— Биригэдьиир Уйбаан кэллэ, бара охсор үһүгүт,
    — Никиитэ омунугар бобулла сыһа-сыһа саҥарда.
    — Бэй, ол туохха кэлбитэй? — саастарынан аҕалара Мэхээс соһуйда.
    — Бар, уолаттары ыныртаа.
    Уолаттар сынньана гүһээри, үөрэн өрө сырсан
кэллилэр. Ким түргэнник бастакы отууга тиийэр
дэһэн бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн сырсан батыгырастылар.
Миитээ, унуоҕунан уһун, сымса, ис киирбэх
дьүһүннээх уол, барыларын баһыйан, киэҥ-киэҥник атаралаан ырааҕынан хааллартаата. Ньукуус син хаалбакка сүүрэн иһэн, туохтан эрэ иҥнэн оҕутта, кыһыйбытын мөккүһэн таһаараары, кэнниттэн Саабычык күлэ-күлэ иһэрин көрөн кини
үрдүгэр түстэ:
    — Эт эрэ, охтубатаҕым эбитэ буоллар, мин
кыайтарыам суоҕа этэ буолбат дуо!? — Миитээни
эккирэтэн отуу тула ыстаҥалаата. — Доо, кэл, доо,
хатгаан сүүрүөххэ! — аҕылыырыттан эп-эппэҥнэс,
кыыһыран биир кэм бөтүөхтэс.
    — Бу уолаттар, наһаалаамаҥ. Оонньоон баран
кыыһырсыбат баҕайыта, — Арамаан оҕоннъор буойар саҥата иһилиннэ.
    Никиитэ хочулуоктаах сойбут чэйи аҕалан барыларыгар куруускаҕа кутан биэрдэ.
    — Хайа, Уйбаан, тугу кэпсээтиҥ? — Арамаан
оҕонньор сөрүүн чэйи иһэрин быыһыгар ыйытта.
    — Улахан сонун суох. Бу Миитээҕэ уонна Саабычыкка бэбиэскэ кэлбит. Ону аҕаллым. Билигин хомунан бөһүөлэккэ киириҥ, сарсын сарсыарда
хонтуораҕа мустар үһүгүт. Онтон бары бииргэ
Бороҕоҥҥо киирэн, өйүүн куораттыыгыт. Чэ, кытаатыҥ, хомунуҥ.
    — Бу үлүгэри, түргэнэ да бэрт эбит, — Арамаан
оҕонньор сиэнин Миитээ диэки көрөн ылла.
    — Бээ, оччоҕо мин эмиэ барсабын. Оҕобун атааран
баран кэлиэм, — уора-көстө хараҕын уутун сотунна. Былырыын уола Бүөккэ сэриигэ бастакы ыҥырыыга барбыта. Бу кыһын “геройдуу охтубут” диэн хара сурук туппуттара. Онтон ыла Арамаан оҕонньор кыраттан да уйадыйар. - Сордоох сэриитэ… Хаһан бүтэн абырыыр, — кыра сиэнин Никиитэни төбөтүттэн имэрийэн ылла. — һыллый, эн барсыма. Манна хаалан дьонҥор көмөлөс.
    Никиитэ төһө да сайыһа хааллар, эһэтин тылыттан тахсыбата.
    — Убаай, мин улааттахпына эмиэ барыам,— уонна өссө тугу эмит этиэн баҕарда даҕаны өйүгэр туох да киирбэтэ. — Эн төннөөр,— уол ытыырын туттунан мунна сурдурҕаата.
    — Ээ, бу да киһи. Бүт,— Миитээ быраатын
санныттан кууста. — Сэриигэ бара сатаама. Ийэҕин, балтыларгын көр, харыстаа. Эһэҕэр көмөлөс,— хараҕа уунан туолбутун көрдөрүмээри, эргиллэн, дьонун эккирэтэн сүүрдэ. Никиитэ убайа сүтүөр диэри, атааран көрөн турда.
