Тулаайах оҕо (Быһа тардыы)
Главная / Кэпсээннэр / Тулаайах оҕо (Быһа тардыы)
Хааннаах илкээни
Таһырдьа тыас тилигирээбитэ. Холомо дьиэлэ аһылла түһэрин кытта, Даҕанча иһирдьэ биирдэ баар буолбута, араанын таһыгар силис тыыра олорор эһэтин иннигэр бултаабыт булдун тоҕо сүөкээн кэбиспитэ.
— Көр эрэ, бу мин бултаабыппын!
Эдэр булчут бултуйбут киһи үөрүүтүнэн үөрэн чаҕылыйара. Бакамда тыыра олорбут силиһин түһэҕиттэн ылан киэр уурбута, сүр чэпчэкитик ойон турбута.
— Алакыы! Алакыы! Алакыы!
Араанын эргийэ сылдьан, үс төгүл алакыылаабыта, үс төгүл суордаабыта. Саха Урааҥхайдар, бултуйдахтарына, уокка ас биэрэр уонна алгыыр сурахтаахтара. Туматтар инньэ гыммат этилэр, кинилэр абааһы-таҥара диэни итэҕэйбэттэрэ, онон үөрүүлэрин ити курдук тастарыгар таһаараллара.
Бултуйбут дьон быһыытынан, үөрэ-көтө ас астаан барбыттара. Чоҥку охсубуттара, эт эттээн олгуйга буһарбыттара. Тура-олоро, күөстүү-астыы сылдьан, хайдах бултаабытын
өрүкүйэн туран киниэхэ кэпсиир Даҕанчаны Бакамда таптаабыт, астыммыт харахтарынан көрөн олорбута. Сиэнэ ыыстаммыт түнэ сону тиирэ кэппит дараҕар санна, түөрт илии кэтит тирии курунан ыга тардыммыт синньигэс биилэ, дьабала этэрбэһэ, кырдьык даҕаны, уон сэттэ саастаах уу ньулдьаҕай оҕоҕо ончу маарыннаабат, сытыы-хотуу туттуулаах
сиппит-хоппут хоһуун буолбут этэ. Аҕатын Үрэни батан, Туматтардыы иҥиир-ситии, сула таһаалааҕа, үрдүк уҥуохтааҕа. Ийэтин утумнаан, Дьирикинэйдэрдии сымса, түргэн
хамсаныылааҕа. Күн уота харааччы сиэбит Дьирикинэйдэрдии кэтит сирэйигэр Туматтар уордаах харахтара сабыччы көрбүт этэ, тартаҕар мунна, саҥа хараара тортуйан көстөр бытыга, толору уоһа эрдээх, ол гынан баран оҕолуу көрсүө, намыын көрүҥү биэрэллэрэ.
Бакамда сиэнэ бултуйан киирбитигэр уонна кинини көрөн олорон үөрүөн үөрэрэ - туйах хатарар киһилэннэҕэ. Баай Хара Тыа маанылаах кыылын, түргэн атахтаах атыыр лөкөйү, охторуу булчукка барытыгар - эдэргэ даҕаны, кырдьаҕаска даҕаны - олус үөрүүлээх суол буоллаҕа! Уол оҕо орто дойдуга арай атыыр тайаҕы бултаатаҕына хараҕа туолар, санаата астынар диир буолаллара.
Аарыма лөкөйү хайыһарынан ситэн бултаабыта Даҕанча этэ-хаана ситэн-хотон эрэрин көрдөрбүтэ. Бачча саас, быстан-ойдон олордохторуна, ас-таҥас кырыымчык кэмигэр бултуйбута кини дьолуолаах табаҕайдаах бастыҥ булчут буолуоҕун сабаҕалыыра.
Онтон тииккэ батары ытыллыбыт куорсуннаах оноҕоһу сулбу тардан ылбыта уонна, муодарҕаабыттыы, эргим-ургум тутан көрбүтэ. Ох төбөтө тимир этэ, ырба курдук биилээх икки салаалааҕа.
— Саха Урааҥхайдар оҥорбут охторо, - эһэтэ быһаарбыта. - Итини сэлэмэ кустук диэн ааттыыллар. Үрэн хоһуун куотан үрүйэни үрдүнэн көтөн уҥуор үктэнэ түһүүтүгэр ити оҕунан борбуйун иҥиирин быһа ытан, онон боҕутуннаран өлөрбүттэр этэ.
Даҕанча ох ханан да кыларыйан көрбөтөх сытыы кылаанын тарбаҕын төбөтүнэн таарыйан көрбүтэ.
— Эһэм Бакамда, дьэ соһуччу сүрдээх суолу кэпсээтин. Ол иһин даҕаны бу кэнники кэмнэргэ бу бэлиэ таһынан аастаҕым ахсын тоҕо эрэ хааным оонньуур буолбута. Ол буоллаҕына, мин аҕам өлүүтүн туһунан сиһилии билиэхпин баҕарабын.
Ити кэлин өттүттэн уол эһэтиттэн ол урукку ааспыт быһылааннаах күн туһунан бэркэ болҕойон истибитэ. Оҕонньор тугу да көтүппэккэ кэпсээбитэ, ийэтин Майынчыны умнубатаҕа.
— Чэ, билигин барыах, - диэбитэ Бакамда, сүгэһэр маһын ылан кэтэ-кэтэ. — Оҕу оннугар ууран кэбис. Хааннаах өс ситиһиллиэр диэри хайа суоруу баас буолан оспокко туруоҕа,
хаан өс ситиһилиннэҕинэ, кини ортотугар хараҕаламмыт ох тостон түһүөҕэ, ону кытта хайа суоруу үмүрүччү оһуоҕа.
Даҕанча, ийэ-аҕа диэни билбэккэ улааппыт буолан, билигин эрэ истибит ийэлээх аҕатын туһунан букатын туспа дьон курдук саныы испитэ. Туора киһи туһугар хаһан да билбэтэх, баҕар, сааһын тухары көрсүө да суох дьонун кытта өлөрсөрүн туһунан өйдүүр-саныыр этэ. Эһэтэ кыра оҕо эрдэҕиттэн ыла кэпсиир урукку хоһууттар туһунан умсулҕаннаах да үһүйээннэригэр кини биир суолу кыайан өйдөөбөтө - тоҕо, туох иһин өлөрсөллөрүн. Кини бастаан иһэр эһэтиттэн ол туһунан билигин эмиэ ыйыппыта:
— Эһээ, дьон тоҕо кыргыһаллара-өлөрсөллөрө буолуой?
— Иҥсэттэн, - Бакамда быһаччы быһаарбыта. - Орто Аан Ийэ дойдуну тутан турар иҥсэттэн. Атын дьон босхотун халаары.
— Оттон иҥсэрбэккэ олордохторуна?
— Дьон оннуктар, ону хайдах да гыммаккын: эн халаабатаххына, эйигин халыыллар.
— Биһиги кими да халаабакка, иҥсэрбэккэ олоробут дии.
— Биһигини ким да билбэт. Билэллэрэ буоллар, сүгүн олордуохтара суоҕа этэ.
Сиэнэ уол саҥата суох барбыта, кини эһэтин этиитин эргитэ саныы, муна-тэнэ испитэ. “Хара Тыа баай ээ, ол гынан баран тоҕо өлөрсөллөр, былдьаһаллар? - дии саныыра кини.
Оттон Бакамда санаата букатын атын этэ. Кини, кырдьыга, сиэниттэн атыны күүппүтэ: аҕатын туһунан, хааннаах илкээни туһунан истээт, өс-саас уотунан умайа түһүөхтээх этэ. Хата ол оннугар туох эрэ солуута суоҕу тылласта. Барар дуо, хааннаах өһү ситиһэ? Ити барыта Дьирикинэйдэр хааннарыттан. Аҕатын, Туматтар хааннара баһыйбыта буоллар, атыннык туттуо этэ, Бакамда кийиитэ Майынчыга эмиэ кыыһырара. Ол быыһыгар эмиэ даҕаны атын санаа киирэн тахсара: Даҕанча кыра оҕо эрдэҕинэ этиминэ бэйэтэ сыыста дуу? Оччоҕо, бука, кини тылыттан тахсыа суоҕа этэ. Оттон билигин, Туматтар үгэстэринэн, аҕатын иһин Тоҥ Биистэртэн хаан өс ситиһэ барыа дуо?
«Унуохпун тутан бар»
Даҕанча буур тайаҕы уонна сырҕан эһэни бултуоҕуттан ыла улахан санааҕа ылларбыта. Кыылларын этин холомотугар таһар кэмигэр эһэтин Бакамда хааннаах илкээни туһунан кэпсээнэ кини өйүттэн тахсан биэрбэтэҕэ. Онуоха эбии сааскы ичигэс, үтүө күннэр, уһуктан эрэр Айгыр Силик Айылҕа барахсан кини уутун уйгуурдубуттара, уйулҕатын көтүппүттэрэ — эдэр уолу ыраах ыырдар ыҥырбыттара, туспа дойдулар угуйбуттара. Даҕанча түбүктээх түүллэригэр сырҕан эһэ арҕаһын түүтүн адаарыччы туппут курдук күн аннын диэки тэлгэнэ тардыллан уһаан-кэҥээн бара турар Баай Хара Тыа бэрт үгүстүк киирэрэ. Кини дьолуолаах ыллыгын хайа хаампыт, тэлэн кэлбит улуу хоһууттар уһун суолларын оймуон, кэтит ыллыктарын тыырыан баҕарара күн-түүн күүһүрэн испитэ, кыараҕас бүтэй холомоҕо тэһийбэт буолбута.
Араас санаалар көймөстүбүт, биир эмиэ утуйан биэрбэккэ эрэйдэммит түүнүн сарсыардатыгар Даҕанча эһэтигэр эппитэ:
— Иитэн-аһатан улаатыннарбыт эһэм Бакамда, иһит эрэ этэр тылбын. Мин кэнники кэмҥэ утуйар уум көттө, тэһийбэт буоллум. Ити хааннаах илкээнини эккирэтэн барабын. Аҕам өстөөхтөрүгэр, Тоҥ Биистэргэ, тиийэн өс-саас ситистэрбин диэн барабын.
Бакамда сиэнин ити тылларын истэн эгди буола түспүтэ: ол аата Туматтар хааннара кыайдаҕа, Туматтар хааннара саҥартаҕа.
— Оҕом, сиэним Даҕанча, ситинник эрэ тыллары эйигиттэн күүппүтүм. Бар, өстөөхтөртөн өһү ситис, Үрэн хоһууну иэстэс. Оттон бараргар мин уҥуохпун тутан бар.
Даҕанча эһэтин саҥатын олус соһуйа истибитэ. Кырдьыга, кини Туматтар кырдьаҕас киһини ыраах, ыарахан айаҥҥа соһон боҕуу гыммакка өлөрөн, уҥуох тутан баралларын билэр эрээри, ол туһунан букатын санаабатах эбит этэ, мах бэрдэрэн, саҥата суох олоро түспүтэ.
— Оттон эн миигин кытта барыстаххына? - диэбитэ кини.
— Суох, мин уһун айаны кыайбаппын, эн ылыммыт санааҕын толороргор мэһэй эрэ буолуом.
— Оччоҕо эт-ас бэлэмнээн хаалларыым, эн мин кэлэрбин кэтэс.
— Суох-суох, тукаам, мин өбүгэлэрбэр аттанар кэмим кэллэ: эйигиттэн көрдөһөр көрдөһүүм диэн биһиги, Туматтар, үгэспитинэн, мин уҥуохпун тутан бар. Эн билигин барар сириҥ олус ыраах, ол дойдуттан тыыннаах эргиллэн кэлэҕин эрэ, кэлбэккин - мин онно тиийэр кыаҕым суох. Соҕотоҕун хаалан үөн-көйүүр аһылыга буолуохпун баҕарбаппын.
Үгүс үйэлэртэн хаалбыт үгэс күүстээх, оҕонньор этэн баран эҕирийбэтин Даҕанча билбитэ, Ити кэнниттэн иккиэн арахсан аҥы-аҥы айанныыр суолларыгар оностон барбыттара. Даҕанча, эһэтин этиитинэн, тыл ортотугар аҕыс атахтаах араҥас оҥорбута. Араҥас аллараа өттүгэр кураанах маһы
мунньан чохчолообута, Бакамда тайах, эһэ этин үөлэ-үөлэ хатаран сиэнигэр өйүө үлүктә бәлэмнээбитә, Кини ол сылдьан Даҕанчаҕа сүбэлиирэ, суолун ыйара.
— Сиэним Даҕанча, биһиги бу дойдуга аны силис тардан чэчириир кыахпыт суох буолла, Саамайдар баһылыктара
Эмчээгин да, Майааттар баһылыктара Энэгэй да манна кэллэхтэринэ биһигини күнтэн сүтэриэхтэрэ. Эн Кэллээмэ эбэтэ киирэн олохсуй. Сир-уот уларыйдаххына, барар, киһи-хара
буолуоҥ, үөскүөҥ-ууһуоҥ, кимнээҕэр чэчириэҥ.
— Оттон мин ол Кэллээмэ эбэҕэ хайдах гынан тиийиэмий? - Даҕанча эһэтиттэн ыйытара.
— Күнүскү күн аннын диэки бараар, мас киилин кэтэҕин батыһаар. Суолуҥ үс гыммыттан биирин барбытын кэннэ, үс үрэх тардыытын араарар таас хайаҕа тиийэн кэлиэҥ. Ол таас
хайаттан үс үрэх саҕаланан тус арҕаа, тус илин, тус соҕуруу түһүөхтэрэ. Уҥа илиигинэн бардаххына, Тигиилээх Сирэйдээх Дьирикинэй омуктарга тиийиэҥ, онон барыма. Оттон хаҥас илиигинэн бардаххына, саһыл курдук албын Саха Урааҥхайдар улуу өрүстэригэр киириэҥ, онон эмиэ барыма. Үс
үрэхтэн ортокутун тутус. Ол Түҥкэтэх үрэх, ыппыт охтуу, тус соҕуруу түһүөҕэ, барар сиргэр чопчу тиэрдиэҕэ.
Түҥкэтэх үрэх таас кырбааттартан өрө тэйэ сытар сирдэрин ааһан, аллара киирдэххинэ, үрэҕиҥ балачча кэҥиэ, дэбилкэй сүүрүктээх дохсун өрүскэ кубулуйуо. Кини икки өттө сатыы киһи эрэйинэн айанныыр мас аабылаана буолуо. Ол иһин өрүс сылбаҕыттан бэйэҕин уйар сөптөөх суон сыгынах булунан, онно олорон айаннаа.
Түҥкэтэх үрэх үөһээ сүүрүгүн, булду эккирэтиһэ, Дьирикинэйдэр бэрт үгүстүк быһа охсон ааһаллар. Эн кинилэртэн бэркэ диэн сэрэн. Кинилэр быстан-ойдон сылдьар эбэтэр аҕыйах ахсааннаах дьоҥҥо кыырт курдук саба түһээччилэр. Оттон Түҥкэтэх үрэх аллараа сүүрүгүн диэкинэн хаҥас диэки Тыаһыкыт, Тылгыны, Мастаах диэн улуу күөллэр бааллар, ол онно Саха Урааҥхайдар улуу өрүстэриттэн
тахсан олохсуйбуттара ыраатта. Эн кинилэр харахтарын далыгар киирбэккэ айаннаа.
Күнүһүн бүк сирдэргэ тахсан утуй, түүнүн сыгынаххар арбаҕынан саптан уһун.
