Аарыма хатыҥ Боотуруускай улууһун Кытаанах Хатылы нэһилиэгин кинээһинэн Баһылай Оруоһун, дьон быһаччы Баайка Баһылай диэн ааттыыр киһилэрэ байан-тайан, аатыран-сураҕыран олорбут. Кини сүрдээх сытыы өйдөөх, улуус да, Дьокуускай уокурук да тойотторугар тылын-өһүн ылыннарар киһи эбит. Арай кыра-хара дьоҥҥо кими да өрө, утары көрдөрбөт суоһунан-суодалынан биллэр. Нэһилиэгин сирин-уотун быыс кыраныыссатын чуолкайдааһыҥҥа мөккүөр бөҕөнү ыытан, куораттан сир быыһын оҥорор анал идэлээх, аныгылыы эттэххэ, землеустроитель нууччаны таһааран, аппараатынан ыйдаран, тыатын маһын аахта суола оҥорон солоппут. Ойууру солооһуҥҥа ардыгар ойуур хаба ортотугар наһаа суон, иччилээх буолуон сөптөөх дьабаалаах мастар түбэстэхтэринэ, мас кэрдээччи дьон, күһэллиинэн үлэлии сылдьар дьадьаҥылар олус куттанар, дьаарханар эбиттэр. Ол гынан баран тойон суоһуттан-суодалыттан куттанан, бэлиэҕэ түбэспит маһы син-биир охторорго күһэллэллэрэ. Онно дьон тыллаахтара-өстөөхтөрө: “Биһиги эйигин соруйан сууһарар буолбатахпыт, баай Баайка дьаһалынан суулларабыт. Онон эн эккин буолбакка, баай Баайка сиһин-үөһүн кэрдэбит. Аньыылаах-буруйдаах буоллаҕына, Оруоһуҥҥа дьааһый”, — диэн алҕаан, кыраан охтороллоро үһү. Баҕый үрэҕин үрдүгэр үүммүт аарыма хатыҥ охтуутугар хаан курдук кып-кыһыл сүмэһин сүүрбүт. Ону көрөн мустубут дьон хаанынан ытаата диэн аймаммыттар, хараастыбыттар. Күн ыраахтааҕыттан мэтээллээх Баайка баай туруорсуутунан Байаҕантай, Боотурускай улуустар кыраныыссаларын оҥоруу ыытыллыбыт.
Баайка биирдэ куораттыырыгар биэс уон көлөнөн эти, арыыны тиэйэн киирэрэ биллэр. Оннук аһа элбэҕинэн, кини кэмигэр баһаар сыаната түһэн хаалар. Итиннэ түбэспит куоратчыт-дьадаҥы дьоно атыыларын кыайан батарбакка кэмсинэн-муҥатыйан тахсаахтыыллара үһү. Баайка куорат атыыһыттарыгар түһэрэ. Оттон аһын-үөлүн хамначчыттара атыылаан уонна киирбит үбүн, аһын күнүнэн аахсан, туттаран иһэллэрэ. Атыы бүттэҕинэ, кумааҕы харчыны көмүс харчыга тута уларыттарара. Түспүт ыалыгар ол көмүс харчытын икки хамначчыт нэһиилэ көтөҕөн киллэрэрэ үһү. Сорох үһүйээҥҥэ этиллэринэн булуус умуһаҕар хос умуһах хастаран, баай Баайка көмүс харчытын уурара үһү. Өлбүтүн кэннэ уола хостоон ылаары гыннаҕына, уот буолан умайан ылларбата үһү.
