Киһи сааһыран истэҕинэ, оҕо сааһын саныыра чаастатыйан кэлэр эбит. Мин биир сыл Уолбаҕа оҕо дьиэтигэр олорбутум кэннэ Суотту детдомугар көһөрбүттэрэ. Онно 1953-1960 сылларга олорбутум. Мин кыра эрдэхпинэ онно иитээччинэн Матрена Георгиевна Сивцева диэн аҥаар атаҕа суох буолан баттык тайаҕынан сылдьар дьахтар үлэлиирэ. Олус үчүгэй майгылааҕа гынан баран, ыгым этэ. Үүт-үкчү бэйэтин курдук бааһынайдыҥы хааннаах, ырыаһыт, көрдөөх-нардаах Лена диэн кыыстааҕа.
Детдом дьиэтэ олус кыараҕас буолан биһиги, кыралар, иккис симиэнэҕэ үөрэнэрбит. Оттон уруокпутун остолобуойга ас буһарар оһох уотун сырдыгар оҥорор этибит. Инньэ гынан оһохпут тохтообокко оттуллара. Сарсыарда өттүгэр уруогу биир кыраһыын лаампа уонна хас да чүмэчи сырдыгар толорорбут.
Мин олус мэник буоламмын мэлдьи кыраһыын лаампа аттыгар, Матрена Георгиевна тайах маһа тиийэр сиригэр олорорум. Ол торуоска миэхэ элбэхтик ыалдьыттыыра. Аны туран, кини оҕону чуо төбөҕө охсор идэлээх этэ. Атын да оҕолор мэниктээтэхтэринэ, дьээбэни оҥордохторуна “син биир кини кыттыгастаах буолуохтаах” диэн уорбаланан мин охсулларым. Бука олус кыынньыырым, ньиэрбэтигэр оонньуурум эбитэ буолуо, иитээччибит миигин улааттаххына хаайыы киһитэ буолуоҥ диэн түүйэр идэлээҕэ.
Биир сарсыарда эмиэ куолубутунан уруокпутун ааҕа олордубут. Бу олорон оҕолор эмискэ туохтан эрэ күлэн тоҕо бардылар. Оттон Матрена Георгиевна хаһыытыы түстэ да, миигин тайах маһынан олус күүскэ оройго охсон чаҕылыннарда. Адьас, харахпыттан уот чаҕылыҥныар, чохчос гына түһүөхпэр диэри. Уонна “тоҕо утуруктуугун!” диэн хаһыытаата. Дьиҥинэн, онно мин туох да буруйа суох этим. Сотору бары уоскуйдулар, иитээччибит күлэн-салан, үөрэн-көтөн бөҕө буолан барда. Оттон мин буруйа суох атаҕастаммыт кыһыыбын хайдах ситиһэрбин толкуйдуу сатыы олордум.
Чочумча олорбохтоон баран “тахсан киирэ тахсабын дуо?” диэн көҥүллэттим. Тахсан иһэн Матрена Георгиевна холбуу уурулла сытар баттыктарын харбаан ыллым. Ааны атахпынан тэбэн аһан баран тута саһааҥҥа сүүрэн тиийэн мас хайытар сүгэни ыллым да баттык мастары оһоххо баталларын курдук гына тостурута сынньан кэбистим. Төннөн киирэн бары көрөллөрүн курдук тайахтары оһоххо симним уонна иитээччибэр туһаайан “улааттахпына син биир эйигин өлөрөн, тыыҥҥын салҕаан тэйиэҕим” диэн доргуччу эттим.
Хаһан Дьокуускайтан саҥа тайаҕы булан аҕалыахтарыгар диэри, икки нэдиэлэ устата, иитээччибит ханна да барар кыаҕа суох буолан дьиэтигэр олорбута. Кэлин торуоскаланан да баран миигин кытта кэпсэппэт буолбута.
Бу түбэлтэ 1956 сыллаахха, мин 10 саастаахпар буолбута. Ити кэнниттэн сотору Матрена Георгиевна ханна эрэ баран хаалбыта.

---

1983 сыллаахха кулун тутар ыйга Бороҕоҥҥо тиийэ сылдьан кийииппиттэн Матрена Георгиевнаны билэрин, ону ааһан билигин олорор аадырыһын кытта өйдүүрүн биллим. 