Ол курдук айаннаан, этэҥҥэ буоллаххына, Киэҥ Кэллээмэ эбэҕэ тиийиэҕиҥ. Ол өрүскэ, Киэҥ Кэллээмэҕэ, бэрт үгүс биистэр: Хоролор, Дьирикинэйдэр, Туматтар, Саха Урааҥхайдар — бары симсэ-үтүрүһэ, бэйэ-бэйэлэрин баайдарыгар иҥсэрсэ олороллор. Үгүс хааны тохпут, охсуһууга-өлөрсүүгэ үөрүйэх Киэҥ Кэллээмэ урдустарын кытта соҕотоҕун кыайан туруулаһыаҥ суоҕа — соҕотоҕун Тоҥ Биистэргэ тиийдэххинэ Маҥан Мэкчэ үҥүүтүн-батаһын аһылыга буолуоҕуҥ. Ол иһин ол онно, Киэҥ Кэллээмэ эбэҕэ, Бэрдьигэстээх Дэбэндэ диэн сиргэ олохтоох Туматтарга тиий. Эн кинилэри умайар уот кыһыл таҥастарынан эндэппэккэ билиэҕин. Онно Арчикаан диэн хоһуун баар буолуоҕа. Эн киниэхэ тиийэн мин ааппыттан көрдөс.
Даҕанча эһэтин тылларыттан эгди буолбута.
— Сөп, эһээ, инньэ гыныаҕым.
Бакамда өбүгэлэрин дойдуларын тоҕо эрэ күн аннын диэки баар, сып-сырылас сылаас тыаллаах, уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ тунаар дойду диэн өйүгэр оҥорон көрөрө. Кини онно
барыахтаах этэ. Күн анныгар уһуннук олорон бу дойдуга оҥорорун бүтэрбит, иэһин төлөөбүт, өбүгэлэрин дойдуларыгар аттанара уолдьаспыт киһи быһыытынан, айанын тэриирин тэринэр айдааныгар түспүтэ. Кини туох баар таҥаһын-сабын, сэбин-сэбиргэлин барытын араҥаһын үрдүгэр муспута, илдьэ барарга санаммыта. Оннуга да сөпкө дылыта — бу дойдуга кини кимнээх буолан кимиэхэ хаалларыай? Сиэнэ айанныыр ыраах дойдутугар бэйэтин кытта сигэ кэлгиэлээх, һэлии муоһа уһуктаах модьу үҥүүтүн уонна сүгэһэр маһын эрэ ылыаҕа, онтон атын киниэхэ наадата суох.
Даҕанча өйүөтэ бэлэм буолбута, оҕонньор эмиэ тэринэн бүппүтэ — эһэлиин-сиэнниин арахсар кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Кытаанах, аһыныгаһа суох кэм сиэринэн, Даҕанча төһө да иһигэр харааһыннар ону таһыгар таһаарбакка эрэ, араҥас үрдүгэр тыстаах, баттахтаах эһэтин тириитин тэлгээбитэ. Бакамда буур тайах тириититтэн тигиллибит уһун, бэрбээкэйинэн охсуллар саҕынньаҕы кэппитэ уонна араҥас үрдүгэр тахсан эһэ тириитигэр олорбута. Уҥа өттүгэр имигэс уһун быалаах үҥүүтүн уурбута, оттон хаҥас өттүгэр — алаҥаалаах
нимчикатын.
Бакамда, тахсан эрэр күнү утары көрөн олорон, сиэнигэр Даҕанчаҕа кэриэс-кэс тылын эппитэ:
— Туматтар, биһиги, тоҕус киһи үйэтин тухары хаан өһү ситиһээччибит, Маҥан Мэкчэттэн аҕаҥ иһин хаан өһү ситис! Өстөөххүн өлөр, саастааххын самнар! Эттим, бүттүм, иэскин толор, үҥүүгүн хааннаа!
Кырдьаҕас хоһуун кэс тыла даҕаны өһүллүбэт, уларыйбат ыар модун санаатын курдук быһаччы, судургу этэ. Туматтар тыйыс сиэрдэринэн уйадыйыы, харах уута тохтуута диэн суох буолбута. Даҕанча эһэтин кэриэс тылын истэн туран баран эмиэ судургутук:
— Сөп, эһээ, мин эн эппиккин толоруом, - диэбитэ.
Ол кэнниттэн саҕынньаҕын арынан олорор оҕонньору сытыы муос уһуктаах үҥүүнэн сүрэххэ түһэн өлөрөн кэбиспитэ. Хаан чоккуруу сылдьар үҥүүтүн халлаан диэки өрүтэ анньа-анньа, Туматтар үгэстэринэн үстэ:
— Алакыы! Алакыы! Алакыы! — диэн хаһыытаабыта.
Араҥастан ыстанан түһээт, эһэтэ эппитин курдук, анныгар уот анньан кэбиспитэ. Тууспан кутаа тииттэр чыпчаалларыгар диэри харбаспыта, бэрт сотору Бакамдаттан, кини араҥаһыттан туох да хаалбакка, өрүкүйэр буруо буолан үөһэ көппүтэ, өбүгэлэрин дойдутугар барбыта.
Бу Орто Аан Ийэ дойдуга букатын кэлбит диэн суох, өлүү диэн Айгыр Силик Айылҕа хотун оҥоһуута буоллаҕа.
Бэрдьигэстээх Дэбэҥдэ
Даҕанча өрүс кытыытынан аһаҕас кумаҕынан барыаҕын дьулайбыта, сыыры өрө дабайан бэрдьигэс хойуутук үүммүт тыатыгар тахсыбыта. Били эһэтэ Бакамда эппитин курдук, Түҥкэтэх өрүс Киэҥ Кэллээмэ эбэ хотуҥҥа түһэр төрдүгэр баар Бэрдьигэстээх Дэбэҥдэ буоллаҕа дии санаабыта уонна онно олорор Тумат биистэрин көрдүү, өрүһү кэрийэ баран испитэ. Эһэтэ эппитэ кырдьык буоллаҕына, Тумат биистэрэ куһу, балыгы бултаары, табаларын үөнтэн күрэтэн, өрүс чэлгиэнигэр сайын аайы тохтуур, тоҕуоруйар сирдэрэ мантан чугас буолуохтаах этэ.
Бэрдьигэстэр быыстарыттан улардар көтөн тилигирэһэллэрэ, бочугурастар быычыгыраһаллара, сэргэх туртастар мастар быыстарынан элэҥнэһэллэрэ. Айаннаан иһэр уол кинилэргэ кыһаммакка, соруктаах аханнык иннин хоту өрүс хааһынан хааман испитэ. Эмискэ тыал уларыйан салгын өрүстэн охсубута. Даҕанча билигэс муннугар буруо сыта субу баардык саба биэрбитэ. Соһуччута уонна чугаһа бэрдиттэн уол бэрдьигэстэр быыстарыгар хаптас гыммыта уонна тыаһа суох иһийэн сыппыта. Ол оннук тутуһан турар чугастык уот сиэбит балыгын уҥуоҕун бэлиэ хабархай сыта ыы муннугар аспыта. Сэппэрээк быыһыгар бүкпүт уол кирийиэҕинэн кирийэн сыппахтыы түспүтэ, ол эрээри чугаһынан киһи баар сибикитэ биллибэт этэ, арай ханна эрэ тэйиччи үгүс киһи күүгээнэ тохтообокко сири түгэҕинэн аймалаһа дуораһыйан иһиллэрэ. Даҕанча билиэн-көрүөн баҕата кинини өр сытыарбатаҕа: бэрдьигэс быыһынан аргыый үөмэн иннин хоту сыылбыта. Балачча барбахтаабытын кэннэ эмискэ хаххаланан иһэр сэппэрээгэ арылла биэрбитэ - сыыра быһа ыстаммыта, икки тиит устата үрдүктээх таас эркин буолан туруору аллара түспүтэ. Даҕанча иннигэр дьикти көстүү нэлэс гыммыта: туруору таас сыҥаһа анныгар киэҥ көнө кытыл өрүһү кырыйа тардыллыбыта, онно таас эркинтэн тэйиччи, ох саа оноҕоһо кыайан ылбат сиригэр бэрт үгүс буор холомолор бачыгыраһан олороллоро. Холомолор ортолоругар хонууга, өрүс үрдүгэр, киирэн эрэр күн сардаҥатыттан өссө
ордук кытарымтыйан көстөр кыһыл таҥастаах дьон үөмэлэһэ сылдьаллара. Даҕанча көрбөтөҕүн көрөн кирийиэҕинэн кирийэн, хаптайыаҕынан хаптайан, сири кытта сир буолан баран, ол дьикти көстүүнү кэтээн көрө сыппыта.
Даҕанча иннигэр аллараа кытылга бөлүөхсэн үөмэлэһэ сылдьар уот кыһыл таҥастаах дьон кини көрдүүр, ыйдаран кэлбит, үллэр туман курдук үгүс Тумат омуктар буолалларын билбитэ, ол эрээри киириэн чаҕыйбыта. Кини бачча үгүс дьону сааһын тухары харахтыы илигэ уонна бу дьон кинини хайдах көрсөллөрүн билбэт этэ. Даҕанчаҕа Дьирикинэйдэр сэрэх
хааннара уһуктубута: кини көҥүлүн сүтэрэн, үрүҥ тыынын атын киһи илиитигэр туттаран кэбиһиэн тардыммыта. Оттон алларааҥы бөлөх дьоҥҥо киирдэҕинэ оннук буолуохтааҕын этинэн-хаанынан сэрэйбитэ. Уол, көрдөөн булбут Туматтарыгар киирбэккэ, сыыр үрдүттэн кинилэри чуҥнаан көрөргө санаммыта.
Эмпэ үрдүгэр тиийэ ыкса үүммүт хойуу сэппэрээк быыһыгар кинини ким да таба көрүөн сөбө суоҕа, оттон үөһэттэн кытыл аллараа кэрдииһигэр бачыгыраһан олорор буор холомолор уонна кинилэр тастара эдэр булчут сытыы хараҕар бу баардык ырылыччы көстөллөрө. Кытархай өҥнөөх таастар
дьапталҕаларын сытыы быһаҕынан быһа баттаабыттыы туруору эркин өрүһү бата киһи хараҕа ылбатынан илин, арҕаа субулла турбута. Киэһээҥи салгынтан эрэһэлэнэ долгуннурар өрүс икки туруору таас эркин икки ардыларынан кытылы батыһа кэккэлии лагларыспыт кэтит олохтоох буор холомолортон саамай улаханнарын таһыгар кыһыл сонноох дьон сэлэлии туран баран үҥкүүлээн барбыттара. Уҥа илиилэригэр кылгас уктаах үҥүүлэри өрө туппут этилэр. Ырыаларын хоһооно иһиллибэтэр да, Даҕанча көрдөҕүнэ, кини дорҕоонугар сөп түбэһиннэрэн бары биирдик тэҥҥэ үҥүүлэринэн далбаатанан, өрүтэ уунаҕалаан ылаллара. Тыал охсон сороҕор эмискэ улаатан кэлэр, сороҕор намыраан, иһиллибэт буолар ол ырыа ис хоһоонун, биир эмэ тылын арааран истээри, туох туһунан ылланарын билээри, уол иһиллэһэн муҥнана сатаабыта. Кини, аллара ыраах баар дьоҥҥо аралдьыйан, тулатын умнубута.
Эмискэ кэннигэр мутук тостубут тыаһыттан этэ тардан дьик гына түһээт, Даҕанча бэдэр курдук сымсатык тура ойбута. Ол эрээри хойутаабыт этэ: кини иннигэр алаҥаатын субу ытарга бэлэмнии тутан, кылгас кыһыл сонноох хоһуун киһи уһуктаах төбөлөөх бэргэһэ анныттан сытыы харахтарынан уол хас хамсаныытын барытын бэрт кыраҕытык кэтэһэн турара.
— Хамсаама ончу! - диэбитэ кини суостаахтык. - Үҥүүгүн бырах!
Даҕанча төбөтүгэр маҥнай бу кини иннигэр турар, кинини аан бастаан көрөр уонна киниэхэ тосту-туора сорудахтары биэрэр дьоҕус уҥуохтаах хоһуун тылын истибэт, киниэхэ бэриммэт дохсун санаалар күлүмнэспиттэрэ: туора ойоот, хойуу бэрдьигэстэр быыстарыгар элэс гыныахха сөп этэ. Ол эрээри иннигэр турар хоһуун, дьэрэкээннээх кыһыл таҥаһыттан көрдөххө, алларааҥы Туматтар холомолоруттан буолара саарбаҕа суоҕа; оттон Даҕанча Туматтарга кэлбитэ эбээт, хаһан эрэ син биир кинилэргэ киириэхтээҕэ. Ол иһин көҥүлүн күөмчүлэтэн эрэр Тумат ордуос, дохсун санаатын утарылаһар табыгаһа суох диэн Дьирикинэйдэр сэрэх, мындыр санаалара баһыйбыта.
Иэмэх курдук имигэстик иэҕиллэ өҕүллүбүт алакаа сиһин, хара быарын ортотунан кыҥаан турар көнө оноҕос сып-сытыы уһуктаах төбөтүн, алаҥаа кирсин субу аҕай төлө ыһыктыахха айылаах сыҕарыйан эрэр синньигэс тарбахтары уол элэс көрөн аһарбыта уонна тутан турар үҥүүтүн сэппэрээк быыһыгар бырахпыта.
— Бар! - хоһуун холомолор диэки ыйбыта.
Даҕанча, төбөтүн санньыччы туттан, таас эркини кэрийэ бастаан барбыта. Алаҥаалаах хоһуун кини һэлии муоһа уһуктаах, талах сигэлээх олус модороон үҥүүтүн ылан муодарҕаабыттыы эргим-ургум туппутун хараҕын кырыытынан көрөн аһарбыта.
Кинилэр батыһыспытынан, Даҕанча арыый инники, кыһыл дьэрэкээн таҥастаах хоһуун киниттэн арыый хаалан кэнники, быста турар таас эмпэни кэрийэ барар ыллык устун сэппэрээк быыһынан хаҥас диэки балачча өр айаннаабыттара. Кыараҕас ыллыгы саба үмүрүччү үүммүт хойуу сэппэрээк быыһыгар элэс гынан, Даҕанча кэнниттэн батыһан иһэр хоһуунтан хаста да мүччү туттарыан санаталаабыта. Кини ол ахсым санаатын хас сырыы аайы ханнык эрэ биллибэт күүс тохтотон испитэ. Ол күүс уолу туппут хоһуун холку быһыыта эбитэ дуу? Кини эйэ-дэмнээх тас көрүҥэ дуу? Сиэдэрэй кыһыл дьэрэкээн ойуулаах сонноох, киис кыыл тириитэ бүүрүктээх үрдүк бэргэһэлээх дьоҕус уҥуохтаах хоһуун
сытыы оноҕоһунан уол көхсүн хараҕын кыҥаабакка, эйэ-дэмнээхтик хаҥас илиитигэр уол үҥүүтүн тутан, уҥа илиитигэр бэйэтин алаҥаатын илдьэ арыый хаала соҕус иһэрэ.
Ол икки ардыгар кинилэр аллараа кытылга киирэр таас куоллараан ыллыкка кэлбиттэрэ уонна онон аллара киирэн барбыттара. “Аны билигин уһаты-туора хамсыыр кыах суох”, - дии санаабыта Даҕанча уонна, көҥүлүн сүтэрэн күһэллиигэ киирэн эрэр киһи быһыытынан, бачча тухары көҥүллүк көрүлээн, талбытынан тарайан үөскээбит Баай Хара Тыатын диэки көрөн ылбыта.