    Миитээ эһэтин ситэн кэнниттэн аргыый хаамта. Саабычыктара кинилэри кэтэспэккэ тута дэриэбинэ диэки түһүнэн кэбиспитэ. Сөп буоллаҕа дии, кинини кэргэнэ, оҕото күүтэллэр. “Оттон мин? Миигин ким да күүппэт. Арай ийэм… — диэн уол иһигэр Кээчиис, Кээчэ кыыс сылаас, сымнаҕас хараҕын, уһун хара суһуоҕун, уруокка
олорон сирэйигэр саба түһэр баттахтарын сүүмэҕин синньигэс, уһун тарбахтарынан өрө сиэлийэн
кулгааҕын кэннигэр кыбыта анньарын санаан өрө
тыынна. — Хайаан да көрсөн барбыт киһи. Саатар, кэпсэппэккэ эрэ ыраахтан көрүүм. Төһө эрэ уларыйда? Аны хаһан көрсөрүм биллибэт. Билигин дьонутар Кыһыл үрүйэ сайылыкка баар буолуохтаах. Онон эргийэн барарым дуу, ханан бараллара буолла?”
    — Эһээ, мантан Кыһыл Үрүйэҕэ быһалыы тахсыллар дуо?
    — Бэй, ол Кыһыл Үрүйэҕэ туохха наадыйдытг? - Оҕонньор соһуйан тохтуу түстэ.
    — Ээ, онтон барыам иннинэ Тарааһы көрсөн
барыам этэ, — онно бииргэ үөрэммит уолун дьоно олороллорун өйдөөн эттэ.
    — Ол Тараас оттуу сылдьар ини,— эһэтэ саарбахтаата. — Онтон бу тумуһу туораан, халдьаайыны кыйа бардаххына Халыгыр Өндөрөй оттуур сиригэр тиийиэҥ… — Эһэтэ өр баҕайы хайдах барарын быһаарда.
    Миитээ үчүгэйдик өйдөөбөтө, чэ, көстөн иһиэ диэн түһүнэн кэбистэ. Халыгыр Өндөрөй оттуур сирин ааспыта ыраатта даҕаны, эһэтэ эппит суолун булбата. Ыксаан аһары баран хаалла быһыылаах. Таах-сибиэ ыксаан, аахайан истибэккэбин
диэн бэйэтин мөҕүттэ санаата. Күһүөрү сайын
буолан сотору баҕайы хараҥаран барда. Туох барыта барыаран-харааран көһүннэ. Тыа быыһа олох
хараҥа эбит. Хаета да охтубут мастар силистэриттэн иҥнэн охто сыста. Тыа быыһынан сырдык көстөр сирин көрөн, ол диэки барда. Улахан, киэҥ баҕайы алааска тахсан кэллэ. Тото аһаан, налыйан
сытар сүөһүлэри көрөн үөрдэ, ол аата сайылык
мантан чугас буоллаҕа диэн арыый уоскуйда.
Киэһээҥҥи ыамҥа барбатах сүөһүлэр быһыылаах,
онон үүрдэххэ сайылыктарыгар бараллар

ини диэн
тиийэн нэһиилэ туруорталаата. Туруохтарын баҕарбаттар. Саамай аҕа баһылыктара быһыылаах, маҥан ынах аргыый соҕуруу диэки хаамта. Кэнниттэн утуу-субуу атыттар батыстылар. Сотору
ынахтар, кырдьык элбэх баҕайы сүөһү сылдьыбыт суолугар таһааран биэрдилэр. Уол кинилэри кэтэспэккэ сүүрэр-хаамар икки ардынан иннин диэки түһэ турда.
    Сайылыкка тиийиитигэр борунуй буолла. Киэһээҥҥи ыам бүппүт, ынахтар хотоннорун тула налыччы сыппыттар.
    Киирэрим дуу, киирбэтим дуу диэн мунаара
турдаҕына кэннигэр ким эрэ сөтөллөрө иһилиннэ. Киһи чугаһаабытыгар өйдөөн көрбүтэ, Кээчэ
аҕата Маппый эбит.
    — Хайа, ноо, манна туту гына тураҕын? — ыга
хааман кэлэн уол сирэйин одууласта. — Ээ, Миитээҕин дуо? Түүннэри ханна бардыҥ?