Инньэ гынан, уталыппакка, сол күн урукку иитээччим кыбартыыратыгар бара сырыттым. 2 этээстээх мас дьиэ иккис этээһигэр олорор эбит. Дьиэтэ хатыылаах. Ыалларыгар тоҥсуйан Матрена Георгиевнаҕа илдьит хааллардым, урут эйиэхэ иитиллэ сылдьыбыт маннык диэн ааттаах киһи бачча чааска эйиэхэ кэлэ сылдьыа, онно баар буолаар диэн.
Сарсыныгар болдьохтоох чааспар кэлбитим, киһим баар эбит. Лаппа кырдьыбыт, баттаҕа муус маҥан. Киирээппин кытта Матрена Георгиевна “тыыммын салгыы кэллиҥ дуо!?” диэн хаһыытыы көрүстэ. Мин кыра оҕо сылдьан баттыктарын алдьаппытым, сааммытым иһин бырастыы гынарыгар көрдөстүм, ол быһыыбыттан күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэрбин, кэлэнэрбин, наар кини туһунан саныырбын, олорор аадырыһын билэн баран урукку аньыыбын-харабын бырастыы гыннараары олус үөрбүппүн эттим. Урукку баспытааталым ону истэн баран тута уоскуйда.
Мантан салгыы мин соммун устан, атах тэпсэн олорон чэйдээтибит. Мин билигин үлэлээхпин-хамнастаахпын, икки уол оҕолоохпун, үтүө майгылаах таптыыр кэргэннээхпин, урут оҕо сылдьан ылбатах тапталбын оҕолорбор биэрэргэ кыһанарбын кэпсээтим. Онтон Матрена Георгиевна олус үөрдэ, долгуйда, хараҕыттан уу-хаар баспытынан ойон туран кэтэхпиттэн сыллаан ылла. Кини миигин олус мэник, киһи тылын истибэт оҕо, хайдах да киһилии киһи буолан тахсар кыаҕа суох, туох эрэ куһаҕаны оҥорон хаайыы дьиэлэнэрэ буолуо дии саныыр эбит уонна онтон олус санааргыыр, мунчаарар эбит. Онуоха эбии, детдомҥа бииргэ сылдьыбыт дьонум миигин “киһини өлөрөн хаайыы киһитэ буолбута ыраатта” диэн кэпсээбиттэр. Матрена Георгиевна эппитинэн, кини детдомҥа сылдьан үтүө дьон буолан тахсыахтара диэн бүк эрэммит оҕолоро олохторугар табыллыбатахтар, оттон “бүппүт” дьонунан аахпыт оҕолоро киһи-хара буолан кимнээҕэр да бэркэ олорор эбиппит.
Мин бэҕэһээ кэлэ сылдьыбыт сурахпын истэн кини “эрэбил, тыыммын иһиллии

кэлбит” диэн өйдөөбүт. 3-4 чаас холобурдаах олорон баран тахсан барарбар урукку иитээччим “урут атаҕастаабыттаах буоллахпына бырастыы гын” диэн өссө төгүл кэтэхпиттэн сыллаан, имэрийэн-томоруйан, алҕаан ыыппыта. Ити биһиги тиһэх көрсүһүүбүт эбит этэ. Кини кэлин мин хайдах олорорбун атын дьонтон туоһулаһа-туоһулаһа “ити мин ииппит оҕом” диэн үөрэр-көтөр сураҕын истибитим. Ону тэҥэ, хас бырааһынньык аайы хардарыта аккырыыкка ыытыһар этибит.
Билигин санаатахха, Матрена Георгиевна, кырдьык, биһигини таптыыр, биһиги туспутугар кыһаллар, тулаайах оҕолорго ийэ тапталын иҥэрэргэ дьулуһар эбит. Кини олус бэркэ ыллыырын, “ыллаа эрэ” диэн көрдөстүбүт да туох да ааттатыыта суох сахалыы да, нууччалыы да ыллаан барарын өйдүүбүн.
Биирдэ бырааһынньыкка аккырыыкка кэлбэтэҕэр сураһан билбитим, иитээччим өлөн хаалаахтаабыт эбит. Эрдэ истибитим буоллар, тиһэх суолугар атаарыыга хайаан да бара сылдьыахтаах этим.
Дьон-сэргэ барыта урукку-хойукку итэҕэһи-быһаҕаһы, кыра-бытархай иирсээни өр иитиэхтээн дууһаны сүһүрдэ сылдьыбакка хардарыта кэпсэтэн, өйдөһөн, бырастыы гынсан иһэллэрэ буоллар, олохпут хайдах курдук чэпчэки, сырдык, ыраас буолуо этэй!

Геннадий АТЛАСОВ,
Мэҥэ Хаҥалас, Төҥүлү.
Света бу били эйиигин уерэппит учууталын классоводун этэ дуу

Ааҕар сир пабликтан ылыллынна.