Биир сатыы киһи эрэ арычча батан сылдьар кыараҕас туруору ыллык устун аллара түһэн, холомолор турар кытаанах кырдалларыгар үктэммиттэрэ. Кырдал кумахха хаптаччы тимирбит лоһуор чай таас ардайдааҕа, олор быыстарынан бэрт убаҕас, иинэҕэс от быгыталаабыт этэ.
Үөһэттэн түһэн кырдалга үктэнэллэрин кытта кыһыл таҥастаах үҥкүүһүттэр кинилэри көрө охсубуттара, сырсан кэлэн төгүрүйэ көппүттэрэ. Даҕанчаны тула кэтит-синньигэс, маҥан-хара, бытыктаах-бытыга суох дьиктиргээбит араас сирэйдэр өҥөҥнөспүттэрэ, онтон-мантан соһуйбут-өмүрбүт саҥалар иһиллибиттэрэ:
— Акаана!
— Акаана бултуйбут дии!
— Кими эрэ аҕалбыт.
— Бу кинини хантан бултаатыҥ?
Киһини булт гынарга үөрүйэх, киһи кыыллаах дьон соһуйуулара, үөрүүлэрэ, ордук санааһыннара ол хаһыыларга иһиллибитэ. Сорохтор кэлэн Даҕанчаны тула көтөн бу киһи, киһи турар диэн кыратык да тардыммакка, эргичиҥнэтэ сылдьан туппутунан-хаппытынан, көрбүтүнэн-истибитинэн барбыттара.
— Кимий бу? Тон Биис дуо?
— Тоҥ Биис буолбатах, Дьирикинэй дии.
— Дьирикинэй буолбатах, Майаат буолуо.
— Суох-суох, сэбиттэн-сэбиргэлиттэн көрдөххө, Сартыал быһыылаах.
— Бэйи тохтооҥ, Акаана саҥардын!
Даҕанчаны илдьэ кэлбит дьоҕус хоһуун дьонугар кинини
хайдах туппутун кэпсээбитэ.
— Кини тыаттан, бэрдьигэстэр быыстарыттан, эһигини
уоран кэтээн көрө сытар эбит, - диэбитэ кини.
Даҕанча манна эрэ кэлэн кинини аҕалбыт хоһуун саҥата-иҥэтэ, туттара-хаптара эр киһиттэн атынын, дьахтар буоларын билбитэ. Таҥаһа-саба сиэдэрэйэ, Акаана диэн аата ону чуолкайдык туоһулууллара. Тула төгүрүйэн турааччы кыһыл таҥастаах дьон уолга онтон соһуйар түгэн биэрбэтэхтэрэ — сирэйдэрэ-харахтара туран, өһөхтөөхтүк көрөн-истэн, улам үмүөрүһэн кини диэки дьулааннык сыҕарыҥнаһан барбыттара.
— Ол аата Тоҥ Биис буоллаҕа. Кинилэр биһигини кэтэтэ ыыппыт киһилэрэ!
— Хаанын көрүөххэ!
— Хаанын таһаарыахха!
— Хаанын! Хаанын!
Даҕанча бары өттүттэн хаан тахсарын күүтэн илбиһирбит сирэйдэри-харахтары, тугу эрэ хаһыытаан оҥоҥноһор айахтары эрэ көрөрө. Ол барыта киниэхэ, урут бачча үгүс киһини көрбөтөх, бачча үгүс саҥаны истибэтэх, онтон дөйбүт, соһуйбут киһиэхэ, ханнык эрэ ынырык түүл курдук этэ. Кини, ыттар хаайбыт бөрөлөрүнүү, ким саҥарар да ол диэки тула эргичиҥнии турбута. Даҕанча оннооҕор бу кини тула үөмэлэһэр дьон хас биирдии тылларын өйдүүрүн, кини курдук эмиэ Туматтар буолалларын, бэл диэтэр кинини тутан аҕалааччы ханнык да хоһуун буолбатаҕын, Акаана диэн кыыс булт кэрийэ сылдьан киниэхэ түбэһэ түспүтүн эҥин үһү-бадах курдук өйдөөбүтэ буолан баран, онтон соһуйар да кыаҕа суох төйө таалан турбута.
— Тоҥ Бииһи били биир суолбутугар туттуоҕуҥ! — диэбитэ сирэйигэр баас оруннаах сааһырбыт киһи.
— Кэнгэдэ хоһуун сөпкө этэр. Хата кырдьык инньэ гыныаҕыҥ.
— Кыргыс сэбин хаанныахпыт!
— Хаан таһаарыахпыт! Хааны! Хааны!
Сирэйигэр чэрдээх киһи соруйбута:
— Бэнчимэ! Күнэгэ! Икки өттүттэн ылыҥ!
Кытарар уот кыһыл таҥастаах кылгас үҥүүлээх икки эр бэрдэ ыстанан кэлэн айдаантан алаадыйан турар Даҕанчаны икки оҥкумалыгар түспүттэрэ. Даҕанча ханна илдьэллэрин букатын да сэрэйбэккэ, кэчэспэккэ даҕаны, соһоллорун хоту дэллэрийэн испитэ. Кинини чугас баар суон баҕаналарга үс сиэл быа туора тардыллыбыт холомоҕо илдьэн аан утары туруоран кэбиспиттэрэ. Уол уонна холомо икки ардыгар куоллараан тахсар гына икки аҥы силэллэн сэлэлии туруммуттара. Тугу эрэ улаханы күүтэрдии, айдаан-куйдаан соҕотохто нам барбыта, бары холомо дьиэлин диэки хайыспыттара. Даҕанча, кинини эмискэ төйүппүт үгүс киһи күйгүөнэ ах баран, дьэ өйүн-төйүн булуммута уонна эмиэ, туох буоларай
диирдии, холомо аанын кэтэспитэ. Кини холомоттон сулбу ыстанан тахсыах тугу баҕарар күүтэрэ: өйүн-төйүн булунан, эһэтэ кинини эрчийэрин саҕанааҕы курдук, бары иҥиирэ-ситиитэ барыта күүрэн дыгынаан бэлэм турбута.
Оттон холомо иһигэр буоллаҕына туох эрэ тыаһа сири түгэҕинэн дириҥник, иччилээхтик ньиргийэрэ, ким эрэ суордуура, таҥалайын таҥсыйан чаҥыргыыра. Онтон эмискэ киһи олус улаханнык кыламмыта, холомо тирии дьиэлэ тэлэллэ
түспүтэ уонна баһыттан атаҕар диэри кыа хааҥҥа түһэн тахсыбыттыы кыһыл киһи, үҥүүтүн биитэ кылбайбытынан, ньылбы ойон тахсыбыта. Суордуу кылана-кылана өрүтэ көтүөлээбитинэн үс сиринэн тардыллыбыт үс өркөнү быһыта түспүтэ, сэлэлии турар дьон кэккэлэрин кэрийэ сүүрбүтэ. Онтон холомо ааныгар утары туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох соҕотоҕун чороллон турар Даҕанчаҕа ойон тиийбитэ. “Быһыыта, хоһуун буолар киһи таҕыста, ол аата кини батаһын хаанныырга миигин анаабыт буоллахтара…” - диэн санаа уол төбөтүгэр күлүм гынар кэмигэр, холомоттон ойон тахсыбыт киһи ыстанан кэлэн уолу үҥүүнэн аспыта. Хоһуун сэбэ-сэбиргэлэ суох хам-бааччы турар киһини, үтэһэҕэ үөлэр собо курдук, мэнээк үөлэн кэбиһиэм дии санаабыт бадахтааҕа — туох баар күүһүнэн сытыы уһуктаах үҥүүтүнэн уолу хара быарга өтөрү түспүтэ. Ол эрээри кураанах салгыны супту анньан, туруйалаан тиийэн үҥүүтүнэн лоһугурас таас былаастаах кыһыл кумаҕы батары саайбыта. Бакамда сиэнин аһарарга кыра оҕо эрдэҕиттэн үөрэппитэ таах хаалбатах этэ — Тумат хоһуунун биилээҕиттэн кэбэҕэстик халбарыс гынан биэрээт, сыыһа туттан туруйалаабыт киһини эт сутуругунан эҥил баска охсон ньиргиппитэ. Ол кэннэ ходуллубут оттуу умса барбыт киһиттэн үҥүүтүн сулбу тардан ылбыта — Даҕанчаҕа Туматтар кыргыһар-өлөрсөр илбистээх хааннара уһуктубута. Ити буоллаҕына, хаан хааҥҥа! Үгүстэн үгүс охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо! Кини таах туран биэриэ суоҕа!
Чугаһаан холоон көрүҥ эрэ! - үҥүүтүн өрө тутан туран үөгүлээн бытарыппыта, кыргыһыыга ыҥырар уордаах хаһыы чуумпурбут алардар үрдүлэринэн дуораһыйбыта: — Алакыы! Алакыы! Алакыы!
Хоһууннара таба тутуннаҕына, Даҕанчаны үҥүү-батас оҕунуоҕа оҥостон, кини хаанынан түһэхтэрин суунаары бэлэм турбут Туматтар уол хаһыытыттан чугурус гына түспүттэрэ. Суох, кинилэр соҕотох киһиттэн толлон чугуруйбатахтара. Кыргыһыыга буспут-хаппыт, өлөллөрүн-сүтэллэрин утуйарга холуур сэрииһит дьону дьулатар уустук этэ; кинилэр бу кимэ биллибэт уол Туматтардыы хаһыытаабытыттан уонна ордук кинилэр кыргыһыыга киирэргэ ыҥырар үөгүлэриттэн соһуйан тохтуу биэрбиттэрэ. Онтон-мантан өмүрбүт-соһуйбут хаһыылар иһиллитэлээбиттэрэ:
— Тугуй бу?! Хайдах-хайдаҕый?!
— Тумат буолбат дуо?! Биһиги хааммыт!
Ол кэмҥэ ортоку улахан холомоттон хайаларыттан да үрдүк уҥуохтаах курбуу курдук киһи курбачыйан тахсыбыта, дьону силэйэн, уолга кэлбитэ уонна, уоттаах сытыы харахтарынан уолу батарыта көрбөхтөөн баран, ыйыппыта:
— Эн кимҥиний?
— Мин Тумаппын, - Даҕанча хардарбыта.
— Бай! Бай! - анараа киһи соһуйан түһэҕин охсуммута.
Тула турааччылар хаһыытаһа түспүттэрэ: сибилигин аҕай быһыта-хайыта сынньан, сэймэктээн кэбиһэргэ бэлэм турбут дьон тосту уларыйа охсубуттара.
— Ол иһин даҕаны!
— Тумат эрэ итинник дьорҕоот буолуон сөп.
— Тоҥ Биис буолуон сатаммат!
— Бэйэбит хааммыт, бэйэбит киһибит эбит!
Айдаан намыраабытыгар уһун синньигэс дьиэрбэлдьийбит киһи эмиэ ыйыппыта:
— Аатыҥ кимий? Эн хантан кэллин? Ханна бардыҥ?
Даҕанча киниэхэ хардара охсубатаҕа; үгүс дьон моргуоругар уонна дэбигис саныы охсорго үөрэммэтэх буолан, тугу этиэн тыл булбакка, үҥүүтүн утары туппутунан тэпсэҥнии турбута. Онуоха эбии бу дьон дэбигис уларыйа охсубут сыһыаннарыгар сөп түбэһэр гына кини түргэнник уларыйа охсубатаҕа — өлөрсөөрү-сүтэрсээри өрүкүйбүт өһөҕө тута сойон биэрбэтэҕэ. Кэлбит киһи, хоруй ылбакка, тула төгүрүйэн турар дьоҥҥо:
— Улахан холомоҕо илдьиэҕиҥ! — диэбитэ.
Даҕанча буоллаҕына, тула өттүттэн үмүрү түһэн үтүрүйэн илдьэ барбыттарыгар эмиэ туох алдьархайга илдьэллэрэ буолла диэн, тыынын охсуһуута суох биэрбэккэ эрдээх санааны ылынан, былдьаан ылбыт үҥүүтүн угун кытаанахтык ыксары туппута.
Илбис түүнэ
Хара суор халаахтыыр
Түҥ хараҥа түүн тууйа сабардаан тиийэн кэлбитэ. Уулаах ыарахан былыттар, түүлээн эрэр таба кыыл өрөҕөтүнүү, быһытталана-быһытталана, сиргэ тиийэ халыйбыттара, куттаммыттыы хаптайа дьылыйбыт тордохтор урааларыттан иҥниэх курдук намылыспыттара. Эмпэрэ сыыр анныгар сытар күтүр улахан күөл хараҥа кытылларын кырбыыр тыаһа бүтэҥитик биллиргээн иһиллэрэ.
Сарыы тордохтор саамай ортокуларыгар тыстаах, баттахтаах хара эһэ даппытын үрдүгэр сытан, Ньырбачаан утуйан биэрбэтэҕэ. Кини, тордохтор тастарыгар төһө да чуумпутун иһин, аллара күөл араастаан түллэҥнии, иҥсэлээх долгуннарынан өрүтэ көбүөхтүү сытарын иһиллиир этэ. Бу үөһэ, кырдалга, чугунаабыт чуумпу уонна алларааҥы күөл бааллыра сытара хайдах эрэ кини уутун уйгуурпута. Ньырбачаан уот өттүгэр убайа Өрөгөчөй хоһуун, бу түөрт уон ураһа Тоҥ Биистэр баһылыктара, саннын байаатыгар тиийэ түспүт ыас хара баттахтаах, сааһын өрөгөйүгэр сылдьар эдэр киһи, тиэрэ түһэн утуйа сытара.
Ханна эрэ ыраах хараҥа тыалар үрдүлэринэн хара суор халаахтаан ааста. Бачча түүн эмиэ туох суора сылдьар?
Ньырбачаан сааһа уона эрэ этэ. Аҕата, ийэтэ өлүөхтэриттэн ыла кини убайынаан иккиэйэхтэр. Дьонуттан мэлийэн баран, убайа бу дойдуттан барбакка уһуннук олорбута. Бары да, бу үгүс балыктаах, өлгөм бултаах кэбэри сөбүлээннэр, барыахтарын баҕарбатахтара. Күөл, өрүс олус эмис, үгүс балыктаахтара, хара тыалара үгүс бултааҕа. Бу дойдуга кэлиэхтэриттэн ыла үөр табалара үксүү турбута, кыра оҕолоругар тумуу да киирбэт буолбута. Баҕар, ол иһин эбитэ буолуо, биир сиргэ уһуннук тэһийэн-тулуйан олорбот дьон уһуннук тохтообуттара. Ньырбачаан ону хантан билээхтиэй? Арай киниэхэ манна, бу түргэн сүүрүктээх өрүс, ыраас уулаах улуу күөл икки ардыларыгар сыыйа тардыллыбыт үрдүк кырдалга оонньуурга, сүүрэргэ-көтөргө үчүгэй эрэ этэ.
Ньырбачаан ийэтин үчүгэйдик өйдүүр, кини сылаас, сымнаҕас илиилэрин, аһыныгас аламаҕай харахтарын. Сиртэн сиргэ көһөн тиийэн тордох туруорарга кини ийэтэ Ньырбачааны, тоҥмотун диэн, сирэйэ эрэ көстөр гына таба тириитигэр кичэйэн суулуура уонна таба наартатыгар уурара. Тордох туруоруллан, иһигэр уот оттуллан сылаас буоллаҕына, иһирдьэ киллэрэн сыгынньахтаан аһатара-сиэтэрэ. Ийэтин эйэҕэс харахтара, төгүрүк маҥан сирэйэ Ньырбачааҥҥа хайдахтаах күндү этилэрий?! Кыыс уһуннук сыҥсыйан тыастаахтык өрө тыынна уонна тэллэҕэр эргийдэ.
