Улахан Аан уола - 30 января 2015

    Тыа хабыллар хаба ортотунан эриллэңниир омоох суол устун, ыыс быдан быыһынан ыт оҕото батыһыннарыылаах кыракый кыыс туохха эрэ ыксаан сүүрэн иһэр. Буруоҕа саспыт аарыма мастар көппөрүһэ сытар силистэрин саппыкылаах кып - кыра атаҕынан тэбинэн нэһиилэ ыстанан ааһар. Тобугунан тэстибит чараас колгуотката, эргэрэн өлбөөрбүт кылгас былааччыйатын кытары тэҥҥэ тэлэмээттэнэр курдуга.
Субу сүүрэн иһэр быычыкаайык киһи ытаабыт, аймаммыт хараҕар, өйүгэр – санаатыгар тугу көрөрө, толкуйдуура буолуой? Дьиэтиттэн мээнэ баран сураҕа суох сүтэрин дуу, мунарын дуу? Суох! Бу оҕоҕо инник өй киирбэт этэ, кини аҥардас иннин эрэ диэки харбыалаһара: үөһэ мэҥэ халлааҥҥа тиийэ өрүтэ көтүтэр аҕатын өссө биирдэ кууһаары… кини кэтит түөһүгэр көтөхтөрөн саатар аҕыйах чаас сыстан тураары…

• Паапа, кэлиий.. Паапа, ханна бааргыный?.. – диэн ытамньыйбыт куолаһынан сотору – сотору хаһыытыыра.

Куруҥ мас эмэҕин иҥсэлээхтик хасыһа олорбут киргил көтөр, кыыстан соһуйан, тыа үөһүн диэки киирэн, тугу эрэ сэрэйбиттии айманан ытаан сыналыйда. Сырдыгы, күнүһү хаххалаабыт тэңкэ тиит, хараара көҕөрө үүммүт аарыма харыйа ойуур, киниэхэ, суостаахтык чугаһаабыт баһаартан куттанан иһиллээбит курдук уу - чуумпута. Арай сүүрэн иһэр тиңилэх тыаһа уонна аҕылыыр көҕүс бу чуумпуга иһиллэн ылара…
Саха сирэ! Саха омук! Саха сирэ барахсан бэйэтэ манна иитэн - үөскэтэн таһаарбыт норуотун көрөн – истэн, аһатан – сиэтэн этэҥҥэ 2014 сылга үктэннэрдэ. Сылтан сыл ахсын кутуйах хаамыытынан да буоллар, ахсааммыт син эбиллэн иһэр курдуга миигин үөрдэр. Биһиэхэ хас биир саҥа киһи төрөөн, күн сирин көрөөһүнэ таҥара биэрбит бэлэҕэ буолар. Билиҥҥи туругунан 500 тыһыынча кэриҥэ буоллубут, бу үчүгэй көрдөрүү! Тоҕо диэтэххэ, төһөлөөх элбэх өлүүнү – сүтүүнү, эрэйи – муҥу көрбүтэ буолуой, бу кыракый норуот?! 1642 сыллааҕы перепись докумуона туоһулуурунан, уйаара – куйаара биллибэттии тэнийбит хотугу кыраайга 18 тыһыынча дьаһаах төлөөччү баар эбит (18 сааһын ааспыт эр киһитэ). Историктар сабаҕалааһыннарынан, оччолорго быһа холоон, дьахтардыын оҕолуун 40 тыһыынча эрэ ураанхай омук бачча улахан сири – дойдуну баһылаан олорбуттара дакаастанар. Билиҥҥинэн көрдөххө, биир улахан улуус дьонун ахсааныгар тэҥнэһэр…
… Субу суруйбут киирии тылларбын ааҕааччым, баҕар, сүөлүргүөн, дьиибэргиэн. Муммут кыыс туһунан анаараары киирбиппит эрээри тоҕо эмиэ уруккуну, кэпсээҥҥэ отой сыһыана суохха суруйааччы халыйан хаалла диэн. Саамай сөпкө өйдөөтүҥ! Баҕар, мин татым өйбүнэн сыыһарым буолуо. Ол эрээри кэннибитин хайыһан көрүөххэ син биир наада эбээт. Урукку хомолтолоох сыллар урсуннарын иккистээн хатылаабат курдук.
Миигин кэнникинэн бу билиҥҥи сыллар дьиксиннэрэн эрэллэр. Сэрэйбиккит курдук сыапачыкалыы салҕанан бара турар иэдээннээх сурахтар: Хаҥалас Булгунньахтааҕар икки оҕо мунан тоҥон өлөөһүнэ… Сиинэ кыргыттарын трагедията.. Халымаҕа икки оҕо сүтүүтэ.. Уус– Алдаҥҥа түөрт саастаах оҕо ууга былдьаныыта.. Дьокуускай куоракка үс саастаах оҕо муус анныгар барааһына уо.д.а. Кинилэр, кыракыйдар, бүтэһик өлөн эрэр тиһэх кыланыылара, ытааһыннара, ийэлээх аҕаларын көмөҕө ыҥыраллара үйэ саас тухары биһиэхэ, Саха сирин үрдүнэн хара мэҥ буолан ыйанан хаалыа турдаҕа, мэлдьитин! Оҕо өлөөһүнэ диэн киһи тылынан кыайан кэпсээбэт да, суруйбат да үлүгэрэ. Дьиҥинэн айылҕа сокуонунан оҕо төрөппүтүн көмүөхтээх, оттон биһиэнэ, хомойуох иһин, төттөрү эргийэн эрэр. Биһиэхэ, сахаларга, биир тыллан эрэр кэнчээри сүтүүтэ, улахан омукка, холобура, нуучча норуотугар киирдэҕинэ, 30 киһиэхэ тэҥнэһэр(сахаҕа икки оҕо кинилэргэ 60 оҕо). Бу нация эстиитигэр тиэрдэр суол хомолтолоохтук арыллыыта буолар…
Мин ытыыбын!.. Ытыыбын субу суруйа олорон, уонна абаккарабын. Буола турар кыһыылаах айдааннарга ким буруйдааҕый ?! Биллэрин курдук, бастатан туран, төрөппүттэр уонна тула баар общество дьалаҕай дьонноро, ол аата - биһиги!..
Ол курдук биир иэдээннээх быһылаан 2014 сыл сайыныгар буолбута. Быһаччы эттэххэ, түөрт саастаах Сайыына кыыс сүтүүтэ. Дьон бары маньяк сиэртибэтэ дии санаабыттара чахчы, тоҕо диэтэххэ Өлүөхүмэ улууһа Сиинэ дэриэбинэтиттэн субу турдаҕа. Биллэрин курдук, биир оҕо туһугар республика бүттүүн аймаммыта, ол быыһыгар мин эмиэ! Баҕар, бу аньыы – хара наһаа халыҥаан, Айылҕа хотун биһиэхэ сэрэтэр моһуона эбитэ дуу, туох билиэй? Сөпкө сабаҕалыыр буоллахпына, иэдээн!
Түөрэхпит эрэ түҥнэстибэтин…

= = =

Сайыына Федорова Өүөхүмэ улууһугар түгэх турар Олгуй диэн ааттаах үс эрэ дьиэлээх, аҕыс киһилээх кыракый дэриэбинэҕэ 2010

сыллаахха төрөөбүтэ. Кыыс төрөппүттэрэ тыа боростуой үлэһит дьоно этэ: сүөһү – ас ииттэн, оттоон – мастаан, айахтарыгар Баай Байанай тугу биэрэринэн үссэнэн, онон түбүгүрэн тахсаллара. Бу дойдуга бэл рация да, телефон да, телевизор да ситимэ суох буолан, түҥ хааһах сиринэн ааҕыллара.
Олгуй дэриэбинэ диэн ааттанара эбитэ дуу, суоҕа дуу? Кус оһоҕоһунуу эрийэ – буруйа токуруйбут Бүрүк үрэхтэн аһаан – сиэн олорор дьаҕа баһа, арааһата булчуттар, балыксыттар учаастактара дэнэрэ буолуо. Тоҕо диэтэххэ манна, сайынын, киин сири кытары сибээстиир суол – иис диэн ончу суох буолара, хам – түм мотуордаах оҥочолор эрэ сылдьаллара. Оттон кини тулата хас эмэ көһүнэн тайаан сытар адьырҕа эһэлэринэн, торҕон бөрөлөрүнэн, сиэмэх бэдэрдэринэн ыбылы туолбут кыыллардаах дьиикэй тайҕа этэ.
От ыйын 29 чыыһылата тигинээн тиийэн кэлбитэ. Сайыына кыыс сарсыарда соһуччу уһукта биэрдэ. Күөдэл буола ыһыллыбыт кирдээх дьиэтин иһигэр, таныыта хаһыҥыраан утуйа сытар эбэтэ Балбаараттан ураты ким да суох этэ. Бэҕэһээ аҕай киниэхэ кэһии бөҕөлөөх күүлэйдии кэлбит аҕатын тута саныы биэрдэ, «арба даҕаны бүгүн, оҥочонон үрэх устун күүлэйдии барыахтаахтар этэ дии». Кини ыксал муҥунан колгуоткатын, былааччыйатын булан кэтэ оҕуста, атаҕар кылгас остоох саппыкытын булан анньынна уонна таһырдьа ойон тахсаат, ытын оҕотун ыҥырда:

• Саарык… Саарык.. паапа ханна барбытай?- тута киниэхэ сүүрэн кэлбит ыт кыыс саҥатын өйдөөтө быһыылаах, кутуругун эйэҥэлэппитинэн аллараа үрэх диэки такыныйда.

Кини кэнниттэн Сайыына кыыс баттаҕа тоттойон эккирэтэн сэрбэкэчийдэ. Онно үрэххэ аҕатын кытархай өҥнөөх оҥочото миэстэтиттэн хамсаан, Бүрүк ортотугар тиийэн номнуо долгуҥҥа өрүтэ күөрэҥнээн эрэрэ. Оҥочоҕо иккилэр этэ - кинилэр мотуору собуоттуу сатаан тугу эрэ гынан букунаһаллара. Кыыс хаһыытыан икки ардыгар уу сэбэ күөх буруонан уһууран бирилии түстэ да, иннин диэки тумса

1 февраля Махыс
Дьэ ити оҕочоон тыыннаах хаалбытыгар Үөһээҥҥи Үрүн Аар Тойоммутугар Таҥарабытыгар махтаныахтаахпыт!
Махтал буоллун Халлааннааҕы Аҕа Баһылыкпытыгар!!!