    — Тарааһы көрсө кэлбитим. — Уол соһуйан,
кэлэҕэйдэтэлээн ылла.
    — Тараас бэбиэскэ тутаат даҕаны дэриэбинэҕэ
барбыта. Дьонноро киирсибитгэрэ. Эбэтэ эрэ баар.
Манна туруоҥ дуо! Киир дьиэҕэ, — уолу аан диэки үтүрүйдэ.
    Балаҕан иһигэр төгүрүк остуолга имик-самык
кыраһыын лаампата умайар. Кээчэ эһэтэ оһох
иннигэр табахтыы олорор. Ийэтэ Таайыс саҥа
хотонтон киирбит быһыылаах, чэйдээри иһит тарда
сылдьар. Ыалдьыт киирбитин көрөн, тута сылаас
чэй кутан биэрдэ.
    — Хайа, Миитээ, бачча киэһэ бу ханна бардыҥ? Куораттан кэлэн дьоҥҥор отгоһо тахсыбыккын истибиппит. Ылдьаа Өрүүнэтэ кэлэ сылдьан кэпсээбитэ. Эйиэхэ эмиэ бэбиэскэ кэлбит сурахтааҕа. Истибитиҥ дуо?
    — Истибитим, кэлбит. Бу дэриэбинэҕэ киирэн
иһэбин. Тарааһы көрсө кэлбитим.
    — Бачча ырааҕынан эргийэн дуо? — Маппый
итэҕэйбэтэхтии тыл кыбытта даҕаны, салгыы сураһа барбата.
    Балаҕан иһигэр Кээчэ баара биллибэт. Арай
хаппахчыга сылдьара буолуо дуо?
    — Ол Тараас дэриэбинэҕэ эрдэ киирбитэ, —
уол дьиҥнээх сыалын төһө да кистээтэр Таайыс
сэрэйэр быһыылаах, онон уолу эрэйдээбэккэ тута
эттэ. - Биһиги Кээчэбит бэрт ыксалынан нэһиилэ ынахтарын ыаһаат, эмиэ дэриэбинэлээбитэ.
Төһө эмит бачча хойут, харан аҕа барыма диэн этэ
сатаабытым даҕаны, истибэтэҕэ. Сордоох кыыс.
Ол дьэ хаһан дэриэбинэни булар, — кыыһын мөҕөр
икки, аһынар икки ардынан саҥарда.
    — Чэ бээ, мин эмиэ бардым. Ыксыыбын, — уол быраһаайдаспакка даҕаны таһырдьа ойдо. Ол аата Кээчэ соторутааҕыта бардаҕа. Түргэнник бардахпына ситэр инибин дии санаата.
    Уол кыыһы ыраахтан көрдө. Куттаамаары, чугаһаан иһэн сэрэнэн кыыһы ынырда: “Кээчэ, Кээчэ, күүт…”
    Кыыс ким эрэ кинини ын ырар саҥатын истэн
эргиллэ биэрдэ. Хараҥаҕа ким эрэ ситэн сүүрэн
иһэрин көрдө: Миитээ… Соһуйан, үөрэн да, сүрэҕэ
толугуруу мөҕүстэ.
    Кини уол бэбиэскэ туппутун истиэҕиттэн ыла
иннин-кэннин билбэт буола ыксаабыта. Тугун эрэ
сүтэрбит, ону көрдүүр киһи курдук биир сиргэ
таба олорбокко өрө хаама сылдьыбыта. Ийэтэ ыксаан: “Бу кыыс туох буолан өрө биэтэҥнээн хаалла?” — диэҕэр диэри төтгөрү-таары хаампыта. Өйө-санаата наар уолга төннөн кэлэн иһэрэ. Кинилэр
кыра эрдэхтэриттэн бииргэ улааппыттара, үөрэммиттэрэ.