Ийэтин санаппыт эйэҕэс санааны үтүрүйэн, кини хараҕар
аҕатын дьэбир мөссүөнэ бу көстө түстэ. Сэксэлдьийбит чэпчэки, түргэн хамсаныылаах Мэкчэ хоһуун бэйэлэрин дьонун ортотугар өйүнэн-санаатынан, саталынан ураты киһи этэ. Ол
иһин кинини бары баһылык оҥостоллоро, ким да кинини утары көрбөт буолара. Эмиэ уолун Өрөгөчөй курдук, саннын байаатыгар тиийэ түһэр ыас хара баттахтаах, элэгэлдьигэс түргэн харахтардаах хара бараан киһи, субу ойон туруохха айылаах сэргэхтик туттан, тордох ортотугар тэлгэммит эһэ даппытыгар олороро бу баарга дылы. Баһыттан атаҕар диэри ханан да кыырпах да саҕа мэҥэ суох муус маҥан таба тириитэ таҥастаах буолара. Ол иһин буолуо, кинини өстөөхтөрө Маҥан Мэкчэ диэн ааттыыллара. Кини кыырыктаах үҥүүтүн уонна алаҥаалаах нимчикатын аттыттан хаһан да араарбат этэ.
Ыраах ханна эрэ эмиэ суор халаахтаабыта.
Суор - куһаҕан көтөр. Кини собулҕаны тоҥсуйар эбэтэр кыаммат, көмүскэлэ суох буолбут кыылы булан, бастаан тыыннаахтыы хараҕын оҥон баран, тобулута тоҥсуйан сиир. Ньырбачаан суору сөбүлээбэт этэ. Кини туох эрэ хаан тахсыах, бөлүөх уобуох буоллаҕына сырыыргыыр диир буолара ийэтэ. Оттон мохсоҕол оннук буолбатах, букатын атын. Кыырт мохсоҕол күүһүнэн сабырыйан, хотоҕойунан хотон аһаҕастык булдун тутар. Кини собулҕаны хаһан да тоҥсуйааччыта суох, итии хаан аһылыктаах. Кинилэр аҕаларын ууһун бары кырдьаҕастара кыырт мохсоҕолу олус ытыктыыллара. Биирдэ Ньырбачаан ону ийэтиттэн ыйыппытын: “Тыый, улаханнык саҥарба! Кини биһиги төрүппүт буолар”, - диэн буойан кэбиспитэ. Ийэтэ эрэйдээх билигин баара буоллар ньии! Ньырбачаан үөһэ тыынна, эмиэ эргичис гынна.
Тордох ортотугар оттуллубут уот умуллан, кыһыл чохтор эрэ кытара сыталлара. Араан анараа өттүгэр иикээртыга хатарылла ыйаммыт илээҥки сыта дыргыйара. Уулаах былыттар субу чугаһаан, намыһаан, холомо ураатын быыһынан элэҥнэһэн ааһаллара көстүбэт буолбута быданнаабыта. Билигин, түүлээх мэҥкэрэ иһинии, түлэй хараҥа этэ. Ньырбачаан, хараҥаттан куттана санаан, убайын өттүгэр сыстыбыта уонна уоскуйбут курдук буолбута.
Төттөрү-таары көһө сылдьыбыт чопчоколоруттан бу киэҥ айааҥҥа кэлбиттэрин Ньырбачаан бэрт чуолкайдык өйдүүр. Кинини ийэтэ таба мэҥкэрэҕэ уган аҕалбыта. Оҕо маҥнай бу урут көрбөтөх киэҥ айаанын муодарҕаабыттыы тула көрбүтэ. Уҥа өттүлэригэр түргэн сүүрүктээх ыраас уулаах улахан өрүс устан доллоһута сытара. Оттон хаҥас өттүлэригэр киэҥ күөл мэндээрэрэ.
Мэкчэ хоһуун дьонун — түөрт уон ураһа Тоҥ Биистэри — күөлтэн өрүскэ түһэр сиэн төрдүгэр түһэртээбитэ. Манна ыраас кырдалынан үөмэн кэлэр эбэтэр сиэни кэһэн туораан биллэрбэккэ, өмүтүннэрэн, саба түһэргэ бэрт уустук этэ. Өстөөхтөр өскөтүн күүс уонна ахсаан өттүнэн баһыйан кырдалынан тоҕо ааҥнаан киирэр түбэлтэлэригэр, өстөөхтөргө кураанах тордохтору хаалларан баран, сиэн хааһыгар киирэн биллибэтинэн ньылбыс гынан хаалыахха эмиэ сөбө. Үгүстүк кыргыспыт, кыайыы өрөгөйүн, кыайтарыы муҥун да билбит кырдьаҕас хоһуун Маҥан Мэкчэ итини барытын санаан-өйдөөн түспүт сирдэрин талбыта.
Бары тордохтору туруорбутунан барбыттара. Мэкчэ хоһуун уолугар Өрөгөчөйгө эппитэ:
— Бу сир — үтүө сир. Ити арҕааҥы хара буҕарга тахсан бултуохпут, алларааҥы айааҥҥа табабытын мэччитиэхпит. Эн киирэҥҥин өллүүнэни көрөн таҕыс.
Ньырбачаан убайа Өрөгөчөй, оччоҕо саҥа туран эрэр, ийэтин курдук, муус маҥан, наҕыл намыын уолчаан, аһыы охсон, аллараа күөл кытыытыгар киирбитэ. Ньырбачаан убайыгар, куолутунан, кутурук маһа буолбута. Оччотооҕуга, дьоно баарына, убайа үчүгэй, аламаҕай да этэ — куруутун кинини илдьэ сылдьара, саататара, бииргэ оонньуура. Ол сылдьан булт араас ньыматыгар үөрэтэрэ. Кинилэр бииргэ сырыттахтарына Ньырбачаан тиһигин быспакка быһа ыаһыйалаан ыйытан тахсара: хас кыыл-сүөл суолун көрдүн, хас көтөрү-сүүрэри көрүстүннэр. Оттон аҕата өлүөҕүттэн убайа куруутун оонньуур да, дьаарбайар да санаата суох дьэбин уоһуйа сылдьар.
Ол киэһэ убайа кыырыктаах үҥүүтүн эрэ ылбыта уонна туруору сыырынан аллараа сиэҥҥэ түспүттэрэ. Оо, онно куһа-хааһа хойуутун! Бу балыга үксүн! Көтөр кынаттаах бииһэ, өй-мэйдээх тулуйбат айдаанын тардан, кытыыттан быстыбыт луоҕалыы ууга хараара усталлара, кинилэртэн үргэннэр, күөл үрдүнэн былыт курдук күүгүнүү көтөллөрө. Оттон балык буоллаҕына, күөскэ куппуттуу, көймөстө оонньуура. Олус бөдөҥ соболор чычаас, дьара ууга, систэрэ хараара-хараара, иэннэринэн ууну лаһыйаллара. Ол дьикти көстүүнү балачча көрөн турбахтаат, убайа Өрөгөчөй биир талыы собону тутан ылбыта уонна тула эргитэн Ньырбачааҥҥа көрдөрөн баран, аргыый сэрэнэн ууга төттөрү уурбута.
Күөл кытыытын кэрийбэхтээн, барытын астына көрөн-билэн баран, Ньырбачаан убайынаан киэһэ тордохторугар тахсыбыттара - кырдал устун тордох бөҕө туруоруллан бачыгыраабыт этэ. Барыларыттан бастаан харахха быраҕыллан, саамай ортолоругар кинилэр дьоннорун маҥан тордохторо туналыйара. Кини уҥа ойоҕоһугар сааһын тухары Маҥан Мэкчэ кэйэр муоһа, охсор туйаҕа буолбут үрдүк уҥуохтаах хара бэкир Чымпа туох да ойуута-мандара суох үрдүк тордоҕун туруоруммут. Кини уола, Ньырбачааны кытта саастыы, аҕатыныы өһөс хааннаах, курбуу курдук, сааһыттан ойуччу үрдүк уҥуохтаах Богдуу уол киирэ-тахса сылдьара. Кинилэр хаҥас өттүлэригэр Ойуу Нэлэкэ ойуун араас сарбынньахтаах, онон-манан дьэрэкээннээх киэргэллээх тордоҕо түспүт.
Бастаан-көстөөн сылдьааччы үс киһи тордоҕун тула төгүрүччү түөрт уонча араас быһыылаах-таһаалаах, араас өҥнөөх-дьүһүннээх тордохтор тоҕуоруйбуттар. Убайын батыһан иһэн Ньырбачаан доҕотторо Ниччалаах Ньөөкү ханна тохтообуттарын хараҕынан көрдүү истэ. Ничча аҕата Үҥкээн бэйэтин дьоҕус тордоҕун сиэн үрдүгэр, Бакана уонна Алымдьы икки ардыларыгар, түһэриммит этэ. Оттон Ньөөкү аҕата Сахсаа самнаххай тордоҕо кырдал саамай көнө сиригэр, Ампэрэ, Сэкинэ, Хопоо тастарыгар, көстөрө.
Үлэлэрин-хамнастарын бүтэрбит, аһаан-сиэн санаалара көммүт дьон быһыытынан, бары мустаннар тордохтор иннилэригэр сиэттиһэн баран хайыы-үйэҕэ үҥкүүлээн эрэллэрэ. Сиртэн сиргэ көстөх аайы куруутун ылланар буолан, үҥкүү ырыатын тылларын билбэт киһи суоҕа.
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕыҥ!
Орто туруу дойдуга
Олох биирдэ бэриллэр.
Ыллаан иһиҥ, ыччаттар,
Оонньоон иһиҥ, доҕоттоор!
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕыҥ!
Үрүн түүлээх үөрдүспүт,
Хара түүлээх ханыыласпыт
Үтүө-мааны дойдуга
Олохсуйар буоллубут.
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕыҥ!
Төрүүр-үөскүүр оҕобут
Төлөһүйдүн, улааттын!
Таптыыр таба көлөбүт
Тарҕаан, элбээн иһиэхтин!
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕыҥ!
Тула хара буҕарга
Туран тахсан бултуохпут,
Ити сытар далайга
Илимниэхпит, кустуохпут.
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕын!
Тоҕус үйэ тухары
Тохтообокко туойуоҕуҥ!
Аҕыс үйэ тухары
Ахсаабакка аатырыаҕыҥ!
Гэсу, гэсу, гэсугэр!
Гэсугэри ыллыаҕыҥ!
Үгүстүк ылланар буолан, үҥкүү ырыатын Ньырбачаан эмиэ өйүгэр хатаабыта.
Эр дьоннортон арай Атаҕа Суох, үҥкүүлээбэккә, тордоҕун иннигэр соҕотоҕун согдьоллон турара, Ньырбачаан аҕата Мэкчэ хоһуун, тириинэн саба тардыллар аанын аһан баран, үнкүүлээччилэри көрөн олороро. Кини атаҕын үрдүгэр олороро, ох кирситтән, үҥүү угуттан тарбаҕым халтарыйыа диэн арыылаамаары, кэргэнэ Мукуча быһан биэрбит этин ытыһын көхсүгэр уурдаран ылан сиирэ. Кини аттыгар кыырыктаах үҥүүтэ уонна кэһэхтээх оҕо бэлэм сыталлара. Өрөгөчөй үҥкүүлүүр дьоҥҥо тахсаары гыммытын аҕата тохтоппута.
— Тохтуу түс уонна иһит мин тылбын, - диэбитэ кини сөҥ куолаһынан.
Өрөгөчөй тахсан биир саастыы оҕолору кытта үҥкүүлүөн баҕата бэрт быһыылааҕа да, аҕатын тылын истэн, тиийэн эһэ олбоххо кэккэлэһэ олорбута. Уоттаах харахтарынан Мэкчэ хоһуун уолун чинчилиирдии көрөн ылбыта. Өрөгөчөй кырдьык да киһи мыыммат эр бэрдэ буола үүнэн эрэрэ: торум курдук хара бытык кини эрдээх ыас араҕас сирэйин өссө модьу көрүҥнүүрэ, кэккэлэһэ олорбутугар аҕатыттан моонньоох баһынан куотан үрдээн көстүбүтэ, онуоха эбии аҕатытан быдан үскэл, халыҥ этэ. Мэкчэ хоһуун уолун тус сэбэрэтин көрөн олус астыммыта. Кини саҥата суох тордохтор иннилэригэр үҥкүүлүү сылдьар дьону ыйан баран:
— Ити үҥкүүлүү сылдьаллар, — диэбитэ.
Өрөгөчөй тугу да хардарбатаҕа, сирэйин биир да тымыра тардан көрбөтөҕө.
— Дьон үөрдэхтэринэ эбэтэр кыргыһаары гыннахтарына үҥкүүлүүллэр, — Мэкчэ хоһуун уолугар быһаарбыта. — Мин саллар сааһым тухары үгүстэри кытта өлөрүстүм, бэттэри кытта харсыстым. Сороҕор күүспүнэн кыайан, сороҕор өйбүнэн сүүйэн биирдэ да кыайтарбатым. Инньэ гынан бу кыра, дьоҕус дьоммун баччааҥҥа диэри этэҥҥэ аҕаллым.
Мэкчэ хоһуун кураахтаах саатын ылан имэрийэн көрбүтэ.
— Мин тоҕо эрэ алаҥаабын тардарбар илиим салҕалыыр буолан эрэр, ыытар охторум сороҕор булду булбаттар. Эн миигин солбуйар кэмиҥ субу кэлэн эрэргэ дылы көрөбүн.
Өрөгөчөй, аҕатын ити да тылларыттан ымыттан көрбөккө, саҥата суох олорбута. Мэкчэ эмиэ уолун ити туттунуутун сөбүлээбитэ — хоһуун санаатын, үөрүүтүн-хомолтотун таһыгар таһаарара табыллыбат.
— Дьэ ол иһин эн бу төрүөбүт төрүт дьонуҥ күн сиригэр буору бааһырдан олороллорун иһин туоххун да харыстаабакка охсус. Ол эн олоҕуҥ бастыҥ дьулуһуута буолуох тустаах. Чэ, мин тордоҕум кэриэһэ, Өрөгөчөй уолум, ону умнума.
Ити кэнниттэн Мэкчэ хоһуун өр буолбатаҕа. Кинини уола Өрөгөчөй солбуйбута, бу түөрт уон ураһа Тоҥ Биистэр баһылыктарынан буолбута.
Кинини, аҕатын хорсунун ытыктаан эбитэ дуу, эбэтэр кыайыгаһын-хотугаһын иһин эбитэ дуу, ону Ньырбачаан билбэт этэ, дьон баһылык оҥостуммуттара.
Аҕата өлбүтүн кэнниттэн сотору буолан баран, биир сааскы ылааҥы киэһэ аргыый аҕай тордох сарыы аанын сэгэтэн, хаар маҥан баттахтаах, өссө да уота умулла илик сытыы харахтардаах, кылгас быыһык саҕынньахтаах кыра оҕонньор киирэн кэлбитэ. Бу Ойуу Нэлэкэ ойуун диэн оҕонньортон оҕолор, дьахталлар олус куттаналлара, оттон улахан эр дьон бары ытыгылыы көрөллөрө.