хантайбытынан куугунуу турда. Аҕа эргиллэн оҕотугар туох эрэ диэн хаһыытаан айаҕа оҥоҥноото уонна илиитинэн далбаатаата: - һыллыый, дьиэҕэр ба… - ити быстаҕас хаһыы биллэн туран ситэ иһиллибэккэ, салгыҥҥа туора оҕустаран көтөн хаалла. Кыыс хараҕын уута субурус гынна. Ытаата! Кытыл кумаҕар батары анньыллыбыт оҥочо баайар тоһоҕо маһы илиитинэн тарбыы, ытынаан икки эрэ буолан чоройон тулаайахсыйан хааллылар… Оҕо барахсан хантан билиэй, биирдэ эмит аанньал курдук көстөн ааһар тапталлаах аҕатын ойуур баһаарыгар ыксалынан ыҥыран ылбыттарын… Кыыс барахсан хантан билиэй, ийэлээх аҕата арыгыттан сылтаан былыр үйэҕэ арахсаннар тус туһунан олороллорун… «Итинник буоллаҕына мин бэйэм даҕаны эйиэхэ тиийиэҕим» дии санаата уонна эбэтинээн аҕата олорор дэриэбинэтигэр хаста да бара сылдьыбыттарын өйдүү биэрдэ…

    Бастакы күн. Күнү быһа тыаҕа аҕатын көрдөөн сирэйэ – хараҕа дарбаччы иһиэр дылы ытаан, дууһата олуһун айманан атах – балай мэскэйдэнэ сылдьыбыт оҕо, киэһээнэн дэлби сылайан, кырыдаайга ыбылы сиэтэн, биир сиргэ кумуччу туттан, ытын кытары сэргэ сыҥсырыҥыы - сыҥсырыҥыы олорунан кэбиспитэ. Халлаан хараҥарыыта дьиэтигэр барыахтааҕын, утуйарыгар тугу эрэ аһыахтааҕын субу сүүрэкэлии сылдьааччы, тыа умнаһыт чөчүөккэтигэр кубулуйааччы дьэ өйдөөбүтэ даҕаны, суолун ончу бутуйан кэбиспитэ. Эрдэ эмиэ дьоно аһыы ууну итириэхтэригэр диэри истэхтэринэ, ньамалаһыыларын, охсуһан сахсарыҥнаһалларын сөбүлээбэккэ, бу курдук дьүөгэлэрин солбуйбут чөҥөчөхтөөх ойууругар эбэтэр тапталлаах үрэҕин устун мэнээх баран хаалар этэ. Уонна хаһан «уһуктуохтарыгар», кыра киһилээх этибит дуу диэн дьэ өйдөөн ыҥыран хаһыытыахтарыгар дылы онно оонньуу, Бүрүк хотун кырыылаах таастарынан дьиэ тутта, ыаллаах буола ытын кытары (кинилиин оонньоһор оҕо суох этэ) күнү күннүктээн тугу да аһаабакка, аҥаардас сиикэй уунан куртаҕын толорон сылдьар этэ. Соторунан аламай күн барахсан кытара кыыспытынан саҕахха киирэн хаалбыта, ону кытары халлаан сөрүүкүдүйэн чараас былааччыйаны курдары тыынан, кыыһы тоҥорон барбыта. Айылҕа хотун сороҕор икки атахтаах Айыы киһитигэр наһаа тоҥкуруун буолааччы, оттон билигин тоҕо эрэ сүрэҕэ – быара сымнаан, кыракый кыыска көмөлөһө сатаабыта. Аргыый аҕай үөһэнэн көтөн кэлэн, боллойбут уоһунан Сайыынка оройун үрэн сирилэппитэ уонна: - Чэ, тоойуом, киһи буолаҕын дуу, кии буолаҕын дуу? Эрэйдээх дьылҕаҕын бэйэҥ илиигэр чуо – бааччы туттарабын… дьонуҥ - сэргэҥ оҥорбут аньыылара билигин эйиэхэ сүктэрилиннэ… кытаат… өрөйөн – чөрөйөн

биэр, - диэт, оту – маһы барчалаан ийэ холорукка кубулуйан тус илин диэки куугунуу турда. Ити тыллартан оҕо тыына – быара тыҥаабыта төлөрүйэн, арыый уоскуйбут курдук буолбута. Кини сиртэн ойон турбута уонна эмиэ үлүбээй мээнэ хаамыталаан барбыта, хата, чэлгиэн салгын охсон үөн – көйүүр аҕырымнаабыта. Арай Саарыга туохха да кыһаллыбат этэ, хаһаайкатын иннигэр – кэннигэр түһэн кутуруга сахсыллан эйэҥэлии сылдьыбыта. Кыыс иннигэр көстөр ыллыгынан бара сатыыр, төннөн кэлэн туора салаллар, оттон хараҕар билэр сарайдара киниэхэ ыраахтан көстөн биэрбэтэҕэ. Ол онтон кини, куттаныах санаата отой кэлбэтэҕэ, буолуохтааҕын курдук санаабыта, баҕар, олоҕун кытаанаҕыттан, иитиитэ итиннигиттэн эбэтэр Айылҕа хотун киниэхэ сибигинэйбититтэн эбитэ дуу? Оттон, мин санаабар, түөрт - биэс сааһын туолбут хас биир оҕо мэйиитигэр, ити бириэмэҕэ «животный инстинк» диэн ааттанар кистэлэҥ килиэккэлэр сайдаллар, оччоҕуна кыракый киһи улаханы толкуйдаабат, аһара тулуурдаах уонна тыйыс соҕус буолар эбит. Холобура, боростуойдук эттэххэ, улахан эбисийээнэ мэйиитинии саҕа өйө өйдөнөр. Инньэ гынан кыыс төбөтө хайа диэки хайыһар да, онно салаллан, иһирдьэ, түҥ тыа диэки, бардар бара турбута. Били нуучча норуотун айымньыта «Маша и медведь» быһылааннаах остуоруйатын ис хоһоонун хатылыырдыы. Ити гынан биир арыый уратылааҕа, биһиги «Машабыт» доҕор ыттааҕа, ону кэпсээнтэн туора хаһыйан кэбиһэр быраабым да суох, кыаҕым да суох… Күндү ааҕааччыларым! Мин бу дьиҥнээх олох «Машенькатын» кэнниттэн тилэх үктэһэрбин көҥүллээҥ. Аргыый аҕай киниэхэ биллэрбэккэ эрэ үспүйүөннүү саһа сылдьыаҕым диэн эһиэхэ эрэннэрэбин, ол эрээри эһигини хомоторбор тиийэбин. Кыыһы мин эрэ батыспатаҕым, кинини суор баҕайы бэлиэтии көрбүтэ. Иккис күн. Оҕо барахсан тулуурдаах даҕаны эбит (үрдүгэр, сирэйигэр бүттэтэ суох кумаар үөн тохтообокко саба түһэрэ, ону ытыһынан ньалҕарытан туора соттон иһэрэ). Түүнү быһа утуйбакка ойуур устун охто – охто, иннин диэки бардар баран испитэ, таарычча сиикэй отону итигэстээн айаҕын диэки ыытара уонна чалбах уутугар түбэстэҕинэ умса сытан иһэн сыпсырыйара. Ол быыһыгар эмиэ даҕаны ытын кытары кэпсэтэрэ. - Саарык, эбээ кумаардары мас лабаатынан охсуолаан суох оҥороҕун диэбитэ. Мин эмиэ инньэ гыныам сөп дуо? Бу турааччы мас наһаа үчүгэй, - диэт, бэйэтиттэн эрэ өндөс хахыйахха ойон тиийэн, лабаатын тоһута сатаабыта. Син ырычаахтаһан, ынчыктаан, балай эмэ уһуттары туура тардыбыта уонна барытын бобо тутаат сапсынан барбыта. Халлаан сырдыыта мас кэрдиллибит дэлээнэҕэ тахсан кэлбитэ. Бу солооһуну туоруубун дуу, суох дуу диэбиттии тулатын ылап – халап анаара тохтоон турбута. Үөнтэн - көйүүртэн харыстанан маһын лабаатынан быыстала суох туора – маара охсуолуура. Соторунан кини, күн уотун сылааһыгар таттаран көхсө сылыйан, утуктаан барбыта, түбэһиэх сиргэ олоро биэрээт, төбөтө бокуйан барда. Оттон сүтэн хаалла… Үрдүгэр сарыдах тыаһа субу куһуурҕаабытыгар кыыс куттанан олоро биэрээт, илиитинэн уҥа – хаҥас далбаатанан бэйэтин көмүскэммитэ буолаахтаабыта. Күүстээх кынат оҕо баттаҕын «сыр» гына даҕайан ааста, эбиитин тымныы салгына сирэйгэ оҕуста! Хамсаабакка сытар өлүккэ такыр тыҥыраҕынан хатанаары үөһээттэн куһууран түспүт хара мөкөчөк, соһуйан өрүтэ даллахтана түспүтэ уонна кыһыытыттан хараҕын быччаччы көрө – көрө, сиэртибэтигэр утары хааҕырҕаабытыгар иҥсэлээх бэлэһэ кытаран көстүбүтэ. - Хуух, хуух, бу баҕайы өлбөккө сытар эбит дуу.. - Бар мантан! - диэт кыыс мас тоорохойун түбэһиэх ылаат, суору быраҕан кыыратта… Суор абаккарбыттыы өрө көтөн күөдэллэхтэнэн тахсыбыта уонна отой чугас аҕыйах хаамыылаах сиргэ иккиэннэрин сэнээбиттии, сиргэ олоро биэрээт, түөһүн мэтэппитинэн туора – маара хаамыталыы - хаамыталыы бэлэһэ хайдарынан иккистээн хаһыытаан хаахынаабыта: - Хуух! Сотору син биир өлүөҕүн, минньигэс уулардаах харахтаргын оҥуоҕум. Хуух… Хуух… Ити тыллартан абаккаран ыт оҕото суор диэки ыстанна. Саарык барахсан хаанымсаҕы кыһалла – кыһалла эккирэтэн көрдө да, халлаанынан дайа сылдьар сытыы кынаттаах сирэҕэс киниэхэ ситтэрбэтэ. Бүгүн үһүс күн. Кыыс бэҕэһээ суор саба түспүтүттэн дьиксинэн, ытын кытары иннилэрин диэки күнү быһа харса суох барбыттара уонна ырааһыйа түгэҕэр турар кэҥэс соҕус мас кэрдээччилэр кыһыҥҥы үүтээннэрин булбуттара. Ааны арыйан киирээт дэлби сылайбыт оҕо орон диэки харбыаласпыта. Сарсыарданан онно уһукта биэрдэ. Бастаан ханна ааттаах баарбыный дии санаата быһыылаах. Дьиэтиттэн отой атын истиэнэлээх дойдуга тиийэн кэлбит этэ, мастара туруору тураллара уонна түннүгэ кып - кырачаан этэ. Муннук диэки төкүнүк тимир буочука оһоҕун аана аҥайара. Хата, ытын оҕото орон анныгар тугу эрэ булан, ону иҥсэлээхтик көмүллээн тииһин тыаһа лаһыгырыыра. Кыыс нааратыттан ойон турда. Алаһа иһигэр кумаар үөн суох буолан үчүгэйдик утуйан чэбдигирбит, сэниэлэммит курдуга. Аһыан сүрдээҕин баҕарбыт этэ. Остуол үрдүгэр хаппахтаах миискэ турара, ону арыйа баттаабыта, түүнүгүнэн бүрүллэн эрэр курсуйбут буулка аҥаара сытара. Ону харбаан ылаат, таҥаһыгар онон – манан аалбыта буолаат, муннугуттан кыратык эмти ытыран ылла. Ойо ытырыллыбыт куһуок бастаан кыбыс – кытаанах уонна ап - аһыы курдуга, онтон ити аһа тылыгар минньийтэн - минньийэн оһуобай амтаннанан барбыта. Кыыс килиэп хоруоскатын болточчу тутан олорон, кутуйах оҕотунуу сып - сытыы тиистэринэн кэбийэн кирдиргэтэн барда… Оттон бу кэмҥэ Олгуйга, оҕону дьэ саҥа сүтүктээн, (үһүс хонугар биирдэ) алдьархайдаах түрүлүөн саҕаламмыта. - Ийээ, оҕом Сайыынка ханна барбытай? – диэн от үлэтиттэн саҥардыы кэлбит Татыйаас кыыс Балбаараттан ыйыппыта. - Сайыынка аҕатын кытары барсыбыт этэ, мин утуйа сыттахпына..