    Сэттис кылааһы бүтэрэн баран, сарсыныгар сиргэ өйүөлээх күүлэйдии, оонньуу, сынньана барарга бары сүбэлэспиттэрэ. Кыргыттар илдьэ барар астарын Марыыналаахха мустан астыах буолбуттара. Марыына аҕата холкуоска бэрэссэдээтэллиирэ, ийэтэ — соҕурууттан кэлэн биэлсэрдии сылдьан кэргэн тахсан олохсуйа хаалбыт нуучча дьахтара. Кэлин кийиит ийэтэ көһөн кэлэн, кинилэри кытта олорбута. Дэриэбинэҕэ бастакынан
нууччалыы, улахан дьиэ туттубуттара. Марыына
эбээтэ кыргыттары этгээх блины оҥорорго үөрэппитэ уонна отонунан биир биэдэрэ море оҥорон биэрбитэ. Эмээхсин сахалыы кэпсэтэ сатаан, эҥин араастаан сыыһа саҥаран, кыргыттары дэлби
күллэртээччи.
    Кээчэ ол күнү бу баардыы өйдүүр. Сылааһынан угуттуур ып-ыраас киһи эрэ ис-иһиттэн
үөрүөх, кэлиэн-барыан баҕарар күнэ үүммүтэ, биир
да былыта суох халлаан көҕөрөн көстөрө. Оҕолор
бары да бүгүҥҥү күнтэн тугу эрэ эрэнэн кэтэһэр
курдуктара. Уолаттар идэлэринэн, кыргыттары дьээбэлээн көрөн баран, наһаа боччумурбуттарыттан, кинилэр сыһыаннарыгар туох эрэ уларыйыы тахсыбытын көрөн тохтообуттара. “Бу, ама, кинилэр дуо?” — диэбит курдук соһуйа-сонургуу
көрбүттэрэ, кистээн мүчүк гынан ылбыттара.
    Кыргыттар уолаттарга кыһамматах курдук тутталлара, сүрдээх сэмэйдик мичээрдэһэн кэбиһэ-кэбиһэ, аа-дьуо хаампыттара. Суолтан туораан, сибэкки хомуйан баттахтарыгар киэргэтэ анньыммыттара. Тиийиэхтэригэр диэри билэр ырыаларын барытын ыллаабыттара.
    Уолаттар кыргыттар кэлэллэрин кэтэһэ таарыйа,
кутаа оттон чэй оргуппутгара, эттээх миин буһарбыттара. Кыргыттар астаабыт астарын сиргэ хаһыат тэлгээн уурталаабыттара.
    Аһаан бүтээт, уолаттар кылыйбыттара, мае тардыһан хачымахтаспыттара. Онтон бары икки хамаандаҕа хайдан былаах былдьаспыттара. Кээчэ оруобуна Миитээ хамаандатыгар тубэспитэ. Кыыс ол күн санаата кэлэн, туох баар күрэхтэһиигэ барытыгар кыттыбыта, тэбис-тэҥҥэ аахсан, быһаарсан испитэ. Хаета даданы уол кини диэки сөхпүт-хайҕаабыт хараҕынан көрөрүн бэлиэтии көрөн, симиктик мичээрдээн ылбыта. Кэлин харах симсэ
оонньообуттара. Кыргыттар уол харадын былаатынан баайбыттара, эргитэн-эргитэн баран ыытан кэбиспиттэрэ. Ahaҕac сир буолан ким да туттаран биэрбэтэдэ. Саабычыктаах Аанчык онон туһанан
бастакынан барбыттара. Онтон Марыына Климниин хаһан сүппүттэрин ким да көрбөккө хаалбыта. Тараас Миитээни дьиибэлии сатаан баран, сурэҕэлдьээн, олорунан кэбиспитэ.
    Хаалбыт одолор хаһан даданы ким да тутуо-туттарыа суох диэн сиэттиһэн баран төгүрүччү турбуттара. Тутаары чугаһаатахтарына хаһыытаһа түһээт, илиилэрин ыһыктан икки аҥы туора ыстаналлара. Эмискэ уол өмүтүннэрэн Кээчэни харбаан ылбыта. Кими туппутун билээри илиитин иминэн кыыһы суһуоҕуттан, сирэйиттэн тутан
көрбүтэ: “Кээчэ, аны эн көрдүүгүн”,— диэн баран баайбыт былааттарын өрө аспыта. Кыыс хаһан даҕаны кинини бачча чугастан көрө илигэ. Хапхара күлбүт хараҕын, сүүһүгэр баар сурааһыны аан
бастаан өйдөөн көрбүтэ. Эмискэ симиттэн: «Ээ, суох, мин оонньообоппун”, — диэн баран туораан биэрбитэ.