— Тугу билэн-көрөн сылдьаҕын, Өрөгөчөй хоһуун? — диэбитэ кини намыын куолаһынан. — Түүл-бит бэрикитэ суох буолла ээ.
Өрөгөчөй хоһуун, кырдьыга, ойууну соччо итэҕэйбэт этэ булт бултуурга, өстөөхтөрү сойуолуурга ойууттартан туһаммытын кини билэ илигэ. Уот иннигэр, эмиэ аҕатын курдук өттүк баттанан олорон, кини бу өбүгэ саҕаттан ытыгыланар дьону, ойууттары, утарар табыла суоҕун өйдөөн, ойуун тугу этэрин истээри, сирэйин кини диэки эргилиннэрбитэ.
— Эдэр хоһуун, билэҕин дуо, бу биһиги олохсуйан олорор сирбит биһиги урут көһө сылдьыбыт мас чопчокобутугар букатын маарыннаабат, сырыы-айаан ортотугар баар сир, — диэбитэ Ойуу Нэлэкэ.
Өрөгөчөй хоһуун, биир да тылы хардарбакка, ойуун оҕонньору тобулу көрөн олорбута. Ойуун этэн испитин салҕаабыта:
— Мантан тус илин, күн кылбайа тахсыытын диэки бардахха, эн ийэҥ удьуордара сырдык-маҥан хааннаах
эйэҥнэс эмиийдээх эмис-тала кыргыттардаах Улуу Хоролор диэн — бааллар. Кинилэртэн элбэх хаардар-самыырдар анараа өттүлэригэр аҕаҥ, Маҥан Мэкчэ обургу, биир бэт кыыстарын уоран-талаан кэлэн ойох оҥостуммута. Ол эн ийэҥ Мукуча этэ. Эн, бу ийэҕин батаҥҥын, Хоролордуу үрүҥ субалааххын, үөскүлэҥ таһаалааххын.
Өрөгөчөй хоһуун онно да тугу да саҥарбатаҕа.
— Ийэҥ аймахтара бэт төрүт уус дьоннор. Ол гынан баран кыыстарын Тоҥ Биистэргэ былдьаппыттарын сөбүлээбэккэ олорор буолуохтаахтар. Охсуһуу дьолуолаах аартыга төһө да тиксиһиннэрбитин иһин, эн ийэҥ урууларын кытта хаан таһаарсар, харба былдьаһар эрэ буолаайаҕын. Аҕаҥ оҥорбут буруйун көннөрсөрүҥ буоллар, бу биһиги кыракый аймахха ордук буолуох этэ.
Ойуу Нэлэкэ тохтуу түспүтэ, сэксэйбит убаҕас бытыгын имэринэн ылбыта уонна эмиэ саҥаран барбыта:
— Улуу Хоролор анараа өттүлэригэр күүстээх саалаах Күп омуктар олороллор. Онтон өссө илин бу эбэ устун уһуннахха, бэт дэлэй уулаах, кытыытыттан киирэн көрдөххө сир-халлаан ыпсыһар киэҥ иэннээх Улуу Илин өрүскэ тиийиллэр. Улуу Илин өрүһү өрө уһуннахха, саһыл курдук ньуолбар саталлаах Саха Урааҥхайдарга тиийэҕин.
Өрөгөчөй ойуун ити тылларыгар кини диэки көрөн ылбыта.
— Сахалар - халыҥ, үгүс дьон. Кинилэр биһиги курдук көһө сылдьыбаттар, биир сиргэ олороллор уонна ураа муостааҕы иитэллэр, нэлим сиэллээҕи көрөллөр-харайаллар. Ураа муостаахтарын үүтэ-арыыта биһиги табабыт киэнинээҕэр быдан ордук, оттон кэлим сиэллээхтэрэ биһиги табабытынааҕар быдан күүстээх, быдан түргэн.
Эн аҕаҕын өмүтүннэрэн, сэрэппэккэ сиэбит тигиилээх сирэйдээх Дьирикинэй омуктар тус арҕаа күн кылбайа киириитин, Күөл Сүүрүндэ диэки түстүлэр.
Өрөгөчөй, аҕатын өлөрбүт омуктар ааттарын истэн, хаана дьэбидис гына түспүтэ. Ойуу Нэлэкэ онно кыһаммакка салгыы кэпсээбитэ.
— Ол кинилэр улахан кутталлара суох. Хата бу эбэ ыһыытыыр баһыгар олохтоох омуктар кутталлаахтар. Ол курдук Анысханнаах Анаабыр өрүстэн маҥан таба түүтэ ахсааннаах Майаат омуктар Өксүөннээх Өлөөҥҥө кэлэн олохсуйдулар. Кинилэр чугас ыаллыы олорор халыйар туман курдук халыҥ үгүс ахсааннаах Тумат омуктары үтүрүйдүлэр. Эн кинилэртэн сэрэн, кинилэр аһынар диэни билбэт дьон. Майааттардыын хара тыаларыгар баппакка, онтон быгыалаан, үгүс бултаах-астаах үрэхтэргэ, күөллэргэ тахсыталаан эрэллэр үһү диэн истибитим.
Ойуун Өрөгөчөйү өтөрү көрбүтэ.
— Бу алларааҥы устан мэндэйэ сытар эбэни өксөйөн тус арҕаа түстэххэ, тоҕус хонук томточчу туолуутугар олус улахан күөлгэ тиийэҕин. Ол күөл кытыытыгар соҕурууттан көһөн кэлэн саталлаах Саха Урааҥхайдар олохсуйбуттара быданнаата. Ону баара бэт соторутааҕыта күн саҕахха саһыытын саҕана үллэр туман курдук үгүс Тумат омуктар кырган кэбиспиттэрэ. Үлтү кырбастаан, үөрэ сэмнэҕэ оҥорон кырамталарын киллэрэн улуу күөлгэ куттулар. Онтон ол улахан күөл аата Кырамда буолла.
Оҕонньор көмүскэтин түгэҕэ өһөн эрэр харахтарынан, туох диир эбит диэн чинчилиирдии, эдэр хоһууну көрөн кэбиспитэ. Өрөгөчөй онно да хаанын хамсаппатаҕа, сымара таастыы тыйыһырбыт иэдэстэригэр биир да тымыр ибир гынан көрбөтөҕө, олорбутун курдук олорбута.
— Алдьархай аарыктаах аартыга арылыннаҕа, аны сабыллыбат.
— Сөп, - диэбитэ Өрөгөчөй хамсаабакка олорон чин куолаһынан, — уонна туох диигин?
— Хааннаах айахтаах хара суор халаахтаатаҕына, хаан тохтуо.
Ньырбачаан ити кэпсэтииттэн соччолоох тугу да өйдөөбөтөҕө. Ойуу Нэлэкэ дэбигис киһи өйдүүр гына кэпсэтээччитэ суох. Кини эмиэ, хоһуун-баһылык курдук, туһунан былаастааҕа: ойуун Тоҥ Биистэр төрүттэрин Кыырт Мохсоҕолу кытта сибээстээҕэ, Мохсоҕол удьуордарын бииргэ түмэрэ. Ойуун туох эмэ суолталаах сонуну ким-хайа иннинэ истэрэ уонна хоһуун-баһылыгы кытта хайаатар да сүбэлэһэрэ. Ол да түгэҥҥэ кини сүбэлии, сүбэлэһэ киирэн тахсыбыта.
Ити кэмтэн ыла убайа Ньырбачаантан букатын да кэриэтэ тэйбитэ, урукку курдук оонньуура-күлэрэ мэлийбитэ. Кини мэлдьитин дьэбин уоһуйа сылдьара, Ньырбачаан кэлэн уруккутунуу сыстаҥнаан бардаҕына, ыарахан илиитинэн төбөтүттэн имэрийэрэ уонна аргыый, булгуччулаахтык халбарыччы анньара. Ойуу Нэлэкэ киирэ сылдьыбытын кэнниттэн убайа тордоҕун иһигэр умуһах хастыбыта, онно тоҕус буур тириитин укпута.
Хара суор эмиэ халаахтаабытыгар Ньырбачаан, Ойуу Нэлэкэ тылын өйдөөн, куттана санаабыта уонна убайыттан көмүскэл эрэйэрдии, уһугуннараары тардыалаабыта. Убайа кини үрдүгэр ыарахан илиитин уурбута, онуоха Ньырбачаан, уоскуйбута буолан, нухарыйан барбыта.
Ньырбачаан түүлэ
Ойуу Нэлэкэлиин Ньырбачаан убайын кэнники кэпсэтиитэ маннык этэ.
Биирдэ эмиэ, куолуларынан, эр дьон ханна эрэ баран өр буолан кэлбиттэрэ. Бу сырыыга таба, тайах этиттэн ураты атын сүгэһэрдэрэ суоҕа. Ол киэһэ Ойуу Нэлэкэ эмиэ Ньырбачааннаахха киирбитэ. Кини сэҥийэтин маҥан сэксэгэр бытыга өрө тахсан иннигэр тоһуйбутуттан көрдөххө, бэрт дьоһуннаах кэпсэтиини кэпсэтэ анаан-минээн киирбит быһыылааҕа. Эр дьон эһэ даппыларга араан икки өттүгэр утарыта, атахтарын анныларыгар хомуйа тардан, олорбуттара. Ойуун, “чыырк” гына силлээн баран, кэпсэтиини ыраахтан саҕалаабыта:
— Хотоку, эн аҕаҥ Мэкчэ хоһуун эр сүрэхтээх киһи этэ.
Ньырбачаан убайа Өрөгөчөй ойуун ити тылларыгар дьоһуннаахтык:
— Оннук, — диэбитэ.
— Өбүгэ үгэһинэн, кини өстөөхтөрүн өһүөннэһэр буолара. Өстөөхтөргө Маҥан Мэкчэ хааннаах илкээнини хаалларара.
Бу сырыыга Ньырбачаан убайа тугу да хардарбакка эрэ дьэбин уоһуйбута.
— Эн, кини уола, бу Мохсоҕол уолаттарын түөрт уон тордохторун сытыы кылыһа Өрөгөчөй хоһуун, өһөхтөөх өйдөөх буолуохтаах этиҥ. Тоҕо эн өбүгэҥ үгэһин кэстиҥ, өстөөххүн, Тураах Тарбаҕын, ыытан кэбистин?
Өрөгөчөй онуоха уоттаммыт харахтарынан Ойуу Нэлэкэни утары көрбүтэ уонна, өйдөөрөй диэбиттии, бытааннык саас-сааһынан саҥарбыта:
— Улуу кырдьаҕас, Нэлэкэ ойуун, мин эһиги курдук уһун олоҕу олорботоҕум, эһиги курдук олох мындырын билбэтэҕим да иһин, мин туох диирбин болҕойон иһит! Олох, тыыннаах буолуу уонна өлөрсүү-өһөрсүү диэн иккиэн уун-утарылар, бука, кинилэр хаһан да биир буолуохтара суоҕа. Оттон, мин санаабар, бу сир үрдүгэр, күн анныгар үөскээбит, үүммүт айылҕа сиэринэн олоруохтаах, дьиҥнээх бэйэтин өлөр күнүгэр өлүөхтээх, хагдарыйар кэмигэр хагдарыйыахтаах. Ким да кинини кэмин иннинэ туура тардыа, суох оҥоруо суохтаах. Мин аҕам Маҥан Мэкчэ, улуу хоһуун, охсуһуу-өлөрсүү, былдьаһыы-талаһыы үктэллэнэн олорбут эбит буоллаҕына, онтон биһиги уурайыах тустаахпыт. Сир үрдэ киэҥ эбээт, кини булда-алда, аһа-үөлэ барыбытыгар тиийэр буолбат дуо?! Тоҕо, туох иһин өлөрсөбүт-охсуһабыт? Тоҕо, туох иһин күнтэн сүтэрсэбит?
Ойуу Нэлэкэ Өрөгөчөй эппитин сөбүлүү да истибэтэҕэ, өйдүү да сатаабатаҕа.
— Өрөгөчөй хоһуун, эн ити оҕо санааҥ этэр. Былыр-былыргыттан икки атахтаах баар буолуоҕуттан охсуһуу-өлөрсүү бу аан дойдуну тутан турар. Ким бастаан охсубут — ол соргулаах, ким оҕустарбыт — ол сордоох. Бу аан ийэ дойдуга кыайбыт — дьоло, кыайтарбыт - соро. Саас-үйэ тухары оннук этэ, оннук даҕаны, оннук буола да туруо.
— Суох, эн этэриҥ курдук буолбатах — аан дойдуну охсуһуу туппатаҕа, тутуох да туһа суох. Кинини олох тутан турар. Олох диэн куруутун баара, баар да буолуо, оттон охсуһуу — ол түгэн, быстах ааһар суол…
— Кыргыһыы-охсуһуу ааспат, кини мин киһи буолан ону-маны өйдүөхпүттэн баара, билигин да баар. Мин төрүөм да иннинэ охсуһуута суох олорботохтор эбит, өлбүтүм да кэннэ син биир өлөрсүөхтэрэ.
— Ытык кырдьаҕас, ол оҥойор айаҕын ииттээри, тыыннаах буолаары соҕотоҕун бултуу-алтыы сылдьар, биһиэхэ туох да куһаҕаны оҥорботох Тумат уолун Тураах Тарбаҕы күнтэн сүтэрэммит үтүө аакка тиийиэ этибит дуо? Соргубутугар соргу, дьолбутугар дьол эбиллиэн мин билбэтим.
— Эн дьахтардыы аһыныгас санаан биһигини өлүүгэ эрэ тириэрдиэ, Тураах Тарбах тиийэн дьонугар этэн биэриэ, өлүүнү сирдээн аҕалыа.
— Суох, оннук буолуо суоҕа. Туматтар даҕаны, хараттан үрүҥү араарар буоллахтарына, кыргыһардааҕар эйэлээхтик олорор ордугун өйдүөхтэрэ.
— Эн оҕо санааҥ атыттар уодаһыннарын кыайан өйдөөбөт: кырдьык инньэ гынар даҕаны буоллаххына, атыттар өйдүөхтэрэ үһү дуо? Албына буолуо диэхтэрэ, итэҕэйиэхтэрэ суоҕа,
— Суох, ытык кырдьаҕас, эн этэриҥ курдук буолуо суоҕа.
Өрөгөчөй саҥатыгар ханнык да халбаҥнааһын иһиллибэтэҕиттэн Ойуу Нэлэкэ сааһыгар холооно суох чэпчэкитик ойон турбута уонна эмиэ:
— Хара суор халаахтаатаҕына, хаан тохтуо, — диэн баран тахсыбыта.
Ойуун тахсыбытыгар Ньырбачаан убайыгар сыста түспүтэ.
— Убаай, ити тоҕо кыыһырар Ойуу Нэлэкэ? - диэн киниттэн ыйыппыта. Өрөгөчөй балтын кууһан ылан аттыгар олорпута уонна төбөтүттэн имэрийбитэ.
— Ити бэйэтэ, — диэбитэ кини, мичээрдээн кэбиспитэ, — бадаҕа, куһаҕан сулуктаны сиэбит быһыылаах, кыһаллыма.
Ол эрээри убайын таба хараҕыныы көрсүө, киэҥ харахтара санаарҕаабыттыы Ньырбачааны үрдүнэн тугу эрэ ырааҕы, көстүбэти одуулаһаллара.
Ньырбачаан убайын кууһан, улаҕатыгар сытан түүл түһээбитэ.