Саарык кытары суох, - эбээ барахсан буруйданан муннун анныгар кикинэйбитэ. - Эс, хайдах? Ол киһи ойуур баһаарыгар отой атын сиргэ барбыта дии, кыыһын тоҕо ылыаҕай,- Татыйаас хаһыыра түспүтэ… Сити мүнүүтэттэн саҕаламмыта, унньуктаах тоҕус күн устата кыыс чугас дьоно утуйар ууларын умнааһыннара (информационнай сулууспалар: радио, телевидение, хаһыат, интернет - бары Өлүөхүмэ улууһугар туһаайыллыбыттара)… ытааһын – соҥооһун… Оо, онно көрүө этигит, эбээлээх эһээ тапталлаах сиэннэрин сүтэрэн хайдах айманалларын. Кырдьаҕас киһи ытыыра ынырык! Инньэ гынан оҕону көрдүүр уонунан биригээдэлэр Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн түмэ тардыллан тэриллэ охсубуттара. Уопсайынан, Олгуйга сүүһүнэн киһи кутуллан кэлбитэ. Арааһынай чыыннаах полиция үлэһиттэрэ. Бөртөлүөт үөһэ бөртөлүөт. Таратаайка дьарапалааннар. Бэл, биир бөлөрүүс тыраахтыр кытары баара. Фермерскэй тимир көлө бырысыабын соспутунан хайдах манна тиийэн кэлбитин айбыт таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. + + + Бу үүтээҥҥэ Сайыына икки хоммута, онно килиэбин олоччу сиэн бүтэрэн кэбиспитэ (кинини көрдүү сылдьар көтөр ааллары кыыс күн ахсын көрөрө, оттон анарааҥҥылар билбэккэлэр ааһа тураллара). Чахчытын эттэххэ, кыыс кинилэргэ эрэ наадыйбата. Бэһис күн. - Саарык, папаны көрдүү бардыбыт, - диэт, оҕо ыллык суолу тутуһан бара турбута. Кыыс кэнниттэн - ыт оҕото.

Дьиҥинэн, Сайыынка, бу булбут үүтээнигэр өссө да сылдьымахтыа эбитэ буолуо, ону иһэр уу суоҕа барарыгар кыһайбыта. Буочуканы ортотунан быһан сарай анныгар ууну тоһуйа туруорбут иһиттэригэр түспүт убаҕас, дьэбининэн бүрүллэн сытыйан хаалбыт этэ. Кыыс төһө даҕаны буочукаттан даҕаны, чалбахтан даҕаны сиикэй ууну иһэ үөрүйэҕин үрдүнэн, тоҕо эрэ маны сөбүлээбэтэҕэ. Сайыына хааман иһэн ытын кытары кэпсэтэн айаҕа хам буолбат. «Саарык, ууга тиийэрбит чугаһаата даа? Саарык, уута булан иһиэххэриий… Саарык, билигин папа ханна баара буолуой.. » Кыыс тыаҕа эбээтинээн отоннуу – тэллэйдии мэлдьи сылдьар буолан, туттара – хаптара манна үөрүйэх этэ. Айылҕа хотун ис туругун син билбэхтиирэ (кини дьиҥинэн сааһа эрэ кыра этэ, оттон бэйэтэ уҥуоҕунан обургу соҕус уонна эбээтэ мэлдьи такайан, өйө – санаата отой эрдэ ситэн хаалбыта). Бириэмэ!.. Бириэмэ - түөрт бырааттыылар: Сарсыарда, Күнүс, Киэһэ уонна Түүн. Биһиги сирдээҕи олохпут бириэмэттэн наһаа улахан тутулуктаах. Стивен Кинг «Лангольеры» диэн романыгар бириэмэни симэлитэр (пожиратели времени), салгынынан көтө сылдьар «черная дыра» харамайдара бааллар. Ол кыыһы эмиэ сиэри тилэх үктээн эккирэппиттэрэ. Холобура, Сайыына биир сиргэ тохтоото да түгэҕэ биллибэт «безднаҕа» эргиллибэттии барыах тустааҕа. Былдьаһыктаах мүнүүтэлэр!.. Баҕарыылаах сөкүүндэлэр!.. Алдьамматах бүтүн чаһыыга бириэмэ хайысхата биир миэстэҕэ тохтоон турбатын курдук, Сайыына эмиэ бүтүн оҥоһуулаах буолан, биир кэм иннин диэки хардыылаан баран иһэрэ.. Халлаан барыксыйан, киэһээҥи ыам чугаһаабыта. Ити кэмҥэ иннигэр тэйиччи соҕус уу оҥочото дыыгынаан кэлэн тохтуура уонна дьоннор хаһыытаһан кэпсэтэллэрин тыал илбийэн аҕалара иһилиннэ. Кыыс чөрөс гына биэрээт: - Саарык, онно паапа, - диэбитинэн үөрүүтүттэн иннин диэки сүүрбүтэ буолан такыныйаахтаата. Хара тыа маһа икки өттүгэр силэллэн быһылааннаах мультик уруһуйунуу хамсыы – хамсыы күөгэҥнии түстүлэр. Хатыҥ суугунас сэбирдэхтэрэ «кытаат, кытаат, ыксаа» диир курдуктара уонна хатыылаах сарбынньахтартан харыстаан төбөтүн, саннын имэрийэн ылаллара. Соторунан кинилэр Бүрүк хотун эмпэрэтин үрдүгэр аҕылаһан тахсан кэлбиттэрэ. Үрдүк модьоҕо хаһаайыттара буор хараҥаччылара, туох ааттаах абааһылара тиийэн кэллилэр диэбиттии