    Киэһэ байаанынан хойукка диэри үҥкүүлээбиттэрэ. Миитээ кыыһы хаста даҕаны үҥкүүгэ ыҥырбыта. Үҥкүүлүүр кэмнэригэр хайалара даҕаны саҥарбатаҕа. Алҕас харахтарынан көрсө түстэхтэринэ кыбыстан, кытаран хаалаллара…
    Ол сарсыныгар кыыс дьонугар сайылыкка көмөлөһө тахсыбыта, уол салгыы үөрэнэ куораттаабыта. Онтон ыла көрсүспэтэхтэрэ…
    — Миитээ… — кыыс харадын уута тохтоло суох
икки иэдэһинэн сүүрдүлэр, харадын уута бүөлээн
туту да көрбөт курдук тэмтэриҥнээн уол диэки
утары атыллаата.
    Уол кыыһы кууһан ылла.
    — Кээчэ, мин… Миэхэ бэбиэскэ кэлбит. Сарсын барар үһүбүн.
    — Суох, суох, барыма, — кыыс саамай күндү,
таптыыр киһитин сүтэрэн эрэрин, аны хаһан даҕаны көрсүбэттэрин сүрэдинэн сэрэйэн, төбөтүн быһа илгистэ-илгистэ, уолу кууһан туран, уйа-хайа суох ытаата.
    Миитээ кыыһы хайдах уоскутуон билбэккэ баттаҕыттан, санныттан имэрийдэ.
    — Кээчэ, уоскуй. Мин төннүөм. Мин хайаан
да төннөн кэлиэм, — диэтэ хаста даҕаны.
    Миитээлээх дьиэлэригэр иккиэн сиэттиспитинэн тиийдилэр. Дьонноро кэтэһэн олороллор эбит.
Ийэтэ уола Кээчэлиин киирбитгэрин көрөн соһуйбата, уруккуттан да уола кыыһы сөбүлүүрүн
сэрэйэрэ. Саҥата суох хараҕын уутун кистии-саба туора сотунна.
    — һыллый, Тараас кэлэн барда. Бу киэһэ бары
хонтуора дьиэтигэр мусталлар үһү. Эһиги бара
туруҥ. Биһиги сотору тиийиэхпит, — диэн баран ас бэлэмнээн таҥаска суулаабытын кыыска
уунна.
    Хонтуорада киһи тобус-толору. Тараас истиэнэҕэ өйөнөн байааҥҥа оонньуу олорор. Атгыгар Миитээ балта Ньуукка олорбут. Балта киниттэн
икки сыл балыс. Табаарыһа кини балтынаан доҕордоһоллорун уол билбэт этэ, онон соһуйа көрдө.
Саабычык Аанчыгынаан кинилэр аттыларыгар
илии-илиилэриттэн тутуһан олорбуттар. Хас да
кыыс остуол тардан үөмэхтэһэр. Уолаттар олох
мае бэлэмнээри таһырдьаттан чуурка, хаптаһын
киллэрэн, сүүрэ-көтө сылдьаллар. Эр дьон таһырдьа мустан тугу эрэ кэпсэтэн бөтүгүрэһэллэр, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, сотору-сотору эмискэ
саҥалара улаатан, быһытталанан кэлэр. Ол быыһыгар күлсэллэрэ иһиллэр. Дьахталлар туспа мустан тугу эрэ сипсиһэн кэпсэтэллэр. Барааччылартан харахтара арахсыбат. Сотору-сотору саба халыйан кэлэр харахтарын уутун соттоллор.