Үгүс да үгүс оонньуурдар: араас бэйэлээх табалар, тайахтар, саһыллар, куобахтар, кустар, хаастар… Бары тыыннаах курдук хамсыыллар, сүүрэллэр, көтөллөр. Ол гынан баран оҕолор оонньуохтарын сөп, дьиҥнээх кыыллартан кыралар этэ. Ньырбачаан олус диэн үөрэр. Кини таһыгар куруутун бииргэ оонньуур Үҥкээн кыыһа көрсүө, намыын Ничча, Чымпа уола Богдуу уонна үгүс саҥалаах Сахсаа уола бөдөҥ төбөлөөх Ньөөкү бары чохчоһон тула олорон Өрөгөчөй оҥорор оонньуурдарын көрөллөрө. Өрөгөчөй үөрүйэх илиитигэр саха ууһа охсубут сытыы быһаҕа килбэҥниирэ: оонньуурдар оҥоһуллаат, түһэн сүүрбүтүнэн-көппүтүнэн бараллара. Ол аайы Ньырбачааннаах олус үөрэллэрэ: Ньөөкү, бырдах сиир бөдөҥ сыгынньах төбөтүн тарбана-тарбана, Өрөгөчөй илиитин хас хамсааһынын көтүппэккэ, муннун өрө сыҥа-сыҥа одуулаһара, Ничча хас кыыл ойон түстэҕин аайы үөрэн кыракый чараас ытыстарын таһынара, оттон Богдуу буоллаҕына тутаары сыыһа-халты харбыыра.
Ийэлэрэ-аҕалара иккиэн баалларына ити кинилэр үгэстэрэ этэ: хаар уулуннар эрэ ким да көрбөт сиригэр хонууга баран Өрөгөчөй кистээн буорга көмө сылдьар һэлии муоһун хостоон ылан, араас оонньуурдары оҥорорун таптыыра. Оттон кинини батыһа сылдьар оҕолор тулалыы туран, ону көрөллөрө, бүтэрдэҕинэ ылан оонньууллара. Ньырбачаан убайа муостан арааһы быһан оҥорорун олус диэн сөбүлүүрэ - кини муоһу уонна сытыы быһаҕы туттаҕына утуйарын да, аһыырын да
умнара. Ол гынан баран ити дьарыгын туора дьонтон, ордук аҕатыттан, олус кистиирэ. Аҕата кини хоһуун буолуохтаах уола ол курдук солуута суохха күнүн-дьылын сүтэрэрин сөбүлээбэтэ эрэбил этэ.
Кыыллар кэннилэриттэн Ньырбачаан убайа хатыҥыркаан кыысчааны оҥорбута. Кини сип-синньигэс моонньун хаймыылыы түспүт уп-уһун, хап-хара баттаҕын үс сүүмэхтэрэ синньигэс биилигэр диэри намылыспыттар этэ. Ыйаастыгас харахтара, көп хаастара, сүһүөхтээх үрдүк мунна, чараас уостара кинини ис киирбэх, ол эрээри букатын туспа көрүҥнүүллэрэ. Ньырбачаан хаһан да, ханна да харахтаабатах оһуордаах-ойуулаах соннооҕо, эмиэ кинилэр тордохторугар кимиэхэ да суох иннинэн-кэннинэн намылыспыт кылыгырас көмүс симэхтээҕэ, куорсуннаах хороҕор бэргэһэлээҕэ, ойуу-мандар этэрбэстээҕэ. Ньырбачаан бу дьикти, хаһан да көрбөтөх кыыһын хара маҥнайгыттан тас көрүҥүттэн олус диэн дьулайа, толло, ол эрээри сөбүлүү көрбүтэ.
Убайа ити кыыһы һэлии муоһуттан кэнники улаатан баран оҥорор буолбута. Биир сайын кини аҕатынаан уонна Чымпалыын бэрт уһуннук сүтэ сылдьыахтарыттан ыла, урукку курдук, оҕолору мунньан олорон оонньуура тохтообута. Убайа кистээн хоонньугар укта сылдьан, бэйэтиттэн араарбакка тугу эрэ бэркэ кичэйэн оҥорорун Ньырбачаан бэлиэтии көрбүтэ. Өрөгөчөй оҕолор көннөрү оонньуурдарын өр гыммакка түргэнник оҥороро. Ол гынан баран кини кэнники оонньууру уһуннук да уһуннук оҥорбута. Ньырбачаан тоҕо кистиирин муодарҕаан, убайа утуйа сыттаҕына хоонньуттан ылан тугу оҥорорун уоран көрбүтэ уонна олус диэн муодарҕаабыта. Тоҥ Биистэр тордохторугар кини курдук, киниэхэ майгылыыр да кыыс суоҕа.
Кыыс, убайын илиититтэн ыстанан тахсаат, үҥкүүлээбитинэн барбыта. Кыыс үҥкүүтэ эмиэ Ньырбачаан хаһан да истибэтэх да, көрбөтөх да үҥкүүтэ буолбута. Бу биллибэт кыысчаан хаҥас илиитигэр төгүрүк иһиттээҕэ. Ону уҥа илиитигэр баар кэдэгэр кыракый маһынан охсо-охсо ыллаабыта. Кыысчаан ырыатын Ньырбачаан кыайан өйдөөбөтөҕө. Кыысчаан өрүтэ эккирээн имиллэҥнээтэҕин аайы иннигэр-кэннигэр кыаһаанныы иилиммит симэхтэрэ араастаан ирбинньиктэнэ бэйэ-бэйэлэригэр охсуллан дьикти, хаһан да иһиллибэтэх кыыгынас тыас айаан иһин толорбута.
Биллибэт кыысчаан ыллаатаҕын, эккирээтэҕин аайы кыра бэйэтэ улаатан, саҥарар саҥата саталанан испитэ, симэхтэрин тыаһа кытаатан чыҥкынас буолбута. Оттон быыкайкаан төгүрүк иһитин тыаһа кимиэллэнэн, сири түгэҕинэн ньиргийбитэ.
Убайа Өрөгөчөй куруутун санаарҕаабыттыы көрбүт табалыы киэҥ хара харахтара уоттанан, кыыс хас хамсаныытын ааҕа өрө мыҥаан олороро. Оттон Ньырбачаан доҕотторо кыыс тойугуттан толлон, Ничча Ньырбачааҥҥа сыстыбыта, Ньөөкү Богдууга чугаһаабыта.
Оҕолор оонньуурдара ханна эрэ эмискэ мэлис гынан хаалбыттара. Кинилэр оннуларыгар хантан кэлбиттэрэ биллибэт килбэчигэс тимир куйахтаах дьон кутулла түспүттэрэ уонна кыыһы тула туран, үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы-уунаҕалыы, өрө көтөҕүллүүлээхтик үҥкүүлээн барбыттара. Ньырбачаан, кинилэр тойуктарын төһө да өйдөөбөтөр, бу өлөрсүүгэ аналлаах өһөгөй үҥкүүтүн эндэппэккэ билбитэ уонна куттанан уһуктан кэлбитэ.
Алакыы! Алакыы!
Ньырбачаан уһукта биэрбитэ, тордох иһэ ытыһы таһыйар ыас хараҥа этэ. Таһырдьа кимнээх эрэ үөр таба курдук сырсан тигинэһэллэрэ, өрүһүспүттүү тугу эрэ саҥаран ньамалаһаллара. Убайын харбыалаан көрбүтэ — сыппыт оннугар суоҕа, тыаһыттан иһиттэҕинэ, тура охсубут.
— Ити тугуй? — Ньырбачаан куттаммыттыы сибигинэйэн убайыттан ыйыппыта.
Убайа Ньырбачааны эһэ даппытын кытта биирдэ түүрэ харбаан ылбыта, бобо кууһан туран сүүһүттэн сыллаабыта.
— Өстөөхтөр кэллилэр, хамсаабакка да, айдаарбакка да саһан сыт, — диэбитэ кыыс кулгааҕар уонна били тоҕус буур тириитин тэлгээн бэлэмнээбит умуһаҕар уган баран хаппыт тайах тириитинэн саба тарпыта. Онтон, кэтит сытыы котокоонун лыҥкыр гына субуйа тардан ылаат, кыыртыы саҥарбытынан таһырдьа ыстаммыта.
Ол икки ардыгар тордохтор тастарыгар айдаан-куйдаан, тыас-уус сүрдэммитэ: дьон сырсан тигинэһэр атахтарын тыаһа, аҕылаһыы-ынчыктаһыы, дьахтар айманыыта, оҕо ытаһыыта айааны толорбута. Ол айдааны баһыйан, убайын Өрөгөчөй эрчимнээх саҥата иһиллэн ааһара:
— Үнҡээн! Сахсаа! Чугуйумаҥ! Сэкинэ, Алымдьы! Манна миэхэ кэлиҥ! Дэбэҥдэ! Сиэн хааһыгар!
Убайын саҥата ханна иһиллэр да, онно котокооннор тимиргэ охсуллан лыҥҡыныыллара, дапсы лабыргыыра күүһүрэ түһэрэ.
— Кытаатыҥ! Кытаатыҥ! Тордохтортон киэр үүрүҥ! түргэн саҥалаах Сахсаа кутааланара.
— Кэрдэн ис, үөрэҕэстээ! - күүстээх Чымпа линкиниирэ уонна, маһы кэрдэрдии ынчыктыы-ынчыктыы, саха ууһа оҥорбут кэтит улахан батаһынан тугу эрэ кырбаан ньиллиргэтэрэ иһиллэрэ. Кини курдук күүстээх киһи бу тордохторго суоҕа. Мэлдьитин кыайыылаах тахсар буолан эбитэ дуу, кини охсуһууну-өлөрсүүнү олус сөбүлүүрэ.
Хабыс-хараҥаҕа тордохтор быыстарынан сырсыакаласпыт өстөөхтөр хаһыылара-ыһыылара арыый аҕырыырга дылы гыммыта, тордохтортон тэйэ быһыытыйбыттара. Кинилэр саҥаларыттан Ньырбачаан биир да тылы өйдөөбөтөҕө. Таһырдьа иһиллэр үгүс ньамалас саҥа быыһыгар сотору-сотору били кини уутун уйгуурпут суордуу кыланыы иһиллэн ааһара. Түүнү быһа халаахтаабыт суордара дьиҥнээх суор буолбатах, өстөөхтөр бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсар, бэлиэ биэрэр саҥалара буоларын Ньырбачаан билбитэ. Ол да иһин Ойуу Нэлэкэ ойуун “хара суор халаахтаатаҕына, хаан тохтуо” диэн сэрэппит эбит буоллаҕа. Өрүс баһыттан сөп буола-буола, туман үллэрин курдук, өрө үллэн кэлэр үгүс ахсааннаах Тумат омуктар буоллахтара. Дьоно кинилэртэн ордук сэрэнэллэрин, дьаахханалларын Ньырбачаан билэрэ. Кини онтон этэ саласта, ордук салынна.
— Кытыы тордоҕу! Кытыы тордоҕу! - диэн кытыы тордохторго олорор Бырана убайа Амытты уол хаһыырбыт саҥата иһиллибитэ.
— Амытты, тохтоо! Төнүн! - Өрөгөчөй буойар саҥата
иһиллибитэ.
Ол кэнниттэн өр буолбатаҕа, өлөр кыланыы тыа баһын сатарыппыта, ону кытта тэҥҥэ өстөөхтөр өрөгөйдүүр саҥалара ньиргийбитэ:
— Алакыы! Алакыы!
— Соҕотоҕун баран былдьаннаҕын, — диэбитэ Ойуу Нэлэкэ самныбыт саҥата.
— Оҕолорун, дьонун быыһаары өлөөхтөөтө, — ким эрэ киниэхэ хардарбыта.
Кини ол курдук төһө уһуннук сыппытын бэйэтэ да билбэтэҕэ. Арай хараҕын аһан кэлбитэ, умуһаҕын биир муннугунан сырдык халлаан урсуна кылайан көстүбүтэ. Өстөөх били үҥүү төбөтүнэн силэйтэлииригэр тордох тириилэрин сыҕарыппыт этэ. Ол гынан баран умуһаҕы көрбөккө ааспыт
быһыылааҕа. Ньырбачаан илиилэрин кулгааҕыттан араарбыта, тыас-уус чуумпурбут этэ. Тула өттүн балачча иһиллээмэхтээн баран Ньырбачаан арыый өндөйөн сырдык урсуна көстөр сирин диэки, тыаһаабатарбын ханнык диэн бэркэ сэрэнэн, сыҕарыйбыта. Тайах көп түүлээх тириилэрэ сымнаҕас уонна тыаһаабат этилэр. Ол курдук сэрэниин-сэрэнэн кыыс хара баттахтаах кыракый төбөтүн сууллубут тордох ураатын быыһынан, кыра да куттал сибикитэ билиннэҕинэ тута төттөрү түһэрдии туттан, таһырдьаны өҥөйөн көрбүтэ. Күн хайыы-үйэҕэ лиҥкир тиит мастардаах арҕааҥы тыа баһыгар түһэн эрэрэ. Күлүктэр уһаан сыһыыны дьураалыы барыспыттар. Чугаһынан биир да имириир тыастаах көстүбэт буолбут. Ньырбачаан харахтарыгар быраҕылла түспүт көстүүнү олус атыҥыраабыта: кини көрө үөрэммит кырдала, онно кэккэлэспит тордохторо букатын атын көрүҥнэммиттэр - тордохтор тастара билигин, ханнык да тыынар тыыннаах суоҕун, хаһан да олоро сылдьыбатаҕын курдук, иһийэ чуумпурбут, бэйэлэрэ буоллаҕына, улуу силлиэ түспүтүнүү, иҥнэри-таҥнары барбыттар. Кинилэр тордохторун кытта сэргэ турбут Ойуу Нэлэкэ уонна Чымпа тордохторо сууллубуттар, үлтү тэпсиллибиттэр, тоҕута сынньыллыбыттар.
Түүнү быһа Ньырбачаан уйулгутун көтүппүт суорун кыланыыта эмискэ иһиллибитэ. Кыыс, дьик гына түһээт, умуһаҕар тимис гыммыта. Онтон хаһыы тэйиччитин өйдөөн, эмиэ аргыый сэрэнэн, быган суор хаһыытыыр сирин диэки көрбүтэ. Ол көрдөҕүнэ били кинилэр Ничча, Ньөөкү, Богдуу буолан саас аайы бастаан тахсар харалдьыкка оонньуур үс чаллах тииттэрин төргүү мутугар убайар уот кыһыл таҥастаах үс киһи тахсан олорон, соргу көтөҕөн, суордуу кыланаллара. Тииттэр тастарыгар кутаалар оттуллубуттар, тула дьоннор үөмэхтэһэллэр. Кураахтаах сааны сүкпүт кыһыл таҥастаах дьон, уһун уктаах үҥүүнү өрүтэ уунаҕалыы-уунаҕалыы, үҥкүүлээн, ыллаан айааран эрэллэрэ. Ньырбачаан көрдөҕүнэ, кини дьонун - оҕолору, дьахталлары — ньылбы үүрэн киллэрэн төгүрүктээн тураллара. Кыыс өстөөхтөр саҥаларыттан арай сотору-сотору:
— Алакыы! Алакыы! Алакыы! - диэн хаһыылара, суор кыланыытыныы, тыа баһынан иҥсэлээхтик дуораһыйарын өйдөөн хаалбыта. Ол Тоҥ Биистэр үҥкүүлүү сылдьан сөп буола-буола кыырт мохсоҕоллуу кыыбырҕаһалларыттан букатын атын, олуона, ордук иччилээххэ, киһи куйахата ытырбахтыыр суостаахха дылыта. Ньырбачаан куйахата күүрбэхтээбитэ, иэнэ кэдэҥнээбитэ.