айманан, «чирк – чирк» дии – дии туора – маара көттүлэр. Кылбаа маҥан хоптолор, солуута суох тыыраахылар балар үрдүлэринэн дьиибэргээбиттии «кыых, кыых» диэн кылана – кылана аттыларынан элиэтээтилэр, оттон оҥочо баҕайы билигин аҕай собуоттана охсон, номнуо оол - ол тэйиччи, аһара түргэнник куугунаан эрэрэ дьурааланара. Кыыс барахсан ыксаата: - Паапа тохтоо!.. Миигин кэтэс!.. - диэн хаһыытаабытынан эмпэрэттэн аллара ыстанан кэбистэ уонна оройунан кулахачыйбытынан эргийэ – эргийэ сурулаан үрэх диэки төкүнүйдэ. Бу сордоох барбыт чэй курдук өҥнөөх, сүүрүгүрэн дьирибинии сытар тымныы ууга сирэйинэн баран түһээт, булумахтана түстэ. Атаҕа кытаанаҕы булбакка төбөтө үөһэ – аллара күөрэҥнии – күөрэҥнии, син биир аҕатын көмөҕө ыҥыра сатаата: - Аа.. аа.. Паапа.. паапа кэлиий!.. Аа.. аа.. Тохтоорууй!.. Аа.. Онто хантан?! Оҥочолоох дьон дьалаҕайдарыгар буолан оҕону да, ыты да өйдөөн көрбөккөлөр тоҕой кэннигэр киирэн хаалбыттара. Хата, Саарык барахсан ыйылаабытынан сүүрэн эйэҥэлээн кэлэн доҕорун быыһаары ууга ыстанан кэбистэ, ол бириэмэҕэ кыыс номнуо сүүрүккэ оҕустаран, дэлби ууну иһэн, чачайа – чачайа күөрэйэн, илиитинэн далбаатана сылдьан, ыты түбэһиэхчэ кутуругуттан харбаан ылла. Быыһааччы кыыһы соспутунан кытыл диэки харбаан ньолойдо. Иккиэн ырычаахтаһан, таастан – мастан, силистэн эҥин тардыһан, саппыкыларын тыйыс үрэххэ бэлэх хаалларан, абыраллаах биэрэккэ нэһиилэ сыһыллан таҕыстылар. Кыыс тобуктаан туран ытыы – ытыы испит уутун дэлби хотуолаата, онто сороҕо муннунан тахсан сөтөллөн, ытырдан күпсүйээхтээтэ. Ол кэннэ кыратык тыын ылбычча эргим – ургум көрөөт, өссө үөһэ диэки сыҕарыйда уонна сэниэтэ эстэн умса барда. Бу сытан устунан утуйан хаалаахтаата. Ол кэмҥэ ханна эрэ сис тыа быыһыгар хаанымсах хара суор «халып – чулуп.. хаах – хаах.. хаанна хаптар.. хаанна бэрис» диэн кыланара иһилиннэ, ону кытары сутаакы бөрөлөр кинини уруйдаабыттыы улуйан онолустулар. Ситэ мүнүүтэ буолбатаҕа тымныы үрэх устун Туман хотун устан сундулуйан кэлэн, кыыс эрэйдээҕи үрүҥ суорҕанынан үллүйэ саппыта уонна аттыгар кинини харабыллаан, туналыйар көппөх буолан ыйанан турбута. Алтыс күн. Күн саҕахтан мичилийбитинэн тэмтэйэн тахсаат, дьонтон – сэргэттэн кыбыстыбыттыы оҕус тириитэ былыт кэннигэр саһан хаалбыта. Кыыс били үрэх кырыытыгар ибис – инчэҕэй таҥастаах утуйан, сарсыарданан титирээбитинэн уһукта биэрдэ уонна эмиэ ытыныын тыа диэки барбыттара. Ойуур устун мэнээк баран иһэр оҕо атах сыгынньаҕа - саппыкыта суох этэ. Бастаан чараас колгуотканан нөҥүө сиргэ үктэнэн хаамарга чэпчэки курдук этэ да.. кэнникинэн мутукка, силискэ дьуккурута, дьөлүтэ үктүөлээн атаҕын тилэҕэ бааһыран барбыта. Үктэннэҕин ахсын алларааттан тахсар абытайдаах ыарыыны төһө да тулуйдар… суох! Кини ытаабат этэ! Синигэр түһэн эрэр оҕо ытыыр диэни кэннигэр хаалларбыта. Кыыс охтубут сүүнэ мас кэннигэр атаҕын имэринэ олордоҕуна, соһуччу саалар дэлбэритэ барар тыастара уонна дьон үөгүтэ иһиллибитэ. Саарык чөрөс гына түспүтэ: - Ау - уу, Сайыынаааа – аа… Ханна бааргыныыы – ыый… Ау – уу… Сайыынаа –аа… Көрдөөччүлэр хаһыытыы – ыһыытыы, сорохтор саанан ыта – ыта отой субу тиийэн кэлбиттэрэ. Кытара кыыспыт сирэйдэртэн уонна сиэххэ – аһыахха айылаах оҥоспут кип – киэҥ айахтартан, эбиитин уотунан уһуурар тиҥийэр тэриллэртэн куттанан Сайыына сүрэҕэ «дыр» гыммыта. Кыыс сордоох кыбыстан, токур - макыр силистэр быһыта кымаахтыылларыгар кыһаммакка ытын кууспутунан охтубут мас арбаҕын анныгар саһардыы сыыллыбыта уонна аттынан ааһан иһэр дьону саарба кыыл оҕотунуу сып – сытыытык кэннилэриттэн батыһыннара көрө сыппыта. Муҥар ыта баҕайы саатар үрэн, ыйылаан бэйэтин биллэрбэккэ хаалбыта, инньэ гынан бөлөх дьон оҕо баарын билбэккэ бара турбуттара. Айан суола! Симэлийэн эрэр былыргы айан суола: бу суолунан - 19 үйэҕэ Бүлүү эргиннэр сүүһүнэн сыарҕалаах атынан эт, арыы тиэйэннэр көмүстээх Бодойбоҕо түһэллэрэ. Бу суолунан -1941 сыллаахха Бүлүү улуустарыттан сэриигэ ыҥырыллыбыт тыһыынчанан дьон Туруктаахха сатыы тиийэллэрэ, онтон борокуокка олорсон соҕуруу айанныыллара. Бу суолунан - Сунтаартан Өлүөхүмэ Төгөөнүгэр быстарбыт уонунан дьон быһалыы бараллара. Кыыс барахсан муммутун сэттис күнүгэр бэйэтэ да билбэтинэн бу иччилээх туһаайыыны тутуспута. Кыракый оҕо хантан билиэй, субу нэһиилэ түөрэхтэнэн хааман иһэр ыллыгын устун сэрии кэминээҕи ыарахан дьылларга төһөлөөх элбэх киһи сутаан өлбүтүн - кинилэр килиэп көрдөөһүнүгэр аара быстаран охтоллоро. Бу манан этэ дии - илбиркэй таҥастаах, хам аччык илдьирийбит умнаһыттар тоҥуу хаары тэпсэн харабаанныы субуллааһыннара… Бу манан этэ дии - 11 саастаах Кириэстээх нэһилиэк кыыһын Агаасканы ыһык астан уоран сиэтэ диэннэр маһынан быһыта сынньан хаалларааһыннара, онтулара тоҥон хаалан дууһата кэлин абааһыга кубулуйааһына… Бу манан этэ дии - суол кырыытыгар маска өйөммүтүнэн тоҥон эрэр хара бэкир киһини, хаанымсах суордар сирэйин – хараҕын тыыннаахтыы тоҥсуйааһыннара… Кырыктаах сыллар! Иэдээннээх кэмнэр! Сайыына киэҥ соҕус ырааһыйаҕа тахсан кэллэ. Сыгынньах тилэҕин ойуур мутуктаах ыллыгар тэһитэ үктээбит баастара, аны хонуу кирдээх отугар быһыта аалсан, амырыыннык ыарытыннаран барбыта. Эбиитин кини сүрдээҕин утаппыт этэ. Баҕар чалбах дуу, күөл дуу баара буолаарай дии санаан атаҕын тарбахтарын кумуччу тутан, алаас саҕатын диэки бараахтаата. Ол түөрэҥэлээн иһэн дулҕалардаах сиргэ тиийэн кэллэ. - Саарык, миэхэ уута булууй,- утатан иэдэйбит кыыс доҕоруттан көрдөһөн кыыкынаата. Ыт оҕото саҥаны өйдөөтө дуу, хайдах дуу, салгыны сытырҕалаат , иннин диэки эйэҥэлии турда. Өр буолбата, доҕорун ыҥыран үөрбүттүү үрэн чамырҕаабыта буолла: - Саарык.. Саарык.. итиннэ тугу булан үрдүгүнүй? Уу баар даа? Билигин тиийиэм… Барытын иһэн кэбиһимэ,- дии – дии кыыс дулҕалар быыстарынан ыт үрэр сирин диэки бараахтаата. Аҕыйах мүнүүтэнэн кини, умса түһэн сытан бадарааннаах кирдээх ууну куртаҕа төһө ыларынан иһэн киллиргэппитэ. Бу дьолу! Бу соргуну! Сөрүүн уу барахсан кыыс кураҥхадыйбыт тымырдарын, этин - сиинин устун тарҕанан сирэйин – хараҕын арыый сырдаппыта буолбута. Билигин аны тугу эмэ булан үссэнэрбин дии санаан, тула өттүн кыҥастаста. Ол иннигэр тэйиччи соҕус, мэник оҕо баттаҕыныы туора – маары сарайбыт ыарҕа талах быыһыгар хаптаҕас бөлкөйө көстөр быһыылааҕа. - Иэхэйбиин, - диэт кыыс үөрүүтүттэн ытыһын «тас» гына охсуммута. Кини оччолорго билбэтэҕэ, бу утаҕын ханнарбыт бадарааннаах уута икки хонугунан кубарыччы кууруоҕун.. кини оччолорго билбэтэҕэ, бу манна