    Уоллаах кыыс остуолга бииргэ олордулар. Ону ким даҕаны сүөргүлүү, туора көрбөтө…
    Эмискэ аан тэлэччи аһылынна. Остуолга олорор дьон бары эргиллэн ол диэки кердулэр. Кээчэ тугэххэ олорор буолан ким киирбитин билбэтэ. “Оо, Маайыс, Маайыс эрэйдээх” — дьон сибигинэһэн суугунастылар. Мааҕыын биригэдьиир
Уйбаан Кирииһэ Маайыһыгар “сураҕа суох сүппүт” диэн сурук кэлбит диэбитэ. Кыыс Маайыһы көрөн дьик гынна. Сымнаҕас, элбэх саҥата суох, тугу эмит ыйыттахха мичээрдээн эрэ
кэбиһэр бэйэтэ уларыйан хаалбыт. Баттаҕа ыһыллыбыт, ытаабытыттан халтаһата дьолточчу испит, биир сири таба көрбөт, хараҕа сүүрэлэс, кими
эрэ көрдүүр курдук. Кэнниттэн балта эккирэтэн киирэн, эдьиийин илиититтэн сиэтэн төттөрү таһаара сатыыр да, дьахтар истибэт, илгиэлэнэн кэбиһэр. Эмискэ Миитээни таба көрөн ыстанан кэллэ. Уолу ырбаахытын сиэҕиттэн тардыалыы-тардыалыы ытыыр-күлэр былаастаахтык саҥаран барда.
    — Миитээ, сэриигэ баран эрэр үһүгүн дии. Баҕардар, мин Кирииһэбин көрүөҥ. Этээр, күүтэллэр диэн. Кини өлбөтөх ээ. Сураҕа суох сүппүт,
көр бу, — дии-дии тута сылдьар кумааҕытын уолга көрдөрө сатаата. — Баҕардар, бааһыран өйүн сүтэрбитэ буолуо, — ис-иһиттэн таттаран күүскэ
өрө тыынан ылла. — Тараас, Тараас, иһитгиҥ дуо?
    — Эдьиий, эдьиий, барыахха. Иһиттилэр буолбат дуо, этиэхтэрэ, — балта эдьиийин илдьээри илиититгэн тардыалаата.
    — Тохтоо, тохтоо. Билигин… Миитээ, баҕар,
көрсүөҥ, суруйдун, — саҥа таһааран ытаан барда.
    — Сөп, сөп, көрүстэхпинэ хайаан даҕаны этиэҕим, — Миитээ долгуйбутун биллэримээри, куолаһын чиҥэтэ сатыы-сатыы эттэ.
    — Оҕолор үчүгэйдэр үһү диэр, — Маайыс арыый
уоскуйбут курдук буолла.
    — Чэ, һыллый, барыахха, — ийэтэ эмээхсин
дьон быыһыттан кэлэн кыыһын төбөтүттэн имэрийдэ, батгаҕын көннөрө сатаата. — Кинилэр этиэхтэрэ. Оҕолорбут кэтэһэн эрдэхтэрэ.
    Кээчэ саннынан сыстан олорон уол илиитин
ылан бэйэтигэр ыга тутта.
    Күн ортотун саҕана Бороҕонтон массыына кэлэн тохтуур тыаһа иһилиннэ. Барааччылар, атаарааччылар өрө үөмэхтэһэ түстүлэр. Дэриэбинэттэн тахсыахтарыгар диэри ким да массыынаҕа олоруон баҕарбата. Кээчэ, уолу “олох ыытыам суоҕа”
диэбиттии, илиитин ыга тутан хаамсан истэ. Ийэтэ
дьиэтин таһыгар туран хаалаахтаабыта. Ийэ сүрэҕэ
төһө да айманнар, сайыстар, уоллаах кыыһы
аһынан, кинилэр арахсар түгэннэрин аймаамаары, уолун батыспатаҕа.
    — Мантан ыла атаарымаҥ. Бэбиэскэлээхтэр
массыынаҕа олоруҥ, — диэн хамаанда бэриллээтин кытга, уу-чуумпутук хааман испит дьон ыһылла түстүлэр. Дьахталлар айманан-ытаһан бардылар.
Эр дьон барааччыларга бүтэһик сүбэ-ама тылларын эттилэр.
    Массыына тэйдэр-тэйэн харахтарыттан сүттэ.