Ньырбачаан ол идэмэрдээх хаһыыттан толлон, балачча уһуннук хамсаабакка, омуктар тугу гыналларын одуулаан турбута.
Эмискэ бөлөх дьон быыһыттан эриэн таба таҥастаах киһи мүччү ойон тахсыбыта да, тумултан аллараа өрүс диэки ыстаммыта. Ньырбачаан кинини эндэппэккэ билбитэ: ол Богдуу этэ. Уон үстээх-түөртээх Чымпа уола оҕолор ортолоругар кытыгыраһынан, булчутунан саҥа аатыран эрэрэ. Куоппут уолу кэнниттэн кыһыл таҥастаах өстөөхтөр эккирэппитинэн барбыттара. Ол эрээри уол атаҕынан барыларын быдан баһыйбыта, атан, уһулу түспүтэ. Онуоха омуктар, ох сааларын сулбурута тардан ылан, ытыалаан субуйбуттара. Ньырбачаан доҕорун аһынан хараҕын саба туттубута, кини дапсылар лабырҕаһар эрэ тыастарын истибитэ. Эмиэ “Алакыы!” сатараабыта. “Таптахтара”, дии санаат, Ньырбачаан хараҕын аспыта, Богдуу туруйалыы-туруйалыы өрүс кытыытыгар сүүрэн киирэн ууга түспүтэ. Бадаҕа, таптарбыт этэ. Өстөөхтөр сорохторо, охторун бэлэмнии туппутунан, уу кытыытыгар саба сырсан киирбиттэрэ. Атыттара буоллаҕына доҕотторун, суордуу хаһыытаан, киксэрэн
биэрэ тураллара.
Куотуу
Куотарга саамай тоҕоостоох кэм кэлбитин Ньырбачаан этинэн-хаанынан билбитэ. Кини тыаһа-ууһа суох, аргыый аҕай сууллубут тордох ураатын быыһынан сытар умуһаҕыттан сыыллан тахсыбыта уонна, тумулга мустубут өстөөхтөргө көстүбэт гына, тордох нөҥүө өттүн диэки сыылбыта. Тордоҕун күлүгэр киирээт Туматтар көстүбэт буолбуттарыгар кини арыый эрдийбитэ. Баҕар, ким эмэ тахсан кэлээрэй диэбиттии, Ойуу Нэлэкэ тордоҕун аанын көрөн ылбыта. Сууллан баран эндирдии түспүт тайах тириитэ тордох аана, иччилэрин мэлдьэспиттии, кураанаҕынан мэндээриччи көрөн турара. Ньырбачаан, киһи орпотоҕун билэн, тордохтор урааларынан күлүктэнэн аргыый томтор нөҥүө өттүн диэки сыыллан испитэ. Кини томтор хааһыгар түһэн, сиэн диэки барыахтааҕа. Доҕотторунаан кини үгүстүк төттөрү-таары сырсыакаласпыт кырдалларын оллурун-боллурун, хас ыырын-ыллыгын биэс тарбах курдук билэрэ. Ньырбачаан, улахан булду — тайаҕы, эһэни бултаатахтарына астыыр кэтит мас дэпсини эргийэ көтөөт, амырыын көстүүгэ ыы-муннунан анньылла түспүтэ. Кини иннигэр икки илиитин быластаан, саннын байаатыгар тиийэ түспүт ыас хара баттаҕа бураллан, баһын хантаччы быраҕан, убайа Өрөгөчөй хоһуун сытара. Бэрбээкэйигэр тиийэр уһун тайах тириитэ соно хаан билик буолбут этэ. Ньырбачаан, туох баар кутталын умнан, сарылаабытынан убайын үрдүгэр саба түспүтэ. Ол курдук убайын муус тымныы буолбут сирэйин сылаас хараҕын уутунан илитэ, ытыы-соҥуу сыппыта. Ньырбачаан сэниэтэ эстиэр диэри бэрт уһуннук ытаахтаабыта. Куруутун уйаҕас, кини хараастар кэмигэр таба харахтарын курдук көрсүө, сэмэй харахтарынан имэрийэрдии көрөр үтүө санаалаах убайа, балта айманыытыгар аны кыһаммакка, боруҥуйбут халлаан диэки чыпчылыйбакка көрөн, сыппытын курдук, хамсаабакка сыппыта. Ол икки ардыгар улам тула хараҥаран барбыта. Өрүс үрдүнээҕи томторго өстөөхтөр өрөгөйдөрө өссө күүһүрбүтэ. Ньырбачаан субу сытан убайа туох диэбитин өйдүү биэрбитэ. Кини убайа ыһыллыбыт баттаҕын хомуйа туппута, сирэйин-хараҕын илиитинэн соппута уонна нэлэкэйдэнэ быраҕыллыбыт тайах тириитэ сонун эҥэринэн, тоҥуо диэбиттии, саба тарпыта. Кыыс кыракый илиитэ убайын куругар иилинэ сылдьар быһаҕын тымныы удьурҕай угун харбаабыта. Кини ол тирии кыыннаах саха ууһа охсубут кэтит, улахан быһаҕын убайын куруттан сүөрэн ылбыта. Тоҥ Биистэр үгэстэринэн, куруутун араарбакка илдьэ сылдьар кыалыктаах хататын хоонньуттан хостоон ылан, моонньугар кэтэн кэбиспитэ. Ол
кэнниттэн убайын киэҥ-куоҥ сонунан кичэйэн бүрүннэри суулаабыта. Уонна өөр да өр, хаһан да умнубаттык убайын одуулаабыта. Арай эмискэ кини хараҕар убайа бэйэтиттэн араарбакка сылдьан күн аайы дьонтон кистээн чочуйан, тупсаран оҥорор муос кыысчаана көстө түспүтэ. Кини, быһыыта, убайын сиэбиттэн түспүт этэ. Кыысчаан, туох да буолбатаҕыныы, уруккутунан үҥкүүлээн өрө тэбэ сылдьара. Ньырбачаан, ыстанан тиийээт, кыысчааны харбаабыта уонна олус синньигэс, оҕолор эрэ билэр уонна батан барар куолларааннарынан сиэн диэки сүүрэн баттаҕа сахсараҥныы турбута.
Аара Үҥкээн тордоҕо баара. Кини бүтүн этэ, ол эрээри аана аһаҕас турара. Ньырбачаан үөмэн кэлэн өҥөйөн көрбүтэ уонна аргыый доҕорун ыҥырбыта:
— Ничча, Ничча! Бу мин, Ньырбачааммын. Бааргын дуо?
Ким да киниэхэ хардарбатаҕа. Кыысчаан ону-маны өҥөҥнөөбүтэ: тордох иһигэр тугу да ордорбокко, өстөөхтөр барытын хомуйан илдьэ барбыттар этэ. Истиэнэтин буоллаҕына биилээҕинэн хайыта сыспыттар. Ньырбачаан доҕорун Ниччаны эмиэ хаан билик буолан кэбилэнэ сытарын көрүөм диэн ытырыктата санаабыта хата, дьолго, суоҕа.
Ньырбачаан, күлүк курдук тыаһа суох, талахтар быыстарынан элэс гыммыта, сиэҥҥэ түһэн, сиэни кыһалыы үүммүт талахтар быыстарынан улахан дьон суолун тумнан, оҕолор бэйэлэрэ сылдьар ыллыктарынан, сэрэнэн, тула өт түн чуордук кэтэнэ-кэтэнэ, аллара өрүскэ киирэн испитэ. Кини бу ыллыгынан доҕотторун кытта туох да кыһалҕата суох үөрэ-көтө төһөлөөхтүк сылдьыбыта буолуой?! Оттон билигин кини хас хаамыытын ахсын бары тыастан куттана, дьигиҥнии иһэрэ. Талах иһигэр утуйбут чыычаахтар киниттэн соһуйан “тирк” гына көттөхтөрүнэ, куйахата “дыр” гынаат, тохтуу түһэрэ, сэбирдэх быыһынан кутуйахтар сырсан тытыгырастахтарына куттанан иэнэ кэдэҥниирэ. Сиэн иһигэр талах быыһыгар тымныы, сииктээх, лаппа хараҥа этэ. Ол да гыннар Ньырбачаан күҥҥэ сүүстэ сылдьыбыт ыллыгынан биирдэ да халты-мүччү тэбиммэккэ, биир да хаппыт лабааны тосту үктээбэккэ, түүҥҥү мэкчиргэтээҕэр тыаһа суох баран испитэ. Ол иһэн кини эмискэ тохтуу түспүтэ, сүрэҕэ айаҕар тахсыбыта: кулгааҕар дьон саҥата, атах тыаһа иһиллэргэ дылы гыммыта. Кыыс суон үөт төрдүгэр сыста түспүтэ уонна уһуннуук-уһуннук иһиллээбитэ. Бу сырыыга туох да киһи дьиксиниэх тыаһа иһиллибэтэҕэ. Арай сиэн уута, тугу эрэ тулаайах кыыска сибигинэйэрдии, быыкаатык сүүрдэн кулдьугуруура. Талахтар быыстарынан түүҥҥү өрүс, котокоон биитинии, тымныытык килбэҥниирэ.
Кини убайа туос тыытын ханнык аппаҕа кистээн турарын үчүгэйдик билэрэ, чуо онно тиийбитэ. Дьолго, тыыны өстөөхтөр көрбөтөхтөр этэ. Көрбүттэрэ буоллар, ол туос тыы сыысчаанын тоҕута үктүүр туох дуоннаах буолуой?! Туматтар бөҕө бытаан нэс тыылара кыыл тириитэ буолара, түргэн сырыылаах түөрэккэй туос тыыны абааһы көрөллөрө. Ньырбачаан тыыга тиийэн баран, сэрэммиттии, ол-бу диэки көрбөхтөөбүтэ — чугаһынан туох да куттаныахха айылаах биллибэт этэ. Өрүс уутугар, аһаҕас сиргэ, киириэн дьулайан, кини өссө хараҥа буоларын күүтэн, тыытын таһыгар чохчойон олорбохтуу түспүтэ.
Кыыс бу алдьархай ааҥнаабыт, сор суолламмыт дьулааннаах сириттэн куота охсуон баҕата олус этэ. Ол эрээри кини эһэлэригэр-эбэлэригэр, аҕаларыгар-ийэлэригэр бэрт үгүс сылларга тыыннаах буолар иһин охсуһуу иҥэрбит үөрэҕэ — сэрэхтээх буолуу Ньырбачаан этигэр-хааныгар эмиэ уһуктубута уонна уолҕамчы быһыыттан тохтоппута. Арай хараҥаран, чугастааҕы үөттэр биир кэлимсэ хара барыар буолбуттарын эрэ кэннэ, Ньырбачаан тыытын соһон уу кытыытыгар киллэрбитэ. Ол эрээри тыытыгар киирэн олорон баран өйдөммүтэ, эрдиитэ суоҕа. Кыыс эрдиитэ суох хайдах да өрүскэ устуллубатын билэрэ: көрбүт өстөөх кинини тутан ылыахтааҕа, бастакы харгы тыыны түҥнэри охсуохтааҕа. Эрдиини көрдүүргэ тиийиллибитэ да, бачча хараҥаҕа хантан булар? Ньырбачаан түөрт атах буолан үөттэр төрдүлэрин тахсан харбыалаабыта. Хараҥарарын күүтэн син балачча олорбута ээ, ол онно эрдиитин булунан кэбиспэтэҕин! Бачча тыылаах буолан баран өстөөхтөртөн кыайан куотар кыаҕа суоҕуттан кыһыйан кыыс ытамньыйан ылбыта. Бэйи, аны итинник кыра суоллартан иҥнибэт гына эрдэттэн толкуйдуур буолуо. “Чэ кэбис, эрдиини буларбыттан аастаҕым, саатар мутугунан эрдинэн баран көрүөм”, дии санаан, кыыс, синньигэс үөт лабаатын булаары, үөһэ харбыаласпыта. Үөттэр лабаалара, кыһайбыт курдук, бары суон, модьу, эрдии гыныахха сөбө суох буолан испиттэрэ. Онтон дьэ биир сөптөөх лабааны харбаабыта. Арай быһаҕын ылан быһыах буолбута, лабаата босхо тиийэн кэлбитэ. Көрбүтэ эрдии буолан биэрбитэ. Убайа эрдиитин үөттэр лабааларын быыһыгар кистии уурбутун
булан ылбыт этэ! Ньырбачаан тыытыгар сүүрбүтэ.
Ньырбачаан, тыытыгар олороот, тиэтэлинэн кытыыттан анньыммыта. Туос тыы халбархай, ол эрээри чэпчэки, киһи салайарын олус истимтиэ этэ. Кини, убайынаан үгүстүк олорсо сылдьыбыт буолан, хайдах эрдэри син удумаҕалыыра. Ол иһин тыытын харса суох өрүс ортотун диэки салайбыта.
Аҕыйахтык үөс диэки эрдинэрин кытары, өрүһү өҥөйөн турар тумулу мэһэйдээбит үөттэр арылла биэрбиттэрэ — Ньырбачаан өстөөхтөрүн эмиэ көрбүтэ. Тумулга баар үс тиит таһыгар оттуллубут кутаалар халлааҥҥа харбыаласпыттар этэ. Ол онно өстөөхтөр, үҥүүлэрин өрүтэ анньыалыы-анньыалыы, өрөгөйдөөх үҥкүүнү өссө сэтэрэн туран үҥкүүлүү сылдьаллара. Кутаалар сырдыктарыгар кыһайан көрдөххө, үс чаллах тиит төргүү мутуктарын аайы кыһыл таҥастаах эр бэртэрэ тахсан олорон суордуу кыланар хаһыылара Ньырбачааны батыһа өрүс үрдүнэн дуораһыйара:
— Алакыы! Алакыы! Алакыы!
(1928 - 1996)
Чурапчы оройуонугар төрөөбүтэ. Кини бастакы “Дьикти саас”
диэн сэһэнэ 1978 сыллаахха тахсыбыта. Кэлин ааҕааччыларга
“Тыгын Дархан” диэн историческай романы бэлэхтээбитэ. Айымньыга Саха сиригэр нууччалар кэлиэхтэрин иннинээҕи кэм көстөр.
Роман саха норуота сайдан испит суола уларыйан, атын хайысханан барыан иннинэ хайдах
олорбутун уус-уран суруйууга
бастакы холонуу буолар. Норуот
дьиҥнээх төрүт өйдөбүлүгэр олоҕуран суруллубут.
Биир улахан улэтинэн “Дьылҕам миэнэ” роман-эссе буолар.
Автор этэр: “Мин олорбут олоҕум общество тутула уларыйар кэмнэрин баттаста. Тус бэйэбиттэн туох даҕаны
тутулуга суох норуотум чулуу уонна олус интэриэһинэй
дьонун - Г.П.Башарины, Н.Е.Мординовы-Амма Аччыгыйын,
Сем.П. уонна Софр.П.Даниловтары, о.д.а., кинилэр дьулуурдарын кытта алтыста. Мин бу кинигэм өйгө дэбигис
түһэн биэрбэт улуу уларыйыылар бутуурдаах суо сахтарын тириэрдэ өйдүүргэ төрөөбүт сахам норуотугар өй-санаа, күүс-көмө эбиэхтин”.