инчэҕэй сиргэ атаҕын суолун бэчээт хаалларан, ол түмүгэр тыыннаах хаалыахтааҕын.. Кыыс тыынын уһатар абыраллаах ас тула, ким эрэ соруйан иннэлэри батарыта анньыалаабыт курдуга. Онно этэ дии, субу көстөн турар бинэгэрээттии ыйаммыт кытархайдарга кыракый ытыс кыайан тиийбэтэ диэн. Илиитин ууна сатыыр, ууна сатыыр, ынчыктыыр, дөгдөрүҥнүүр, ыйылыыр, сараппайдыыр. Суох! Саатар хаптаҕаска өссө чугаһыаҕын, абаккалаах лабаалар сыгынньах эти – сиини тэһитэ кэйиэлииллэрэ ынырыга бэрдэ. Хорсун «Машенька» санаатын түһэрбэтэ, тобуктуу биэрээт түөрт атахтаан укка аллараанан ыкса кэллэ уонна синньигэс лабаалары бүүрэ тарда – тарда ымсыылаах төкүнүктэри, аһыырҕаппытынан минньигэс бэйэлээхтик сиэн ньэмэҥнэтэн барда. Ол олорон иһэ сылыйан, эбиитин сылайбыта бэрт буолан, соторунан утуйан буккураан хаалла. Ситэ үс – түөрт мүнүүтэ буолбатаҕа, оҕо үрдүнэн суор суксулдьуйан көтөн ааспыта… Ол аайы Саарык баар! Үөһээнэн сылдьар хараарыҥныыр сиэмэх эрдэтээҥи курдук өмүтүннэрэн саба түһүөн суоҕа. Саарык билигин барытыгар бэлэм этэ, доҕорун ким эмэ атаҕастыыр күннээх буоллаҕына, тыынын биэрэн да туран бэйэтинэн көмүскүөҕэ. Ыт оҕото суор диэки өһөхтөөҕүнэн көрбүтэ. «Манна кэлэн көр эрэ суолас, көрдөөбүккүн ылыаҕын» диэбиттии ырдьыгынаан ылбыта. Түүл! Киһи иччилээх түүлэ! Сорох дьон түүлү итэҕэйээччилэрэ суох. Түүл диэн түүл сымыйа буолааччы дииллэр, оттон Сайыына илэ – чахчы, этэ – сааһа арыллан, дьиҥнээҕи түһээн барбыта. Баҕар, ол тыыннаах хаалар дьылҕатыгар эбитэ дуу? Арай түһээтэҕинэ, киниэхэ тыйыс баҕайы сирэйдээх – харахтаах кыыс оҕо тиийэн кэлбитэ уонна маннык диэн саҥалаах этэ: - Эн аатыҥ Сайыына диэн дии, мин билэбин ээ, - диэбитэ, оттон кыыһы тобулу одуулаат: - Өйдөө! Бу сиртэн, бу мантан ханна да барыма.. Аҕыйах хонугунан эйиигин быыһыы дьон кэлиэҕэ, онуоха дылы, биһиги, эйиэхэ көмөлөһүөхпүт.. көр эрэ ол, - диэн баран илиитин иннин диэки ыйбыта. Кыыс көрдөҕүнэ тэйиччи соҕус хара бөкүнүк таапаҥныыра – ол эһэ этэ. (Тыһы эһэ, сайыны супту кутааламмыт өрт уотуттан күрэнэн, эбиитин онно икки ыйдаах оҕотун бөрөлөргө былдьатан, Бүрүк үрэх үрдүнээҥи ыбылы сэтиэнэҕинэн туолбут маарга куотан кэлэн олохсуйбута. Манна Өлүөнэ өрүс сүүрүктээх тымыра төһө да чэлгиэн салгыннааҕын үрдүнэн, син биир буруолаах этэ. Кини бу, бас билэр ордуутугар ыҥырыллыбатах дьукаахтар кэлбиттэрин билбитэ. Кыйаханыан сүрдээҕин баҕарара да туох эрэ биллибэт күүс кинини тохтотор курдуга, баҕар, ол ыалдьыттара иккиэн кыраларыттан, туох даҕаны куттала суохтарыттан эбитэ дуу?! ) Сайыына тоҕо эрэ куттаммакка, кинилэри бэйэтигэр чугастык ылыммыта. - Эйиэнэ аатыҥ ким диэний? - Мин Сунтаар кыыһа Агааска диэммин,- диэбитэ. - Агааска, оччоҕо эн биһикки бииргэ оонньуур буолуохпут даа… - Мин эйиэхэ эдьиий буолабын… ол иһин эдьиий диэн ыҥыраар.. мин эйиэхэ утуйдаҕын аайы түүлгэр кэлиэҕим, оччоҕо оонньуохпут, миэхэ мас туорааҕа наһаа элбэх, олору оҕо оҥостооччубун… - Сөп, эйиигин эдьиий Агааска диэҕим.. ол тоҕо утуйдахпына эрэ миэхэ кэлэҕиний? Ити тылтан Агааска кыыс дьүһүнэ тута уларыйан барбыта… кини ытыыр этэ… ытыыр этэ күөх тайҕа суугунуур тыаһын курдук… Ол кэмҥэ тэйиччи хаһыы иһиллибитэ уонна хара киһи көстүбүтэ. Кини Агааска кыыһы далбаатаан ыҥырара: - Агааскаааа – ааа – аа, - хаһыы ой дуораана буолан бэйэтиттэн – бэйэтэ тэптэн эҥсиллэн көтө турбута. - Балтыкааным, мин бардым… сарсын эйиэхэ эмиэ кэлиэҕим, онно барытын кэпсиэҕим,- диэбитэ. Кыыс сүппүтэ тохсус күнэ. Күн үөһэ ойбута. Сирэйэ сиэккэ сабыылаах, кугас аттаах эдэр киһи иһигэр кикинийэ – кикинийэ ыллаан кэбиһэ – кэбиһэ, киэҥ толоон устун айаннатан батыччахтатан иһэр, көхсүгэр үрүксээгэ уонна саата сахсыллара. Бу кэмҥэ аттыгар маарыҥҥыттан батыһан эйэҥэлии сылдьыбыт эриэн ыта, дулҕалаах маар диэки туораан тахсан тугу эрэ булан үрэн маргыйара иһилиннэ. Сылгыһыт дэлби көлөһүннэммит, үөҥҥэ – көйүүргэ сиэппит атын хантаччы тардан тохтотто уонна ыт үрэр сирин диэки дьиктиргээбиттии көрөн олордо, оттон ытын ыҥыран хаһыытаата: - Моойто… Моойто… кэл… кэл, - диэтэ. Ыта хаһаайынын истиэх моһуона суох. Биир сиргэ тугу эрэ гынар курдуга, ыйылыыра, эмиэ да кутуруга от быыһынан эйэҥэлиирэ көстөрө. «Туох ааттааҕы булан итиннэ тиҥсирийдэ, оҕону булла дуу, баран көрүөххэ» дии санаата… Оттон ити кэмҥэ түүҥҥү тымныыттан уонна бырдаҕыттан мэһэйдэтэн үчүгэйдик сынньамматах кыыс сылааска таттаран өссө да кытаанахтык утуйан, Агааска кыыһы кытары тэҥҥэ түһээн оонньуу сылдьыбыта. Саҥа билсибит дьүөгэтэ маннык кэпсээннээҕэ: Дьиэбитигэр аспыт отой бүтэн хаалбыта. Ийэм ытыыр этэ, оттон аҕам сэриигэ барбыта. Биһиги хас да буолан, тыбыс – тымныыга, будулуйар туман быыһынан хара суор арыалдьыттардаах ханна эрэ баран испиппит. Биир күн ийэм суолтан тэмтэриҥнээн тахсан тибиигэ охтон хаалбыта, ону илиититтэн тардыалаан туруора сатаабытым даҕаны кыайбатаҕым. Дьоннор көмөлөспөтөхтөрө. Салааскаларын соспутунан бара турбуттара. Ийэм тыла булдьуйан, тымныыга кыайан саҥарбакка тыына эрэ бурҕаҥныыр этэ. Кини миигин бэйэтигэр ыбылы кууһан, өссө да сойо илик хатырбыт уостарынан сыллыы сатаабыта уонна ытыы – ытыы сиэппэр тугу эрэ суулааҕы укпута: - Оҕом сыыһа быдан дьылларга быраһаай… Хойутун - хойут эн кырдьыбытыҥ кэннэ биирдэ көрсүөхпүт.. Бу килиэп! Эйиэхэ анаан муспутум, маны дьоҥҥуттан кистээн сиэр… Миигин билигин хаарынан көмөн кэбис уонна дьоҥҥун эккирэт, - диэн сибигинэйэн нэһиилэ эппитэ. Мин бастаан тугу гынарбын билбэккэбин таах талбааран турбутум. Ол кэмҥэ аттыбытыгар этим дырылыар дылы суор баҕайы кыланара иһиллибитэ. Ийэм: - Тоойуом, ыксаарыый,- диэн кыыкынаан саҥарбыта. Онно дьэ ытыы – ытыыбын ийэбин хаарынан көмпүтүм. Өйбөр – санаабар билигин да көстөр - бүтэһик ытыс үрүҥ күдэриги ийэм иһэлийбит сирэйигэр саба кутарбар, тоҕо эрэ кини мууһуран эрэр хараҕар мичээр олохсуйбут курдугун өйдөөн хаалбыппын. Өлүү! Өлүү уонна Олох эдьиийдии балыс дииллэр. Хайата эрдэ үөскээбитэ биллибэт. Өлүү диэн кэлэр олоҕу салҕааһын буолар. Олох диэн… Күндү ааҕааччым! Маныаҕа дылы кэпсээни ааҕан кэлбит буоллаххына эйиэхэ махтал буоллун. Эн билигин, дьэ, өйгүн – санааҕын бииргэ түмэҥҥин бэйэҕин тургутан көр эрэ, хайдах олоххо олороргун - үчүгэй дуу, куһаҕан дуу, тула баар дьоҥҥун, ыкса олорор ыалларгын, доҕотторгун, кинилэрб оҕолорун дьылҕаларын ырытан көр! Барыта кэрэ да? Козьма Прутков «Смерть для того поставлено конце жизни, чтобы удобнее к ней приготовиться» диэн тыллары мэнээх эппэтэҕэ. Чэ, бээ, бу афоризм бакаа тохтоотун, манна кэлин син биир төннүөхпүт. Мин ийэбин көмөн баран, аргыс дьоммун ситэн кэннилэриттэн батыһан испитим. Халлаан хараҥарыыта кутаа оттон дьоммут аһаары үөмэхтэспиттэрэ. Соторунан ыһык астан килиэп сүппүт диэн айманан турбуттара. Миигин кэлэн таҥаһым сиэбин чүүччэйбиттэрэ, ол онно, били, ийэм бэйэтин өлүүтүн