Кээчэ массыына сүтүөр диэри оҕолору кытта эккирэтэн сүүрбүтэ, кэлин сэниэтэ эстэн, ытыы-ытыы күөх ньаассын окко олоро түстэ, онтон сыыйа сытынан кэбистэ. Төһө өр сыппытын өйдөөбөт.
Тулата барыта тулаайахсыйан, кураанахсыйан хаалбыт. Ис-иһиттэн сана таһааран ытыан баҕарда эрээри, наһаа айманар куһаҕан диэн этэллэрин
өйдөөн туттунна.
    Дьүөгэтэ Аанчык тэнтгэ сүүрэн иһэн, эмискэ
олорон хаалбытын өйдөөн, кинини көрдүүрдүү
оргууй хаамта. Кыыс хараҕын симэн, хатыҥҥа
өйөнөн олорор, сирэйэ кумааҕы курдук кубарыйан хаалбыт.
    — Хайа, Аанчык, туох буоллуҥ?
    — Ыарахан буолбуппун быһыылаах, Сэмэнчикпэр сылдьан эмиэ маннык буолар этим, сотору ааһыаҕа.
    Сыллар-хонуктар элэҥнэһэн ааһан истилэр…
    “Миитээ…” — диэн тугу эрэ этээри уолу эккирэтэ сатыыр атахтара ыараан хаалбыттар, сүүрэн сир өппөт. Доҕоро илиитинэн сапсыйа-сапсыйа
киниттэн ырааттар ыраатар…
    Кээчэ эмискэ уһуктан кэллэ. Түһээн дэлби
ытаабыт быһыылаах. Сытгыга ибис-инчэҕэй. Таптыыр доҕорун сэриигэ атаарыаҕыттан ыла, алта уон икки сыл ааста, ол тухары атаарбыт күнүн
бэҕэһээ курдук өйдүүр. Сэриигэ 1942 сыллаахха
атаарбыта. Саастыылаахтарыттан кини уонна Тараас эрэ хааллылар. Миитээ сэрииттэн эргиллэн кэлбэтэҕэ. Сэрии бүтүө аҕыйах ый хаалбытын кэннэ “Сэрии толоонугар геройдуу оҕунна” диэн сурук туппуттара. Ол эрэ иннинэ бүтэһик суруга
кэлбитэ. “Сэрии бүтэрэ чугаһаата. Сотору тиийиэм. Оҕобун Аанчыгы харыстаа. Иккиэҥҥитин
ыбылы кууһабын, сыллыыбын. Аҕаҕыт Миитээ”,— диэн суруйбут этэ.
    Кээчэ сундуугун аһан, сымнаҕас таҥаска суулана сылдьар суруктары, хаартыскалары ылла. Кини Миитээ суруктарын барытын суулаан уура сылдьар. Музейдар хаста да ылаары көрдүү сылдьыбытгара. Биэрбэтэҕэ. Өллөҕүнэ, кэлин кыыһа, Аанчык биэриэҕэ. Эргэрэн, саһаран хаалбыт, кытыылара тостубут хаартысканы ороото. Үчүгэйдик
өйдүүр, Миитээ бу турар. Оруобуна Кээчэ кэннигэр турбут. Кини атгыгар Аанчык, онтон кырыыбалыы соҕус кэккэлэһэ Саабычык тураллар. Тараас инники анар атаҕар тобуктаан олорбут.