Өһүллүбэт өһүөн
Бакамда аҕата, бэйэтэ даҕаны, кини уола даҕаны Үс Бэлиэлээх хоһуун аатын ылыахтарыгар диэри сир сири кэрийбэхтээбиттэрэ ахан, өлө-өлө тиллибиттэрэ, тимирэ-тимирэ күө-
рэйбиттэрэ. Билигин ханна бааргытый эһиги, ол былдьаһыктаах быдан дьыллар аргыстара, дьолуолаах сааһын доҕотторо, тапталлаах оҕолоро, кэргэнэ? Ханнаҕытый эһиги, кини бар дьоно? Суоххут дии эһиги билигин кини аттыгар. Ырыых-ыраах баар өбүгэлэр дойдуларыгар күөх буруо
буолан көппүккүт. Барбыккыт онно кэм-кэрдии кэлиэн иннинэ. Умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүөхтээх, тиэрэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн тирээбиллиэхтээх уола Үрэн хоһуун Тоҥ Биистэртэн умсубута. Кини бастыҥ доҕоро, ааттаах быһый Чэмпэрэ хоһуун, Дьирикинэйдэртэн сор суолламмыта. Кини айбыт аҕата, тапталлаах кэргэнэ бииргэ Чаабыгырдартан быстах оҥорууламмыттара ыраах. Күөл Сүүрүҥдэ тыатыгар… Үүт оргуйарын курдук үллэр өһөхтөөх, көмүөл устарын курдук күүстээх-уохтаах, күдэн туман көтөрүн курдук күргүөм үгүс Тумат омуктар, билигин эһиги ханна бааргытый? Кыргыһыы-охсуһуу кыайбат кылаан өргөс санаалаах, хааннаах өс чаҕыппат хатан бии хааннаах Тумат омуктар, тоҕо
эһиги, уот кураанҥа уу уоларыныы, уолан-уостан баранаҕыт, иҥэн-сүтэн иһэҕит?! Тоҕо? Ким этиэй ону киниэхэ? Аастыйбыт төбөтүн төҥкөтөн, араанын аал уотун иннигэр олорон
Бакамда оҕонньор ону-маны эргитэ саныыра.
Наҥнаһынынан сабыта уурталаан оҥоһуллубут кыракый буор холомо иһигэр-таһыгар кини кэннэ ким да суоҕа, чуугунуур чуумпу сатыылаабыт этэ.
Бакамда кырыйда, хас маннык сааһы көрсүбүтүн бэйэтэ да умунна. Арай соҕотох уолун кэлэн умса ууран барыахтарыттан ыла кини кэтит санныгар уон алта төгүл кырыа хаар
түһэн ууллубутун - уон алта сыл ааспытын бэрт үчүгэйдик билэр. Ол тухары кинилэр саһан олорбут тыымпыларыгар икки атахтаах үктэммэтэ, иннинэн сирэйдээх таба хаампата. Ити сыллар, тирии мэрэкэ долгуҥҥа уйдаран өрүс сүүрүгүн хоту дэллэйэ устарыныы, олох күннээҕи кыһамыттан тахсыбакка нус барааннык, уу чуумпутук устан аастылар. Күөх далайга киирдэххэ көмүс хатырыктаах арааһа, Эргэнэ Хара Тыаҕа таҕыстахха булт бастыҥа дэлэй буолан,
оҕонньор сиэниниин айахтарыгар аһыыр астарынан ааспакка, таҥнар таҥастарынан татыарыйбакка олорон кэллилэр.
Уолун кэргэнэ Майынчы Тоҥ Биистэр кэлэн барбыттарын кэнниттэн өрүттүбэтэҕэ, сотору өлбүтэ. Кини уҥуоҕун Бакамда туппута: уолун харайбыт сиригэр араҥас оҥорон, туох баар мааны таҥаһын таҥыннаран баран, онно уурбута уонна анныгар куруҥах мас чохчолоон уматан кэбиспитэ. Уҥуох-тирии буолбут өлүгү уот өр гымматаҕа: тугун да ордорбокко
сиэн күдэҥҥэ көтүппүтэ. Дьирикинэйдэр кыыстарын, бука,
оннук уҥуох тутуохтара суоҕа эбитэ буолуо. Кинилэр, үгэстэринэн, кыыстарыгар мааны таҥаһын таҥыннаран, киэргэллээх, оһуордаах-мандардаах сыарҕаҕа олордон, икки атахтаах тиийбэт, сылдьыбат ыраах сиригэр, Улуу Маҕан Дуол үөһүгэр киллэрэн табаларын сүнньүгэ анньан өлөрөн, ол курдук сыарҕалары хаалларан кэлиэ этилэр. Бакамда ону да билэрэ буолан баран, уолун дьахтарын Туматтар үгэстэринэн уҥуох
тутан, ыраах-ыраах өбүгэлэрин сиригэр күдэн буолан көппүт уолугар ыыппыта.
Майынчы кэргэн буолуоҕуттан ыалдьара. Баҕар, онно дьонун кыайан-хотон, өлөрөн-өһөрөн, кинини күүстэринэн ойох гыммыттара төрүөт буолбута эбитэ дуу: Туматтарга дьахтар буолаат, туохтан барытыттан куттаммыт-толлубут курдук чаҕылыҥнас харахтаах кубаҕай кыысчаан ииммитинэн-хаппытынан барбыта. Үрэн хоһуун кинини тараҥнаппат этэ. Дьахтардаах эр киһи балачча уһуннук олорбуттарын эрэ кэннэ Даҕанча төрөөбүтэ.
кэбиспитэ. Инньэ гынан ДаҕанчаТоҥ Биистэр саба түһэр ол амырыын сахтарыгар Майынчы өлөр охтуутун охто сытара. Таһыттан өлөрө-өһөрө киирбит Маҥан Мэкчэлээх ыалдьа сытар дьахтарга кыһамматахтара. Үрэн төрүөҕүн — уол оҕону сураспыттара. Хата ону эһэтэ
Бакамда эрдэттэн сэрэйэн, сиэнин ийэтин хоонньуттан хостуу тардан ылан, даҥ умуһаҕар бырахпыта уонна үрдүнэн куобах нэҥин саба тардан
тыыннаах хаалбыта.
Туматтар эстибит-быстыбыт, уола өлбүт — дьоло дьалбарыйбыт сиргэ, Туманнаах Түбэҕэ, Бакамда тохтуур санаата суоҕа. Кини бу өс-саас анысханнаах аартыга аһыллыбыт сиригэр бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньор уу ньулдьаҕай оҕолуун кыайан олорботторун билэрэ. Ол иһин өрдөөҕүттэн бэлиэтии көрбүт сиригэр, булчут булбатах, көс дьон көрбөтөх кыра, аата-суола суох үрэх төбөтүгэр бүтэй тыымпы күөлгэ тахсан буор холомо оҥостон, онтукатын хатырыгынан сабан, наҥнаһынынан үллүйэн, онно олохсуйбута.
Оҕонньор араан ойоҕоһугар турар улахан нэлэгэр туос иһиккэ ууга сытар силистэри биир-биир ылан удьурҕай уктаах, хара үөстээх улахан саха быһаҕынан саас-сааһынан тыырталаан барбыта. Кини ону туу өрөргө бэлэмниирэ.
Сотору хаар ууллуо, модун сүүрүктэр күөлгэ, өрүскэ кутуллуохтара. Оччоҕо муус ырбыыланыа. Ол онно, саҥа ыраас
ууга, балык тахсыаҕа. Сыл аайы Бакамда саас ырбыыга туулаан сыыс балыгы сөбүлүүрүнэн холоон ылар буолара. Ону баара быйыл күһүн муус тоҥор ыйыгар оҕонньор түөрт туулааҕыттан иккитин куула олгуй иччитэ хардаҥ эһэ уоран көрөн баран, сатаан тылбыытын укпакка, кыйаханан
үлтү сынньан кэбистэҕэ үһү. Күүстээҕэ-уохтааҕа, эдэрэ эбитэ буоллар, Бакамда итинник сирэйэ-хараҕа суох атаҕастабылы таах хаалларыа суоҕа, иэстэһиэ этэ. Туматтар сиэрдэрэ-майгылара оннугу эрэйэрэ.
Ууга сымнаабыт силис тыырарга дэбигис. Оҕонньор үөрүйэх тарбахтарын быыһынан субуллар утахтар синньигэс уонна уһун этилэр. Оттон кини саныыр санаата оннооҕор уһуна, эмиэ аргыый быыстала суох сыыйыллара.
Мэлэмэнэйдээх Илээҥки кубулҕаттара кинилэри Туматтар сүрүн түөлбэлэриттэн араарыаҕыттан ыла туспа баран даҕаны түптээн-таптаан олох диэн олордулар дуо? Ол сыллар тухары наар тыыннарын мананан тахсыбыттара, ол эрээри син биир өрүһүммэтэхтэрэ. Өлөн баран өйдөммүт диэбиккэ дылы, Тоҥ Биистэр кэлэн барбыттарын эрэ кэннэ Бакамда бу былдьаһыктаах кэмҥэ аҕыйах киһи чэчирээбэтин өйдөөбүтэ.
Бакамда олорон ааспыт олоҕун усталаах-туоратыгар халыҥ тирии хайдарын, хара хаан тохторун көрбөхтөөтө. Бу быһылаан-өлүү үйэтигэр өргөстөөх үҥүүнү өрө туппут ол өрөгөйдүүр, кыырыктаах батаһы кыбына сылдьыбыт ол кыайар диэн санааҕа кэлбитэ кини. Тиис — тиискэ, муос — муоска! Кимиэхэ да сытан биэримэ: өлүөххэр диэри өстөөхтөргүн кытта өлөрсөн баран өс, кыайтарыаххар диэри кырыыстаахтаргын кытта кыдыйсан баран кырбастан!
Хааннаах өс! Бэйэтиттэн ситиспэтэххинэ, бэдэриттэн ситис!
Кинилэр умналларын саҕана, биһиги өйдүүрбүт саҕана буоллун!
Бакамда дьонуттан быстан туһунан олорбутун былаһын тухары биир эмэ сыл өлөр куттала суох олорбуттарын өйдөөбөт. Куруутун сэрэнии-кэтэнии, куруутун кыргыска бэлэмнэнии атын түбүгү барытын баһыйан, хааннаах көхсүнэн устар хонуктары бүөлээн, олох үчүгэйин көрбөтөҕө. Ол иһин Ба-
камда даҕаны, кини дьоно бары даҕаны хааннаах өһө суох олох баар буолуо диэн санаан да көрбөттөрө. Ол иһин Бакамда Майынчы санаатын, баҕатын кыайан өйдөөбөтөҕө.
Ийэтэ Майынчы өлөөрү сытан уолун, Даҕанчаны, сыллаан-уураан ылан баран, бэйэтин тылынан тугу эрэ алҕаабыта. Ону кини өйдөөбөтөҕө. Майынчы охсуһууну-кыргыһыыны букатын сөбүлээбэт буолара, бука, оҕом этэҥҥэ сырыт, охсуһууну-этиһиини тумун диэн кэриэһин эппит буолуохтаах. Бакамда Дьирикинэйдэри, кинилэргэ кыайтарбыт атын биистэри хайдах саныы үөрэммитинэн, кус сүрэх куттамсахтарынан ааҕара. Ол иһин кини сиэнин, Даҕанча, тымырынан Туматтар бохсуллубатах модун, дохсун хааннара сүүрүгүрүөн баҕарара. Даҕанча аҕатын, Үрэн хоһууну, хаанын ситиһиэхтээҕин туһунан саарбаҕалыы да барбат этэ. Ол эрэ туһугар кини бу хаалбыт олоҕун олорон кэллэҕэ. Ол эрэ туһугар бу сиэнин ох курдук оҥордоҕо, кустук курдук куоһаатаҕа. Барыта ол эрэ туһугар. Ол өһөгөйдөөх өс, улуу мөккүөр туһугар кини баччааҥҥа дылы тыыннаах олордоҕо.
Бакамда маҥхайа сатаан баран саһарбыт баттахтаах төбөтүгэр өйүн ханнык эрэ муннугар былыргы өбүгэлэр мөлтөх, иринньэх, куһаҕан оҕо төрөөтөҕүнэ хайаҕа, тыаҕа таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ үһү диэн өйдөбүл иҥэн сылдьара. Оннук буолумуна даҕаны, сиртэн сиргэ үүрүллэн-үтүрүллэн, сыҕарыйан-куотан биэрэр дьоҥҥо бэйэлэрин туруулаһан көмүскэнэр эрэ дьоннор туһалаахтара, иринньэх айах адаҕалара боҕуу эрэ буолаллара. Кини билгэлээн, чинчийэн көрдөҕүнэ, бадаҕа, кини сиэниттэн, Даҕанчаттан, киһи куһаҕана, киһи мөлтөҕө тахсыа суох. Баҕар, өлүүттэн өрүһүйэр, былаҕайга былдьаппат Тумат омуктар охсор илиилэрэ, тэбэр туйахтара буолар, биис ууһун көмүскүүр хоһуун бэрдэ тахсыа. Аҕатын Үрэн, эһэтин Бакамда туйахтарын хатарыа — Үс Бэлиэлээх хоһуун буолуо. Ол да иһин Бакамда кинини үөрэтэ-уһуйа сатаата.
Эһэтэ сылтан сыл аайы мөлтүүр-ахсыыр этэ, оттон сиэнэ уол түргэнник улаатара, күүһүрэн-уоҕуран иһэрэ. Даҕанча улам ситэн, улахан дьонтон итэҕэһэ суох үрдүк уҥуохтаммыта, хонук хоннох, күн өрөөтөх аайы улам дараҕар сарыннанан, бүтэй бүлгүннэнэн испитэ. Кини сайынын-кыһынын тыаттан киирбэтэ: күн аайы Эргэнэ Хара Тыатыгар тахса турара. Эһэтэ аны чугастааҕы туһаҕар, сохсотугар эрэ сылдьар буолбута. Үксүгэр сиэнэ бултаан киллэрбит булдун астыыра-таҥастыыра.
Даҕанча улаатан истэҕин аайы ыраатан, хардыыта кэҥээн испитэ, бэрт үгүс сирдэри тилийэ хаампыта. Кини булду сонордоон, сайынын эһэтэ улларбыт сымнаҕас түү уллуҥнаах чэпчэки түнэ этэрбэс кэтэн сатыы, кыһынын эмиэ эһэтэ оҥорбут таба тыһа бүрүөлээх Тоҥ Биистэр туут хайыһардарынан тула силээннэри, түбэлэри, тээннэри, дьопколору, ээйэлэри, буҕардары кэрийэн тахсара. Эдэр булчут, чубуку диэн сытыы туйахтаах, турууктартан иҥнибэт кытыгырас кыыллары сойуолаһа, халлааҥҥа диэри харбыаласпыт Чачыгыр
Таас Дьааҥыларга тиийтэлиир буолбута, хотуттан, Муус Кудулу Далай арыыларыттан, тахсар, сир титириир үгүс үөрдээх мэйиилэни бултаары Улуу Маҕан Дуолу уһаты-туора сыыйара, бардар бараммат Баай Хара Тыаҕа тахсан, түргэн сырыылаах элик кыылы эккирэтиһэрэ. Саҥа ситэн этэ-хаана бугуһуйан эрэр эдэр уолга сүһүөҕүн тэнитиэххэ, хаанын оонньотуохха айылаах булт кэмнээх буолуо дуо бу Орто Аан Ийэ дойдуга?! Сырыыны сырыттаҕын, булду бултаатаҕын аайы уу ньулдьаҕай бэйэтэ эрдийэн, эриллэн-буруллан, буһан-хатан аллаах атахтанан, хоннохтоох холлонон, илбистээх илиилэнэн испитэ Бакамда сиэнэ Даҕанча.