мунньубут хоруоскаларын биэрбитэ бааллара. Ону былдьаан ылаат «килиэби бу кыыс уорбут» диэн чаҕаара түспүттэрэ. Салайааччыбыт ыадастан кэлэн уоту буккуйа сылдьыбыт маһынан миигин төбөҕө биэртэлээбитэ уонна: - Манна хаал, - диэн сирэйбэр тымныы салгынынан бургучутан ыбылы хаһыытаат, тибиигэ түҥнэри анньан кэбиспитэ. Кинилэр хараҥаҕа киирэн симэлийбит күлүктэрин эрэ өйдөөн хаалбыппын. Мин онно сытан турар сэниэтэ суох буолан тоҥон хаалбытым. Ол күнтэн ыла ийэм барахсаны көрдүүбүн даҕаны булбаппын. Кини эмиэ тыа маһа суугунуурунуу ытаан барбыта, оттон тохтуу биэрээт: - Балтыкаан, хараххын арыйа оҕус, эйигин көрдүүр киһи кэллэ, - диэт харахтан симэлийэн хаалбыта. Сайыына ол саҥаттан уонна ыт үрэриттэн соһуйан уһукта биэрбитэ, аттыгар улахан эриэн «Барбос» Саарыгар саба түһээри дугдуруҥнуу сылдьар курдуга. Тииһин килэппит, арҕаһын түүтүн туруорбут. Эбэтэр, отой даҕаны, «бу күрүөйэх аабыйалары мин булатталаатым» диэн хаһаайыныгар кэпсии сатыыр дьүһүнэ эбитэ дуу. Саарык барахсан бөдөҥ ыттан куттанан тиэрэ түһэн баран, килэгир өрөһөтүн көрдөрөрө уонна албыннаһан синньигэс бэйэлээхтик ыйылыыра. …ити бириэмэҕэ толоон биир өттүнээҕи талахтар быыстарыгар, кинилэри кэтии сыппыт тыһы эһэ икки атаҕар тураат суоһурҕанан, манна мин хаһаайкабын диэбиттии бэйэтин көрдөрөөрү өрүтэ хантаарыҥнаата. Ат обургу ону билэ охсоот, аһары куттанан, кулгааҕа чөрөҥөлөөтө уонна хаһыҥырыы - хаһыҥырыы туората ойуолаан батыччахтаата. Сылгыһыт уол чуут аҕай ыҥыырыттан туора хаһыйыллан бырахтара сыыста, хата, нэһиилэ өрүһүнэн ыҥыырын хоҥсуотуттан тутуһан ылаат үөхсэ - үөхсэ: - Тррр.. трррр.. блээ…тохтоо, туох буолла… блээ… трррр… - дии – дии атын тохтотоору суларыттан чиккэччи тарда сатаата да, хантан? Кыыла киирбит Айыы Дьөһөгөйө тохтуох быһыыта суох этэ, хата, иннин диэки туос бөтөрөҥүнэн хараҕа тэстэринэн ыстаммыта. Уол дьолугар ыраас толоон буолан хоп -хойуутук өрө анньыбыт кирдээх оту эрэ силэйэ тыыран, маска - тойго сыбаабакка быыппаһынна. Ата икки дьабадьытыттан үп – үрүҥ күүгэн аллан, ойуур саҕатыгар тиийэригэр иһиттэн салгына дэлби ыгыллан, утуруктуу – утуруктуу нэһиилэ көппөрөҥнөөтө, кэнниттэн хара бөкүнүк тоороххойдор таммалаатылар. Сылгы барахсан туохтан куттаммыта илэ – чахчы хараҕар ойууланан көстөрө, оттон уол өйдөөбөккө да хаалбыта. Кыыс тэйиччи соҕус киһи хаһыытыырыттан уонна ат туйаҕын тыаһа битигириириттэн соһуйан ойон турбута. Кини аттаах киһини, хомойуох иһин, кэнниттэн эрэ көрөн хаалбыта. Бастаан туох, туох буолбутун ситэ өйдөөбөтөҕө даҕаны, оттон кыра оҕо мэйиитин сыыһыгар «дьиэм» диэн толкуй киирээт, «Саарык, дьээдьэни бараҥҥын тохтот» диэт, тута- бааччы кэнниттэн эккирэппитэ (ыт оҕото ити саҥаҕа кыһаллыбатаҕа, хата, кыыс атаҕын анныгар эриллэ сылдьыбыта, онтон улахан ыт хаһаайынын эккирэтэн кэнниттэн буулдьалыы ыстаммыта). Ол түөрэҥэлээн иһэн, эрэйдээх оҕо дулҕаттан иҥнэн, бокуйбутунан умса баран түһээхтээтэ. Талах сытыы чороҕордоругар дьөлүтэ түспүт тобугун туттубутунан ытаан сыҥсырыйда уонна: - Дьээдьэ… Дьээдьэ… Тохтоо… Миигин дьиэбэр илдьэ барыый… Күүт… - диэн сип – синньигэс ыйыллаҕас куолаһынан хаһыытыы сатаата. Суох! Аттаах киһи ити саҥаны истибэтэҕэ, истэр да кыаҕа суоҕа. Муҥар наһаа ыраатан хаалбыта. Кини, ыта тугу булан үрбүтүн көрүөҕүн төһө да сүрдээҕин баҕарбытын иһин, төттөрү кэлиэҕин куттас сүрэҕэ тохтоппута уонна ата даҕаны бурууктаан төннөр туруга суоҕа. Иннин эрэ диэки барара, эбиитин Моойтото кэнниттэн туох да буолбатаҕын курдук батыһан кэлбитэ (аттаах киһи манна буолбут кылгас быһылааны, эппиэтинэстэн куттанан чып кистэлэҥҥэ туппута). Кыыс муммута бүгүн уон биирис хонуга буолбута. Күнү быһа уу көрдөөн мээнэ хаамыталыы сылдьыбыт оҕо күүһэ отой эстибитэ, оннооҕор үөн – көйүүр да сииригэр кыһаллыбат этэ (үчүгэйэ диэн «дьүөгэтин» тылын истэн субу чаардаабыт толоонуттан ханна да тэйбэтэҕэ). Маарыын күнүс үссэммит хаптаҕаһыттан, хата, былааччыйатын сиэбигэр куттубут буолан онтун сиирэ. Ситэ буспатах ап – аһыы хатан отонтон куолайа сүрдээҕин аһыйара да, талымастыыр кыаҕа суоҕа. Саамай хомолтолооҕо били бадарааннаах сүлбэтэ кубарыччы кууран инчэҕэйи кыайан булбатаҕа, онтон сылтаан утатан мэйиитэ эргийэн охто сылдьара (кыайан хаампат буолбута, эбиитин атаҕын тилэхтэрэ сүрдээҕин ыалдьаллара). Ол иһин олорон эрэ өлгөмнүҥ үүммүт от диэки кэннинэн сыһыллан барбыта. Илиитинэн сэбирдэх оту үргээн сытарыгар тэллэх гына көппөх оҥостубута, сорҕотун кумаартан харыстанан эмиэ үрдүгэр саба тарыммыта уонна ытын ыбылы кууһаат утуйан буккураан хаалбыта… Соһуччу! Ханна эрэ тэйиччи Иэйэхсит Хотун ытыыр курдуга. Туохтан буолуой? Билигин буолуохтаах иэдээнтэн дуу?!. Күнү супту сир ийэҕэ сылааһын тарҕаппыт аламай барахсан, үлтү сылайан кытара кыыспытынан саҕахха хоппоонойдуу киирбитэ. Ону эрэ кэтэспиттии от – мас быыһыттан үөн – көйүүр бөҕөтө дыыгынаһан тахсыбыттара. Соторунан киһи тыына – быара ыгыллар алдьархайдаах хараан киэһээтэ буолбута, тыынар – тыыннаах ууну омурдубуттуу ньимийбитэ, бары бүк сири буланнар саспыттара. Хара тыа тыас иһиллээбиттии чуумпурбута. Суох, алҕаһаабыт эбиппин, хамсыыр күлүктэр бааллар эбит дии!.. Ойуур быыһынан кутуруктаах кугас түөкүттэр элэҥнииллэрэ көстүбүтэ. Кинилэр иккилэр этэ… Ок, обургулар тохтуу биэрдилэр. Биирдэстэрэ эндэрдии охтубут маска өрө сүүрэн тахсаат, дьиксиммиттии тула өттүн олоотообута. Түүтэ соролообут торҕон бөрө кыракый киһи уонна ыт оҕото аттыларыгар баарын муннунан сыттаан начаас билбитэ. Доҕоругар бэлиэ биэрээт тута от – мас быыһыгар кирийэн хаалбыттара. Иҥсэлээх харахтарыгар сиикэй эт уонна сибиэһэй хаан көстүбүтэ, төһө да сайын буоллар кинилэр ыйы ыйынан умайбыт баһаар уотуттан сэдиптээн бултаммакка сылдьаллара. Кыыл – көтөр буруоттан кыйдаран көһөн, симэлийэн хаалбыттар этэ. Кинилэр сиэртибэлэригэр саба түһээри арҕастара күүрэн, харахтара уотунан умайбыта уонна иннилэрин диэки дьоһуннаахтык сыыллан барбыттара. Кыыс аттыгар өлүү чугаһаан эрэрин билбэккэ, ытынаан утуйа сыппыттара. Бастакы сиэмэх мунна кимистэн кыыска саба ыстаммыта, хата, ити кэмҥэ мастар үрдүлэринэн кыыһы көрдүү сылдьар кып – кыһыл бөртөлүөт соһуччу бирилээн тахсан кэлбитэ (онно летчик көрдүү сылдьар оҕону сиэмэхтэртэн быыһаатым диэн санаабатаҕа чахчы. Кини, биллэн туран, бөрөлөрү даҕаны, кыыһы даҕаны көрбөккө ааспыта, ото – маһа хойуута бэрдэ, эбиитин буруолааҕа). Сиэмэх кутталыттан туора ыстаммыта, оттон кыыс биинтэ лаһыгырыыр тыаһыттан соһуйан хараҕын атытан ылбыта даҕаны, мөлтөөбүтэ бэрт буолан уутугар аҥаарыйан утуйан барбыта. Хата, ол оннугар ыт оҕото сордоох кутталыттан кыыс хоонньутугар өссө киирэн биэрбитэ уонна ытаан ыйылыы