын көрбүт эрэ дьон бары ымсыыраллара, ойуута-оһуора, өйөнөрө, тэбиэҕэ барыта мындыр уус тарбахтаах киһи оҥорбута көстөрө, биллэрэ…
Алааппыйа бэйэтинэн кэлэн оҕотун Саргыны илдьэ баралларыгар көрдөстө. Чэлгиэн ыал аччыгыйын, уу ньулдьаҕан ыараханы көрсөн, муоһа-туйаҕа чэрдийэ илик оҕону илдьэ барыан баҕарбатаҕа, Бойбоох,, бэйэм көрөн истэн илдьэ сылдьыам,, диэбитигэр буолуммута…
Биир күн Бойбоох этиитинэн, Уһуктааҕы, Харачааһы ыҥырда…
— Биһиги ол көмүһү ылан тустаах дьонугар тиэрдэбит дуо?—
Чэлгиэн дьоно кэлбиттэригэр ыйытта…
— Ол көмүһү кэтэһэ манаһа сылдьааччы элбэх, биһиги эрэ дураһыйар буолбатахпыт. Ким эрэ кэлиэхтээҕин кыраҕытык маныыллар. Хаана бааһа суох сүгүн биэриэхтэрэ суоҕа, тиийэн ыларын ылыахпыт, төннүүтэ баар куттала, уһун айан суолун тухары эккирэтиэхтэрэ, ханна сытарын билбэт буолан тиийэн ким эрэ ыларын кэтииллэр.—
Бойбоох туох быһыы майгы буолуохтааҕын быһаарда…
— Онон сыта-тура толкуйдааҥ, баран кэриэс- хомуруос тылларын толоробут дуу,? ол хайа хаспаҕар, кырамталарын кытта сыттын дуу?
Эйигин Уһуктааҕы дьылҕа мэнээк ыыппатах эбит, бу дьонун уҥуох туттун диэтэҕэ, онтон атын чөмчөкөҥ онно ырдьайа сытыа этэ–
Ким да тугу да саҥарбата, иннилэригэр туох күүтэн турарын, ким тымтыктанан билиэй…

Арыылаах, С.