Баайка оҕуһун уотуута

Булуус умуһаҕын хастаран баран, оҕуһу онно туруоран, Баайка сэттэ төгүрүк сыл устата уоппута диэн кэпсээн тэнийбит. Кини обургу бачча өр кэмҥэ хамсаабакка турар сүөһү төһө уойарын билэр санаалаах. Булуус үрдүнэн ампаар туттарбыт, ону таһынан икки хос ампаары оҥотторбут. Ампаардары ыт баһын саҕа күлүүстэринэн хатаппыт. Баайка икки бастакы уол оҕолоро үстүү саастарын туолаат да, эмискэ ыалдьан өлөллөр. Үһүс уолугар бэйэтин аатын иҥэрбит. Арай Нам улууһугар түөкүнүнэн сураҕырбыт Уһуктаах Өлөксөй төрөөн-үөскээн олорбут кэмэ эбит. Кини обургу Баай Баайка оҕуһун уотан туруорарын истэ, билэ охсубут. Аатырар уоруйахтар аһыыр астара астыннарбат, утуйар уулара уйгуурар, тулуйан-тэһийэн сылдьыбаттара үһү. Уһуктаах обургу хайаан да бу оҕуһу уоран, бөдүргэйин сыатын сииргэ санаммыт. Дьэ ол санаатын толороору эрэй бөҕөтүн көрбүт. Сотору өрүскэ кыдьымах киирэн, кырылыы кыынньа турар кэмэ эбит. Муус халҕаһалыы устар кэмигэр кини обургу тулуйбакка-тэһийбэккэ, баламат санаатынан ааттаах атынан муустан мууска ойон, өрүһү туораабыт. Кини бэйэлээх аны чугуйуо дуо, тустаах суолун тутан күлүмэх айанынан илин диэки түһүнэн кэбиспит. Кыыс Хаҥаҕа кэлиитигэр халлаан хараҥарбыт. Арай ол истэҕинэ эмискэ ат туйаҕын сытыы тыаһа “чыыбыр-чабыр” үктэнэн субу ситэн кэлбит. Онуоха эргиллэ баттаан хайыһан көрбүтэ, туу сүрэҕинии дьөрөгөр бэргэһэлээх киһи иннигэр-кэннигэр кыталык элэмэс биирдии атахтаах атынан саба баттаан ситэн ылбыт:
— Эн бу кимҥиний, ханна баран иһэр киһигиний? —Диэн ыйыта охсор. Уһуктаах: — Боотурускай улууһугар ааттаах-суоллаах Оруоһун Баайка баай биир оҕуһу сэттэ сыл курулаппытыгар бөдүргэйин сиэри бу баран иһэбин, — диэн хоруйдаабыт. Уонна ыйытааччы буолбут:
— Эн ханналаан иһэҕиний, кимҥиний-туоххунуй?
— Мин Арҕаа Халлаан уола Лыхаттыыр Бөҕө диэммин. Эмиэ эн курдук Оруоһун Баайка баайы ааттаан-суоллаан иһэбин, дьэ хата аргыстастахпыт. Урут икки уол оҕото үстүү саастарын туолуутугар сиэтэлээбитим. Билигин биир уола үс сааһын саҥа туолла. Ону эмиэ тииһим быыһыгар кыбытаары сорунан иһэбин, — диэбит.
Дьэ ити курдук Айыы, Абааһы дьоно биир киһи аатын ааттаан, икки аҥы соруктаах аргыстаһан айаннаабыттар. Түүн үөһүн саҕана соруктаах сирдэригэр суо хаан ыалдьыттар тиийбиттэр. Итиччэлээх ыраах сиргэ Айыы да киһитин атах тардыстара айаннаах сылгы эбит. Тиийээттэрин кытта икки ыт “ньоҥ-ньоҥ” диэн үрэн иһэн, эмискэ ньим баран хаалтар. Ыттар сүдү абааһыны көрөн кыайан үрбэт эбиттэр. Дьиэ айаҕар тиийэн Лыхаттыыр