сыппыта. Атаакалара табыллыбатах сиэмэхтэр бэйэлэрэ да билбэккэлэр, былыргы айан суолун тутуһан тыһы эһэ ордуутугар маар диэки сүүрбүттэрэ… …Тыһы эһэ, хаан өстөөхтөрүн чугастан соһуччу көрөөт, иһин түгэҕиттэн ырдьыгынаата, сыраана икки дьабадьытынан санньылыйан араҕас аһыыларын килэтээт ойон турда. Балар этэ дии, арбах анныгар кистии хаалларбыт кыратын соһон илдьээччилэр… Балар этэ дии, кини оҕотун тырыта – хайыта тыытан мэҥиэстибиттэр… Балар этэ дии, киниэхэ туттарбакка куота сылдьааччылар. Оттон билигин Аар тайҕа борокуруора, ороспуонньуктары сууттатаары соруйан көрүһүннэртээтэ быһыылаах. Үһүөн хааннааҕынан көрсөн хараҥаран эрэр сыбар иһигэр утары боруорустулар. Буруоттан куотан кэлбит сутаакы бөрөлөр ыарахан сыттара эһэни эбии кыынньаатылар. Икки бөрө суолларыгар мэһэйдии турбут кыр өстөөхтөрө халбарыйан биэрэрин кэтэһэн турбатахтара, киниэхэ суптурута түһэн барбыттара. Аарыма кыыл сытыы тыҥырахтарын саратан, кэтит баппаҕайдарынан саба түһээччилэри туора – маара саайталыыра. Аҕыйах мүнүүтэ иһигэр титиригинэн саба бүрүллүбүт ыркыйы тэпсэн, кырсын тоҕута – хайыта тыытан, өрүтэ көтөн үлтү мэһийбиттэрэ. Биир бөрө инниттэн кимэр кэмигэр, иккиһэ кэнниттэн кэлэн эһэ сымнаҕас эмэһэтин тоҕу тардар куттала баара, ол иһин тыын тыыҥҥа харбас, былдьаһыктаах сөкүүндэлэр адаҕыйан тиийэн кэлбиттэрэ. Хара тыа хаһаайката харса суох хамсанан охсуспута. Бөрөлөр киниэхэ таба оҕустаттарыахтара дуо, аһаран биэрэллэрэ. Киниэхэ өлүү, эбэтэр хотуу ыксала саба барыйан, тыына – быара ыгыллан, илбистээх кыланыылара хара тыаҕа өрө сатараан, ой дуораана буолан, ньирилии көтө турбута… Бу кэмҥэ биир бөрө бөҕүллэ түһэн баран кырыыбалыы ыстанаат үрдүгэр саба түспүтэ. Ол ону эһэ обургу, аһары түргэнник сиһин булгу охсоот, бөх курдук туора илгэн кэбистэ. Ити кэннэ аттыгар турар титириги силистиин майдыын туура тардан ылаат, ордон хаалбыт түөкүнү кулаан барда. Киниттэн кутуруктаахтар кыаттарбыттарын көрөн, адьырҕа кыыл ону мүлчү аһарыа дуо? Титиригин киэр илгээт, эбии кыынньа – кыынньа хаҥас баппаҕайынан олорор сирин охсуолаата. Көмнөҕүнэн көмүллүбүт отон уктаах сир кырса, холорук анныгар киирбиттии ытылынна. Соҕотох хаалбыт бөрө дьулайда, кутуругун кумуччу туттаан сыалбас гынан хаалла. Онтон эр ылан бу бэлэс айаҕын үөлэс курдук аппытынан иннин диэки иккитэ бүгүллэн ойдо уонна киһи куйахата күүрүөх ынырыктык часкыйда. Ити кини бөрөнү: - Мин оҕобун эн сиэбитиҥ! Мантан ыла эһиги суоластары имири эһэтэлиэм… Оттон бу муна сылдьар кыыһы эйиэхэ биэрбэппин… Кини миэнэ!- диэбит моһуона этэ. Сырҕан кыыл өстөөҕүн киэр үүрээт, сиргэ соһуллан аһыытынан хабырына ыйылыы сылдьааччыга өрө сүүрэн кэлбитэ уонна оҕотун өлөрөөччүнү часкыйа – часкыйа баппаҕайынан мээнэ үрүт – үрдүтүгэр биликтээн барбыта. Начаас икки ардыгар иһин тоҕу тардаат, сып – сылааһынан буруолуу сылдьар оһоҕоһу субуйба соспута. Аһыҥастаах сордоох амырыын ыарыыттан орулаан эрэ хаалаахтаата… Ыт оҕото утуйбакка ити дьиикэй кыыллар охсуһан ынырык орулааһыннарыттан, часкыйыыларыттан куттанан доҕорун хоонньутугар өр илибирии сыппыта. Оттон кыыс тугу да истибэккэ, бэл үөн – көйүүр хаанын оборорун билбэккэ утуйан буккуруура… Сотору кэминэн тула уу – чуумпу бүрүүкээбитэ. Ол чуумпуну аймаан бастаан биир чыычаах ханна эрэ «чыып» диэбитэ, ол кэннэ бу тумустаахтар биир – биир куоталаспыттыы ыллаан барбыттара. Ити аата, бу барахсаттар саҥа күнү, сылаас сыдьаайа тыгарын уруйдууллар этэ. Дьоннор! Ааҕааччылар! Көрүҥҥүтүүй ол! Туманнаах толоон үрдүнэн икки тиит маска кыбыллан сырдык тэмтэйэн эрэр дии… …Субу кэмҥэ тэйиччи соҕус бырдах дыыгыныырынааҕар да кыратык, күүтүүлээх дьикти муусука иһиллибитэ. Саарык чөрөс гынаат олоро биэрдэ. Ити Бүрүк үрэх устун уу оҥочото ыксаабыттыы айанныыр тыаһа этэ. Кини ыйылыы түһээт доҕорун сирэйиттэн хаста да салаан ылла уонна тыаһы сайыспыттыы, ону эккирэтэн, от – мас быыһынан кутуруга эйэҥэлээн, буулдьалыы ыстана турда. Ыт отой ырааппытын эрэ кэннэ биирдэ «Саарык.. Саарык» диэн ытамньыйбыт саҥа баара. Кыыс сүппүтэ уон иккис хонуга. Күн хайа сахха үрэх үрдүгэр турар муҥураат харыйаттан, аны ылтаһын кырыысалаах дьиэҕэ халбарыйда. Угуттуу тыкпыт аламай барахсан киниэхэ, ылтаһыҥҥа, ытыһынан даҕайаатын кытары, лүҥкүрэн турбут дьиэ барахсан үөрэн күлүмүрдүү түстэ, ол сырдык иэйиини батыһан тута үөрүүлээх хаһыы иһилиннэ: - Саарык кэллэ.. Ыт оҕото кэллэ… кэллэ… Саҥа күн барахсан саҥаны тилиннэрэр, үөрдэр – көтүтэр, күүтүллүбэтэх сюрпризтары оҥорор буоллаҕа. Ити соһуччу үөрүүлээх хаһыы быыһааччылар сүрэхтэригэр тымтык уотунуу кытыаста умайда… Дьиэлэр истэригэр аны хайа диэки баран көрдүүбүт диэн санаалара түһэн күлүгүрэн олорбут дьоннор бары таһырдьа кутуллан таҕыстылар. Саҥа туруоруллубут рациялар антыаналара үлэлээн хардьыгынастылар… тус – туспа сылдьар биригээдэлэри базаҕа ыҥыртаан хаһыытастылар… бөртөлүөт луопаһа лабыгыраата… үрэххэ мотуордар собуоттанан дыыгынастылар… сүүрүү – көтүү бөҕөтө күөстүү үллэҥэлээтэ… - Бардыбыыт… бардыбыт… ыт оҕото тыыннаах кэлбит, ол аата кыыс ханан эрэ чугас баар эбит… арааһа, биһиги мүлчү түһэ сылдьыбыппыт… бардыбыт… кытаатыаххарыҥ.. - диэн үөрбүт – көппүт саҥалар иһилиннилэр. Көрдөөччүлэр хомуна охсоот, ыт кэлбит туһаайыытынан тараахтаан бара турдулар. Сотору буолбата «базаттан алта биэрэстэлээх сиргэ сип – сибиэһэй кыыс атаҕын суолун булбуттар үһү, үс - түөрт эрэ хонуктааҕы үһү, өссө эһэни көрбүттэр, саанан салгыҥҥа ытыалаан куоттарбыттар үһү». Ол аата кыыс өссө да тыыннаах эбит диэн көрдүүр дьоҥҥо эрэл уотун умаппыта даҕаны, адьырҕа кыыл чугас сылдьарын истэн… аньыыны туохха кистиэхпитий? Дьон үксэ эрэл санаалара умуллан ылбыта! Кээччи диэн дэриэбинэттэн сылдьар Сайыына ийэтин кылааһынньыга Артем Борисов көрдөөччүлэргэ саамай эдэрдэрэ эбитэ дуу. Кини бүгүн көрдөөбүтэ тохсус күнүгэр сүппүт кыыһы бастаан мин эрэ булуом дии санаабатаҕа чахчы. Ол курдук бүгүҥҥү үөрүүлээх күнү уол хаһан да умнуо суоҕа! Умна сатаабытын да үрдүнэн кыаллыбата чахчы. Кини дьонуттан арыый халдьы соҕус барбыта, баҕар, ол үөһээҥи айыылар суолун ыйбыттара эбитэ дуу, баҕар, саамай кырыытыгар түбэспититтэн эбитэ дуу, ол гынан баран кини саамай сөптөөх хайысханы тутуспута. Иннигэр хааман иһэр тыата ото - маһа убаан, чарааһаан барда. Утары хонуу баарын билэн, тэтимин эбэн биэрдэ. Хаҥас кынатын дьоно хаһыытаһа – үөгүлэһэ, саанан салгыҥҥа ыта – ыта ол бара турдулар. Сотору кэминэн кини киэң, нэлэмэн, иһийэн турар дойдуга тахсаат, ол кэрэтиттэн соһуйан тохтуу биэрдэ. Чуумпутуон ойдом турар Эргимтэ! Киэңтэн, аһаҕастан киэптэтэн, аны оҕону көрбөккө ааһыам диэн куттанан, сэрэхэчийэн, алаас кырыытынан