    Кээчэ Миитээни сэрэнэн тарбаҕын төбөтүнэн
имэрийэн ылла. Дьүөгэтэ Аанчык иккис оҕотун сатаан оҕоломмокко хаана баран өлбүтэ. Оҕотун эмиэ быыһаабатахтара. Кээчэ Миитээтиттэн
ыарахан хаалбыт этэ, уолланыан баҕарбыта да,
кыыстаммыта. Кыыһыгар дьүөгэтин аатын биэр-битэ. Саабычык сэрииттэн аҥар атаҕа суох, инбэлиит буолан кэлбитэ. Куоракка наар балыыһалары кэрийбитэ. Онтон нуучча сиэстэрэ кыыһы кэргэн ылбыта, кыыстаммыттара. Өр олорботохторо. Кэргэнэ дэлби ыарыылаан, көрөн-истэн, бүөбэйдээн уҥуоҕун туппута. Дьон Саабычыгын
олус үчүгэйдик туппута диэн күн бүгүн даҕаны
махтана саныыр, кэргэнин көмөн баран дойдутугар Иркутскай уобаласка көспүтэ. Билигин да бырааһынньыктан бырааһынньыкка эҕэрдэлэһэн
сурук, аккырыыкка ыытыһаллар. Уола Сэмэнчик
адатын эдьиийигэр иитиллибитэ. Кэлин үөрэнэн
быраас буолбута. Аанчык уонна Саабычык диэн
икки оҕолоох, сайын аайы одолорун илдьэ кинилэргэ кэлээччилэр. Тараас сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран, дойдутугар тахсыбатаҕа, куоракка
олохсуйбута. Үйэтин тухары милииссийэҕэ үлэлээбитэ. Ньуукката күүппэтэҕэ, куоракка учуутал үөрэҕэр киирээт, атын улуус уолугар кэргэн
тахсыбыта. Тараас биирдэ командировкаҕа тыаҕа
тахса сылдьан Кээчэлээххэ түспүтэ. Онтон куораттан сурук суруйбута: “Сөбүлэһэр буоллаххына, холбоһуох”, — диэн. Оччолорго кинилэр отуттарыттан тахсыбыт дьон этилэр. Ийэтэ дэлби хаайан, мөҕөн даҕаны, сөбүлэспитэ. Үс сыл бииргэ олорон баран, сатаан бииргэ олоруо суохтарын өйдөөн, эйэ-дэмнээхтик арахсыбыттара, сатахха оҕоломмотохторо. Билигин Тараас инсуллаан дьиэтитгэн тахсыбатаҕа иккис сылыгар барда,
ол да буоллар сотору-сотору Кээчэлээххэ эрийээччи.
    — Ийээ, тоҕо эрдэ турдуҥ? — кыыһа ийэтин
төбөтүттэн сыллаан ылла. — Сыта түһүөххүн.
    — Ээ, сатаан утуйбатым. Тараас эрийбитэ дуо?
Туох диирий? — кини кэлин куһаҕаннык истэр буолан, кими даҕаны кытта телефонунан кэпсэппэт.
    — Эрийбитэ. Үчүгэй үһү,— Ааныс ыган кэлбит
хараҕын уутун көрдөрүмээри, түннэри хайыһан,
остуолга ону-маны бэрээдэктээбитэ буолла. - Эйигин бырааһынньыгынан эҕэрдэлиир. Арба, эйиэхэ ыҥырыы сурук баар, оскуолалар ыҥырбыттар. Билигин аҕалыам, — ааны сабаат, күө-дьаа саҥарарын быыһыгар, тохтоло суох сүүрбүт хараҕын уутун туора сотунна.
    Бэҕэһээ киэһэ сыппыттарын кэннэ Тараас балта Клара эрийбитэ.
    — Оҕонньорбут эмискэ барда, тымыра быстан.
Кээчэҕэ этимээриҥ, бырааһынньык кэнниттэн этээриҥ. Сэрии саҕана, 1941 сыллаахха, оскуоланы бүтэрбит оҕолортон соҕотох кини хаалла. Сарсын,
бука, барыларын санаахтыыра буолуо, ону аймаамыахха, — диэбитэ. Ааныс уоскуйа сатаан кырааннаах тымныы уунан сирэйин суунна. “Сарсын, сарсын этиэҕэ. Бүгүн ийэтин күнэ. Эдэр сааһы билбэтэх сэрии саҕанааҕы оҕолор күннэрэ… Кыайыы
60 сылыгар, этэҥҥэ буоллаҕына, ийэм эрэ тиийээхтиир буолла быһыылаах. 1941-45 сыллар… Ол умнуллубат сыллар эдэркээн одолорун тапталлара,
ыра санаа буолан сүрэххэ сөҥөн, олоххо киирбэккэ күдэҥҥэ көттөхтөрө…”

Елена РОМАНОВА
Чолбон 3/2005