Бөҕө: “Улуу ыал аартыктаах буолуохтара”, — боруок аннын өҥөҥнөөт, Уһуктаахха: “Көр эрэ итини”, Боруок аннынан уһаат айаҕыныы киэҥ хайаҕас чөнөрүйэн көстөр. Лыхааттыыр Бөҕө: “Мин атахпыттан тутус”, диир. Киһи абааһытын атаҕын кууһаатын кытта, дьиэҕэ, оһох төрдүгэр баар буола түспүтүн билбэккэ хаалбыт. Лыхаттыыр Бөҕө чохчойоот күлү арыйан, чоҕу үрэн сирилэппит. Ытыһын быыс диэки тоһуйа тутаат, чупчуруйбутугар оҕо ытаан сарылыы түһэр. Оҕо иэрийэ-иэрийэ, ытыырын быыһыгар ытырдар. Уһуктаах тута: “Дыраастый, дыраастый! ” — Диэбит. Онуоха оҕо уҕарыйан барбыт. Ийэтэ уһуктан, таптайан утутан кэбиспит. Абааһыта: “Тоҕо, дыраастый диэтиҥ, ол иһин оҕону сиэбэтим. Аны итинник этимэ, билигин иккистээн көрүөм, — эмиэ күлү арыйан, чоҕу таһааран, үрэн сирилэтэн баран чупчуруйбутугар оҕо сарылыы түһэр. Эмиэ ытыырын быыһыгар ытырдар. Киһи: “Дыраастый” диэбитин билбэккэ хаалар. Абааһыта: “Аны үсүһүн оҥоробун, саҥарыаҥ да сэрэн”, — итинник хатылаан иһэр. Абааһыта:
— Оҕоттон мэлийдибит, саатар оҕус бөдүргэйин сиэн барыахха, мин ампаары өрө көтөҕөн биэрдэхпинэ, эн киирэҥҥин оҕуһу өлөрөн, бөдүргэйин таһаар, — диэбит. Абааһы обургу, икки хос ампаары муннугуттан ылаат өрө көтөҕөн таһаарбыт. Уһуктаах бэлэм хайаҕаһынан иһирдьэ дьылыс гынар. Абааһыта ампаарын саба түһэрээт, атын туйаҕын тыаһа “чыбыр-чыбыр” тыаһаат, сүтэн хаалар. Эдэр ыт ампаары тула көтөн үрэн ньаҕыйбытынан барар. Абааһы сабыдыала эбитэ дуу, Уһуктаах ыт саҥатын истээччи буолбут. “Убаай оҕуска ороспуонньук киирдэ, эн үрдэххинэ тахсыахтара. Ороспуонньугу тутуохтара уонна сарсын бу оҕуһу өлөрүөхтэрэ. Оччоҕо биир кырбас эти эйиэхэ манньалыам”, — диэбит. Итини истэн баран, кырдьаҕас ыт уордаахтык үрэн баргыйбыт. Дьиэлээхтэр ыт үрэриттэн бары уһуктан турбуттар. Тахсыбыт хамначчыттар көрдөхтөрүнэ, ыттара ампаарга өрө хатаастан, кууһа сылдьан үрэллэрэ. Хамначчыттар саа, сүгэ, быһах, сорохтор уот тутан икки хос ампаар күлүүстэрин аһыталаан кииртэр. Уот сырдыгар көрбүттэрэ, оҕустарын төбөтүнэн киһи турара. Дьон тута кыҥаабытынан барбыттар.
— Бэйи, тохтооҥ, тойонноох, хотуннаах дьон буолуоххут, баран тыллааҥ. Мин абааһы моһуоктаабыт киһитэ турабын. Ампааргыт күлүүһэ да бүтүн буолбат дуо? — Диэбит. Түөкүн Баайка баай иннигэр быһаарара маннык: “Бар дьонум Уһуктаах Өлөксөй дииллэр. Сүрэхтэммитим Баһылайап Өлөксөй Лэгэнтэйэбис диэн. Эн оҕускун 7 сыл уоппуккун истэн, бөдүргэйин уоран сиэри кэлбитим. Онтон салгыы Бороҕон улууһун Кыыс Хаҥа сириттэн абааһы аргыстааһан кэлбитэ”, — диэн барытын кэпсээн биэрэр…
Оҕо тыыннаах оппутун үөрүүтүгэр сарсыарда оҕуһу өлөрөллөр. Чугас эргин ыалларын, дьоннорун ыҥыртаран аҕалан, оҕуһун этин бүтүннүү сиэтэн, түҥэтэн ыыталыыр. Дьон аһыыр кэмигэр хамначчыт дьахтар, хобордооххо толору эти уҥа дьиэҕэ таһааран истэҕинэ, аччыгый ыт ол дьахтар атаҕар сөрүөстэ түһэр. Толору этэ тохтон сиргэ түһэр, эдэр ыт биир кырбаһы хаба тардан ылаат, били кырдьаҕас ыкка биэрэр. Баайка баай оҕуһун 7 сыл курулаан оҕотун тыынын толуйбут эбит. Бу оҕо киһи-хара буолан бар дьонугар аччыгый Баайканан сураҕырбыт. Былыргы өйдөбүлүнэн кыра оҕону “оҕо өлүүтэ” дэнэр кыра абааһы сиирэ. Бу түгэнтэн ыла сүдү ыал оҕотун “Улахан абааһы сир” диэн өйдөбүл үөскээбит.

Иннокентий ПРУДЕЦКАЙ.
Уус-Алдан, Бороҕон.