хааман элэстэннэ (кинилэргэ, көрдөөччүлэргэ, барыларыгар анал ыйаах биэрбиттэрэ: оҕо дьонтон саһар эбит, онон сэрэххитин сүтэримэҥ уонна холобура, өлүгүн булар күннээх буоллахытына, онно чугаһаабаккыт, суолу – ииһи бутуйбаккыт). Ол быыһыгар дулҕа, бадараан, сэтиэнэх быыстардаах маары үрдүнэн ойуолаан, суолу – ииһи барытын көрөн ыстаңалаан ааста. Оттон… оттон иннигэр… тугу эрэ… иэдээни… күүппэтэҕин көрбүтүттэн… эт - этэ уокка оҕустарбыттыы дырылаата, куйаҕата бүүрэ тарта. Хараҕар кыыс эрэйдээх өлбүт сэмнэҕэ чуо – бааччы ойууланан көстүбүтэ. Ама дуу? Хайаан! Онно… онно ойуур саҕатыгар суордар, тураахтар туох эрэ өлүгүн булан, ону мэҥиэстэ, көтө сарадахтана сылдьаллара… Уол ыксаата. Дьонун эргим – ургум көрдө да чугас ким да суох этэ. Арай ол тэйиччи биир киһи эриэн таҥаһа элэҥнээн мас кэннигэр киирэн хаалла. Артем дьоно саанан бүтэңитик ытыалыыр тыастарын истэ - истэ, долгуйан кулгааҕа куугунуур, илиитэ титирэстиир, туох эрэ күөмэйин бүөлээн кэбистэ. Уоскуйа сатыыр. Саатын кууһан олорон, сүһүөҕэ уйбакка, тобуктара илибирииллэр. Дууһата аймана ытаата. «Ээ,чэ, синэ биир» диэбитинэн Артем аргыый аҕай хааман иннин диэки баран истэ… иккитэ - үстэ атыллыы- атыллыы, тохтоон иһиллиир. Тиийиэхтээх сиригэр чугаһаатаҕын аайы хайдах эрэ этэ тардан, дьиксинэр буолан истэ… «Айыы таҥара, кыыс эрэ буолбатын… Айыы таҥара кыыс эрэ буолбатын… Иисус кинини араҥаччылаа.. кинини араҥаччылаа Иисус..» диэн тохтоло суохтук ботугуруура тэпсиллэр от суугунуурун баһыйан иһиллэрэ. Сэрэйбитин курдук уол иннигэр бөрүкүтэ суох көстүү арыллыбыта. Ыккый иһэ бүтүннүү өлүк, хаан сытынан тунуйбут. Мастар үрдүлэригэр суордар, тураахтар уол диэки күлүү гыммыттыы көрө – көрө хааҕырҕаан кыһыл айахтара кытарар, оттон кукаакылар баҕайылар отой даҕаны атах анныттан сарыкыныһаллара. Суох! Хата, кыыс буолбатах эбит. Иһэ оһоҕоһо субуллан бөрө сордоох өлө сытара. Күөх истээх топпут сахсырҕалар, кини үрдүнэн астыммыттыы дыыгынаһа көтөллөрө. Тула хааннаах кыргыһыы хартыыната чуо – бааччы арыллыбыта. Тыатааҕы тибилийбит суола, кини баппаҕайын бэлиэлэрэ, туура тардыбыт титиригэ тэлгэнэн сытара. Артем тоҕо эрэ умса сытар бөрө өлүгүн эргилиннэри тардыбыта, абытайдаах ынырык ыарыыттан быһа ыстаабыт тыла тииһин быыһынан бырдьайан тахсыбыт. Ынырыгын! Хаһан да манныгы көрбөтөх буолан, эдэр киһи сүрэҕэ түллэн өҕүйэн ылла. Хараҕа ирим - дьирим баран, туймаарыах курдук. Уоскуйан, түргэн үлүгэрдик кыыл өлүгүн отунан – маһынан сабыта быраҕыталаат, рюкзагын ньохчоччу сүгэн, саатын бэлэмнии тутан иннин диэки барда… Ити дуолан киирсии буолбут сириттэн Артем 300 эрэ миэтэрэни тэйээтин кытары, ким эрэ көхсүтүн тобулу одуулуурун сэрэйэн кэннин хайыһа биэрбитэ уонна сүрэҕэ битигирэччи тэппитэ (кини чуут аҕай аһара бара сыыспыта). Көрбүт сирин диэки киистэ от төбөлөрө хамсыыр курдуктара уонна кып – кыракый илии ол быыһыттан көмө көрдөөн утары уунара көстүбүтэ. Уол кэтэспэтэх үөрүүтүттэн: - Кыыһы булло - оо - ом, манна кэлиҥ! - диэн айаҕын муҥунан үөгүлээт, хамсыыр куукула күлүккэ сүүрэн тиийбитэ. Ол сору – муҥу кыайыылаахтык хоппут, ытамньыйбыт харахтаах Сайыынка кыыс этэ. Ып - ырыган, дэлби баас – үүт, сараппай буолбут, таҥаһа, колгуотката тырыта барбыт, оттон атаҕа… Оо, халлааннааҥы саарыстыба таҥарата баар эбиккин! Махтал буоллун эйиэхэ!.. Оҕо отой буорайан бүтэр уһугар кэлбит этэ. Өссө биир суукка, өссө биир күн хойутаабыттара буоллар, көннөрүллүбэт иэдээн буолуо этэ.. бу үлүгэрдээх үөҥҥэ – көйүүргэ сиэтэн, адьырҕа кыыллар ордууларыгар, аһыыр аһа суох, чап – чараас таҥаһынан хайдах 12 күн тулуйан сылдьыбытын айбыт айыы харысхала эрэ билэн эрдэҕэ. Кыыс бастакы саҥата: - Дьээдьэ, мин уу иһиэхпин баҕарабын,- диэбитэ. Кини от - мас быыһыгар киирэн, саһан кирийэн хаалбыт кыыһы нэһиилэ булан ылбыта. Муммут оҕону таҥаска суулаан, уоскутан, тутан – хабан тыын киллэрэ, бүөбэйдии сатыыллар. Кыыс этэ – сиинэ дэлби кумаарга сиэтэн иэдэйбит этэ. Оҕо барахсан ким эрэ уунан биэрбит бэчиэнньэтин сыыһынан куһуоктанан билээгиттэн уу иһэрин көрөн, көрдөөччүлэр харахтара ууланан аттыгар сукуһан турбуттара… Сайыына аҕатын түөһүгэр уон иккис хонугар дьэ сыстыбыта. «Мин эйигин өр да өр көрдөөтүм» диэбитэ, ити кэмҥэ оруобуна кыыс кулгааҕар Аар тайҕа суугунаабыта, ити Агааска кыыс ийэтин булбут үөрүүтүн хаһыыта этэ: - Сайыынкааааа - аа – аа… балтыкаа - аа - аан, мин ийэбин дьэ буллум… буллум… Сайыынка этэҥҥэ олоххун толору олороор… мин курдук быстах дьылҕаланымаар… быраһаай балтыкааныам,- диэбитинэн ийэтинээн ыбылы куустуспутунан Мэҥэ халлааҥҥа ырай дойдутугар көппүттэрэ – бараммат олоххо барбыттара. Кэпсээним түмүгэр Козьма Прутков афоризмын өссө биирдэ ырытыаххарыҥ. Киһи орто дойдуга тоҕо төрүүрүй? Смерть для того поставлена в конце жизни, чтобы удобнее к ней приготовиться. Субу тыллары өйдөөх киһи мэнээх эппэтэҕэ: киһи эрэйдээх таҥара бэлэҕинэн орто дойдуга кэлэн баран, суобастаахтык олоруон наада… хойутун - хойут кэмсиммэт гына… олохпор тугу да ситиспэтим диэбэт курдук… үчүгэй суолу – ииһи хаалларар гына. Ону биһиги толоробут
дуо? Суох! Үксүбүт наадыйбаппыт, испит тотон арыгыны эккирэтэбит, күүлэйдиибит(бу сарсыарда үлэбэр баран иһэн икки кыракый саха «Сайыынкаларын» 19 нүөмэрдээх автобуска көрөөт сүрэҕим хаанынан ытаабыта. Ийэлэрэ буолуохсут эдэр дьахтар ыйы – ыйынан күүлэйдээбит үгээриттэн өссө да тахса илик быһыылааҕа. Оҕолор барахсаттар таҥастара – саптара эргэтиттэн, кирдээҕиттэн, атын оҕолортон итэҕэстээхтэриттэн эбитэ дуу, дьонтон – сэргэттэн кыбыстан, кумуччу туттан тутуһар тимир кэннигэр саспыттыы чоҕулуһан тураллара), содур олоҕу батыһабыт, ол түмүгэр төһөлөөх элбэх оҕо аҕата суох тулаайах улаатарый?! Ийэ оҕону төрөтөр. Күн сирин саңа көрбүт киһичээн кып - кыра муннун сыыһынан даҕайан, быычыкаа уоһунан эмиий тумугун эмэн соппойоро - бу барыта үөрүү, дьол! Ийэ эрэйдээх, чараас суорҕаҥҥа чороччу эриллибит тииҥчээнин кууһан олорон, тугу саныыра буолла? Төрөппүт киһитэ улаатан, эт тутан сүүрэ – көтө, үлэлии - хамсыы сылдьарын дуу, эбэтэр бу кэпсээҥҥэ кыттыбыт Сайыына курдук быраҕыллыбыт өтөх чөчүөккэтинии ускул – тэскил сылдьарын ду… Күндү ааҕааччыларым! Баҕар, бу афоризмы мин отой сыыһа ырыппытым буолуо… баҕар, кырачаан Сайыынка олоҕо отой да албын буолуо… баҕар, бу олорор олохпут, орто дойду диэн суоҕа буолуо, түөрт муннукка хаайтарбыт хойуу туман иһигэр туох да көстүбэтэ биллэр. Биһиги олохпут туман дуо?!

Дьокуускай 2014 сыл

13 марта СуорУола
Ити ..
Долун доҕорум кэпсээнин ыыттым..
Егор Гаврильевич Федоров - Долун Сайыына кыыс (Муммут оҕо быһылааннара)

13 марта Кыыс
Улахан махтал буолуохтун
Биир тыынынан аахтым.